نویسنده : احمدرضا سليمان‌زاده

 با نگاه اجمالي به تاريخ جوامع بشري در مي‌يابيم كه پديدۀ شوم و تلخي بنام جنگ[1] در طول تاريخ مدام گريبانگير حيات بشري بوده و پيامدهاي ناگواري را براي بشريت به همراه داشته است كه نقص حقوق بنيادين و اساسي افراد نمونه بارز آنهاست. علاوه براين، درگيرهاي مسلحانه روزافزوني كه در نقاط مختلف جهان روي مي‌دهد بيانگر اين واقعيّت انكار ناپذير است كه جوامع بين المللي و علي الخصوص جوامع داخلي معاصر را از رويارويي با جنگ گريزي نيست. منازعات مسلحانه امروزي به دليل بكارگيري شيوه‌هاي نوين هدايت عمليات جنگي و استفاده از سلاح‌هاي پيشرفته در آنها، بيش از پیش حيات بشري را تهديد مي‌نمايد. در ابتدا رعايت قواعد و مقررات حقوقي الزام آور در زمان مخاصمات مسلحانه با استقبال چنداني از سوي دولت‌ها مواجهه نشد اما بتدريج حقوق كه هدف نهايي و غايي آن، حمايت از حيات و كرامت ذاتي افراد است وارد عرصۀ مخاصمات مسلحانه شد و دولت­ها ملزم شدند كه تعهداتي را در راستاي حمايت از افراد در زمان جنگ بپذيرند و آنها را رعايت نمايند. قواعد و مقررات حقوقي كه در هنگام مخاصمات مسلحانه بين المللي و غير بين المللي بر روابط بين طرفين مخاصمه حاكم مي‌گردد حقوق بين الملل بشر دوستانه[2] نام دارد.

پيدايش حقوق بين الملل بشر دوستانه و سير تحول تاريخي آن:
بدنبال پيدايش جوامع اوليه و شكل گيري روابط دوستانه ميان آنها، روابط خصمانه نيز به دليل تبعيض و بي‌عدالتي و استقلال طلبي ملت‌ها موجوديت پيدا مي‌كند. جنگ بارزترين نمونۀ روابط خصمانه است. قواعد و مقررات انسان دوستانه در ابتدايي ترين جنگ‌ها – البته نه به شكل امروزي آن – رعايت مي‌شده است. براي مثال در يونان و ايران باستان مقرراتي راجع به رفتار با اسيران جنگي و احترام به آنها، ايمني غيررزمندگان، تكريم تسليم شدگان، حرمت اماكن مقدس و...ديده مي‌شود.[3] پاي بندي قواعد و رفتار انسان دوستانه و رعايت آنها در زمان درگيريهاي مسلحانه، برخاسته و نشات گرفته از تمدن‌ها، فرهنگ‌ها و عقايد و مذاهب ملل مختلف جهان است. به يقين مي‌توان گفت كه در اين زمينه بيشترين قوانين و مقررات مشترك ميان ملّت‌ها وجود دارد و اين مسئله سبب رعايت قواعد و مقررات انسان دوستانه در هنگام مخاصمات مسلحانه مي‌شود. لازم به يادآوري است كه در اين عرصه، نظام حقوقي اسلام بيش از ساير نظام‌هاي حقوقي جهان، قواعد بشر دوستانه به جوامع بشري در راستاي حرمت و پاسداشت انسان و انسانيت عرضه نموده است.[4]
حقوق بين الملل بشر دوستانه تاريخي‌ترين و قديمي‌ترين بخش حقوق بين الملل است بنابراين شكل گيري آن به صورت امروزي متأثر از وقايع و رويدادهاي تاريخي است. در سال 1859 جنگي ميان فرانسه و اتريش در محلي به نام سولفرينو در شمال ايتاليا روي مي‌دهد و تلفات و خسارات جاني و مالي فراواني به طرفين جنگ وارد مي‌شوداين حادثه ناگوار هانري دونان[5]، تاجر معروف سوئیسي را كه بطور همزمان در منطقه مذكور بود تحت تاثير قرار داده و موجب نگارش كتابي تحت عنوان «خاطرات سولفرينو»[6] از سوي ايشان مي‌گردد او در كتاب خودش دو پيشنهاد مهم و اساسي را مطرح مي‌نمايد كه پيشنهاد دوم او منجر به تصويب معاهده‌اي در جهت بهبود شرايط مجروحين جنگي مي‌شود.[7] اين قرارداد موجب تدوين و تصويب كنوانسيون‌هاي لاهه در سال‌هاي 1899 و 1907 و كنوانسيون چهارگانه ژنو در سال 1949 توسط دولت‌ها مي‌شود كه به ترتيب حقوق لاهه و حقوق ژنو نام دارد. مقررات حقوق لاهه و حقوق ژنو با تصويب دو پروتكل الحاقي به كنوانسيون‌هاي چهارگانه ژنو در سال 1977 به صورت يك نظام حقوقي واحد و منسجم درآمده و حقوق بين الملل بشردوستانه معاصر را تشكيل مي‌دهند.

