درچنددهه قبل،شرکت دوپونت روشی رابرای تفکیک و ارتباط صورتهای مالی با یکدیگرارایه دادکه اصطلاحا به سیستم دوپونت نامگذاری شد.این سیستم درواقع روابط متقابل بین نسبتهای مالی را نشان میدهد.هدف اصلی این سیستم ارایه معیاری جهت سنجش و اندازه گیری عملکردمدیریت ازطریق محاسبه بازده سرمایه گذاری میباشد.بازده سرمایه گذاری یک معیارمناسب و جامع برای اندازه گیری فعالیتهای مالی شرکت است.داده های فرمول بازده سرمایه گذاری از اقلام اصلی صورتحساب سودوزیان و ترازنامه میباشد.

بازده سرمایه گذاری (ROI) = گردش سرمایه * نسبت سودخالص به فروش


فروش خالص سودخالص سودخالص
=---------------------------- * ----------------------- = -----------------------------
سرمایه بکارگرفته شده فروش خالص سرمایه بکارگرفته شده

گردش سرمایه ،نسبت فروش خالص به سرمایه بکارگرفته شده درایجاددرآمدوفروش است.نسبت گردش سرمایه یک معیاراندازه گیری استفاده موثرداراییهادرارتباط با ایجاددرآمدوفروش است.اساسامیزان زیادحجم فروش که مدیریت ازطریق بکارگیری داراییهاآن راتحصیل میکند،ناشی ازکارایی بالای عملیات شرکت میباشد.
سرمایه بکارگرفته شده یکی ازمواردزیرمیتواندباشد:
1-مجموع سرمایه درگردش خالص(شامل داراییهای جاری منهای بدهیهای جاری)وداراییهای ثابت
2-جمع کل داراییها
نسبت سودخالص به فروش یک معیاراندازه گیری کارایی عملیات شرکت میباشد.
مدیریت چگونه میتواندبازده سرمایه گذاری شرکت را افزایش دهد؟
مدیریت ازطریق بکارگیری روشهای مختلف قادراست بازده سرمایه گذاری خودراافزایش دهد.تعدادی ازاین روشهامیتوانندبه شرح زیرباشند:
1- افزایش کل فروش ازطریق افزایش حجم فروش ،افزایش قیمت فروش یا ترکیبی ازافزایش حجم فروش و قیمت فروش ،یابهبودنسبت سودحالص به فروش.
2- کاهش هزینه ها که نهایتابه افزایش سودخالص منجرشود.
3- کاهش میزان سرمایه بکارگرفته شده درعملیات شرکت بدون کاهش میزان حجم فروش .برای مثال کاهش سطح موجودی ،بهبودروشهای جمع آوری مطالبات و فروش ظرفیت بلااستفاده داراییهای ثابت.
سوال دیگر این است که آیامدیریت میبایست توجه خودرابیشتربرگردش سرمایه معطوف کندیا نسبت سودخالص به فروش؟ نسبت گردش سرمایه شرکتهابه نوع فعالیت آن بستگی دارد.خرده فروشان معمولا نسبت گردش سرمایه بالاتری دارند،درحالی که تولیدکنندگان عمده معمولا باگردش سرمایه بالنسبه پایینتری مواجه میباشند.به عنوان یک قاعده کلی میتوان گفت که هرچه مدت زمان برای تولیدمحصولات افزایش یابد،یاهرچه درصدسرمایه گذاری در ماشین آلات وتجهیزات بیشترشود،گردش سرمایه کمترخواهدبود.نسبت سودخالص به فروش درقبال سیاستهای قیمت گذاری ،میزان حجم فروش و کنترل اقلام هزینه ها،حساسیت زیادی دارد.مدیریت بایدسعی کندکه این نسبت را افزایش دهد.ازانجایی که میزان حجم فروش را درکوتاه مدت نمیتوان افزایش دادوافزایش قیمت فروش محصولات نیز ازتوان رقابتی آنها می کاهد،بنابراین میبایست برای افزایش این نسبت ازکاهش هزینه ها استفاده نمود.ازطرفی با کاهش هزینه و پایین نگهداشتن قیمتهای فروش برحجم فروش اضافه خواهدشدودرنهایت نرخ بازده سرمایه گذاری افزایش پیداخواهدکرد.
تجزیه و تحلیل نرخ بازده سرمایه گذاری برای سهامداران و مدیریت بسیارمفیدوسودمنداست.مادرز رتعدادی ازمزایای تجزیه و تحلیل نرخ بازده سرمایه گذاری را به صورت خلاصه بر می شماریم :
1- مدیریت توجه خودرابرروی درآمدو بازده کل داراییهامتمرکزمیکند.