مفهوم حقوق بين الملل بشردوستانه:
هدف اولیه حقوق بين الملل بشردوستانه، كاهش پيامدهاي ناگوار و تلخ جنگ بود اما همزمان با توسعه و تدوين حقوق بين الملل بر مبناي فردگرايي و حمايت بيشتر از افراد، مفهوم آن در جهت احترام به شأن و منزلت و كرامت والاي بشر در ميان مخاصمه و حتي بعد از آن [8] و نيز مجازات ناقضين قواعد بنيادين و اساسي حقوق بين المللي بشر دوستانه گسترش يافت.

ماهيّت حقوق بين الملل بشردوستانه:
بديهي است كه در زمان مخاصمات مسلحانه خشونت عليه افراد زياد مي‌شود و حقوقشان بشدت نقض مي‌گردد. بنابراين احترام به شأن و منرلت افراد و حمايت از آنها در چنين وضعيّتي يك تعهد اوليّه و اساسي حقوق بين الملل بشر دوستانه است و بايد از سوي طرفين مخاصمه رعايت گردد. در واقع اين حقوق، حقوقي حمايتي است، حمايت از افراد – چه نظامي و چه غيرنظامي – و كرامت آنها در زمان مخاصمات مسلحانه. به يقين مي‌توان گفت كه واژه حمايت[9] مركز ثقل حقوق بين الملل بشر دوستانه است و تمام قوانين و مقررات اين حقوق بر اساس حمايت از افراد شكل گرفته و قاعدتاً ماهيت اصلي چنين حقوقي حمايت از افراد به طور عام است و اصل حمايت پايه و اساس نظام بين الملل حقوق بشر دوستانه را تشكيل مي‌دهد.

تعريف حقوق بين الملل بشر دوستانه:
حقوق بين الملل بشر دوستانه، شاخه‌اي از حقوق بين الملل عمومي[10]است و شامل اصول، قواعد و مقررات حقوقي بين المللي است كه مسائل و مشكلات انساني ناشي از مخاصمات مسلحانه بين المللي و غير بين المللي را بررسي كرده و آنها را حل و فصل مي‌نمايد. حق طرفين مخاصمه را در بكارگيري شيوه‌ها و روش‌هاي جنگي و نيز استفاده از ابزار آلات جنگي محدود نموده و عمليات جنگي را هدايت مي‌نمايد و از افراد و اموالي كه در معرض تاثيرات مخاصمات مسلحانه بوده و يا خواهند بود حمايت مي‌كند. نام‌هاي ديگر آن حقوق جنگ و يا حقوق مخاصمات مسلحانه است.

 منابع:
1-كنعاني، محمدطاهر؛ سياه رستمي، هاجر، حسين نژاد؛ كتايون، حقوق بين الملل بشر دوستانه ناظر بر حمايت از افراد در درگيري مسلحانه (مجموعه اسناد ژنو)، كميته ملي حقوق بشردوستانه جمهوري اسلامي ايران، چاپ دوم، تهران، 1383.
2- رعايت حقوق بشر دوستانه بين المللي، ترجمه دبيرخانه كميته ملي حقوق بشر دوستانه، نشر سِر سیم، تهران، 1383.
3- مجموعه مقالات همايش اسلام و حقوق بين الملل بشر دوستانه، گروه نويسندگان، چاپ اول، زمستان 1386.
4- سيد علي، پيدايش حقوق بشر دوستانه جنگ و جلوه‌هايي از حفظ حيثيت انساني در رفتار رزمندگان با يكديگر، مجله تحقيقات حقوقي دانشگاه شهيد بهشتي، دانشكدۀ حقوق، شماره 39، سال 1383، ص 76 – 116.

ب) لاتين
1- Ouest – ce que le droit international humani taire, CICR,SERVICES CONSOLTATIFS en droit international-humanitaire,2004
- 2 Le droit international humanitaire et iavis consultative de la cour internationale de Justice sur la liceite de la menace ou de iemploi – darmes nueleares, Revue international e de la croix – Rouge no823,no 823,p.37- 59, par louis Doswald – Beek, 1997.

[1] . La guerre(f) , war (E)

[2] . Droit Internationnal Humanitaire (f), International Humanitarian Law (E).

[3] . براي مطالعه بيشتر رك: رعايت حقوق بشر دوستانه بين المللي، ترجمه دبيرخانه كميته ملي حقوق بشر دوستانه، تهران، نشر سِر سِم، سال 1383، ص 8.

[4] . ر ك: پيشين، ص 8.

[5] . Henry Dunant.

[6] . A memory of solferino.

[7] . پيشنهاد اول هانري دونان راجع به تشكيل يك جمعيت امدادي داوطلب به منظور ارائه خدمات درماني و امداد رساني به آسيب ديدگان جنگ بود كه در سال 1963 منتهي به تأسيس كميته بين المللي صليب سرخ شد.

[8] . امروزه با توجه به ظهور انواع سلاح‌هاي پيشرفته‌ اتمي و شيميايي و محتمل بودن بكارگيري آنها در زمان مخاصمات مسلحانه، مي‌توان نتيجه گرفت كهخطرات و خسارات جنگ محدود به زمان مخاصمه نيست بلكه بعد از خاتمه جنگ آثار اسف بار آن متوجه افراد بالاخص غير نظان مي‌شود.

[9] . protection

[10] . مجموعه از قواعد ومقررات حقوقي الزام آوري است كه حاكم بر روابط ميان اعضاي جامعه بين المللي (دولت‌ها، سازمان‌هاي بين المللي و افراد) با يكديگر است.