2- یک معیاری جهت اندازه گیری کارایی مدیریت و اثربخشی فعالیتهای شرکت میباشد.
3- برنامه ریزی مالی کاملتر،بودجه بندی مناسبتر،اهداف فروش،کنترل بهای تمام شده و فعالیتهای تحصیل سودراامکان پذیرمی سازد.
4- مبناهای انگیزشی را برای مدیریت شرکتهافراهم می آورد.
5- مبناهایی برای مقایسه فعالبتهای سرمایه گذاری شرکتهافراهم می آورد.
6- ضعفهای مدیریت رادربکارگیری مناسب ازدازاییهافراهم می آورد.
صرفنظر از این مزایاوکاربردهای زیادنرخ بازده سرمایه گذاری ،لازم به تذکراست که نسبت مزبورتنهایک معیارتقریبی برای سنجش عملکردمحسوب میشود.تنهادرشرایط بسیاراستثتایی امکان داردکه بازده واقعی تحصیل شده ازسرمایه گذاریهای شرکت با نرخ بازده سرمایه گذاری محاسبه شده یکسان باشد.دلیل این عدم تساوی نیز،نحوه محاسبه نرخ بازده سرمایه گذاری است که براستفاده ازسودخالص حسابداری(به جای گردش وجوه نقد)تاکیدمیکند.درمحاسبه سودخالص حسابداری ،هزینه های غیرنقدی (نظیرهزینه استهلاک)نیزملحوظ میشود.هزینه استهلاک حسابداری معمولابااستهلاک واقعی دارایی یکسان نیست و درنتیجه سودخالص وارزش دفتری داراییهاتحریف میشود.علی رغم این نارساییها،میتوان گفت که نرخ بازده سرمایه گذاری محاسبه شده و نرخ بازده واقعی ،معمولاهماهنگ بایکدیگرحرکت میکنندوبه همین دلیل نیزمیتوان نرخ بازده سرمایه گذاری محاسبه شده رایک معیارتقریبی برای سنجش عملکردوکارایی مدیریت به شمارآوردوبرای مقایسه عملکردوکارایی نسبی شرکتهای مختلف مورداستفاده قرارداد.
سودهرسهم
اطلاعات مربوط به سودهرسهم به طوروسیعی درارزیابی عملیات اجرایی شرکتهامورداستفاده قرارمیگرد.اغلب اوقات سودهرسهم به عنوان تنهامقیاسی تلقی میشودکه به بهترین نحوه عملکردیک شرکت درآن تبلوریافته است.مبلغ سودهرسهم ،تغییردرسودهرسهم نسبت به دوره قبل،وروندسودهرسهم ،تمامامقیاسهای بااهمیتی درموردموفقیت یاشکست یک شرکت است.سودهرسهم معمولادرصورتهای مالی منتشرشده توسط شرکتهاارایه می گردد.شایدبتوان گفت که سودهرسهم یکی ازمهمترین اقلامی است که در صورتحساب سودوزیان شرکتهانشان داده میشود،زیراسودهرسهم داده ای است که منعکس کننده سودخالص دوره جاری ودرارتباط با تعدادسهام عادی منتشرشده است .
سودخالص مبلغی است که به عنوان نتیجه مطلوب درآمدهای حاصل ازفعالیتهای یک شرکت درطی دوره مالی بدست آمده است .سودخالص درصورتحساب سودوزیان ممکن است از اجزاء مختلفی تشکیل شده باشد.اجزاءاصلی سودخالص عبارت است از:
1- سودحاصل ازعملیات مستمر
2- نتایج حاصل ازفعالیتهای متوقف شده نظیرسودوزیان حاصل ازعملیات یک بخش متوقف شده
3- سودحاصل ازعملیات و رویدادهای غیرعادی و غیر مستر
4- سودحاصل ار اثرات انباشته تغییردراصول حسابداری
اگرصورتحساب یک شرکت از اجزاء بالا تشکیل شده باشد،دراین صورت میبایست سودهرسهم برای هریک ازاقلام گزارش شده فوق به صورت جداگانه گزارش شود.استانداردهای حسابداری،شرکتهاراملزم ساخته است که سودهرسهم رابه طوربرجسته درصورتحساب سودوزیان خودنشان دهند.
ساختارسرمایه شرکتهای سهامی ممکن است یکی از دو حالت زیررادربرداشته باشد:
الف)ساختارساده سرمایه:اگرساختارسرمایه یک شرکت تنهاازسهام عادی تشکیل شده باشدواوراق بهادارقابل تبدیل به سهام عادی منتشرنکرده باشد،ساختارسرمایه آن ساده محسوب میگردد.برای این نوع شرکتها،محاسبه سودهرسهم بسیارآسان است.سودهرسهم دراین گونه شرکتهاسودخالصی است که برای هرسهم عادی منتشرشده تحصیل گردیده است،و به صورت زیرمحاسبه میشود:

سودخالص پس ازکسرمالیات
سودهرسهم عادی = --------------------------------------------
تعدادسهام عادی منتشرشده

حتی درساختارسرمایه ساده نیز ممکن است چندین عامل موجب پیچیدگی نحوه محاسبه سودهرسهم شود.اولا،تعدادسهام عادی ممکن است درطی دوره مالی تغییرکند.ثانیا،ساختارسرما ه شرکتی ممکن است از سهام عادی و سهام ممتازه غیرقابل تبدیل تشکیل شده باشد،که دراین صورت سودهرسهم عادی آن به شرح زیرمحاسبه میشود:

سودهرسهم ممتازه – سودخالص پس ازکسرمالیات
سودهرسهم عادی = ----------------------------------------------------------------
میانگین موزون تعدادسهام عادی منتشرشده
ب) ساختارسرمایه پیچیده :اگرشرکتی اوراق بهادارقابل تبدیل به سهام عادی منتشرنموده باشد،این شرکت دارای ساختارسرمایه پیچیده میباشد.شرکتهادربعضی مواقع اوراق بهادار رادربازارمنتشرمیکنندکه این اوراق بهادارقابل تبدیل به سهام عادی میباشند.برای مثال اوراق قرضه قابل تبدیل،سهام ممتازه قابل تبدیل،حق تقدم خریدسهام،اختیارخریدسهام و .........نیزازاوراق بهادارقابل تبدیل میباشند.دارندگان این اوراق حائز این امتیازندکه درهرزمانی که مقتضی بدانند،اوراق بهادارخودرابه سهام عادی تبدیل کنندوتعدادسهام عادی منتشرشده شرکت را افزایش دهند.اگراوراق بهادارقابل تبدیل به سهام عادی تبدیل شوند،دراین صورت تعداد سهام عادی منتشرشده افزایش پیداخواهدکردودرنتیجه سودهرسهم کاهش پیداخواهدکرد.اگرشرکت اوراق بهادارقابل تبدیل به سهام عادی منتشرکرده باشدواحتمال تبدیل آنهابه سهام عادی وجودداشته باشد،طبق استانداردهای پذیرفته شده حسابداری شرکت میبایست این موضوع رادرصورتهای مالی خودگزارش کندواثرات احتمالی این چنین اوراق بهاداری رابرروی سودهرسهم تهیین نماید.اوراق بهادارقابل تبدیل به سهام عادی ازلحاظ مقاصدمحاسبه سودهرسهم به دودسته تقسیم می شوند:دسته اول،اوراق بهادارقابل تبدیلی که معادل سهام عادی محسوب میشوند.این اوراق زمانی معادل سهام عادی محسوب میشوندکه دردرجه اول به سبب قابلیت تبدیل آن به سهام عادی ودردرجه دوم،به سبب بهره یا سودسهام،توسط دارندگان آن خریداری میشود.دسته دوم ،اوراق قابل تبدیلی که معادل سهام عادی محسوب نمی گردند.این اوراق زمانی معادل سهام عادی محسوب نمی شوندکه دردرجه اول به سبب معافیت بهره یا سودسهام ازپرداخت مالیات خریدارمی گردند.شرکتهایی که دارای ساختارسرمایه پیچیده اندوهرنوع اوراق بهادارقابل تبدیل بالا را منتشرنموده اند،میبایست برای هرحالت،سودهرسهم عادی را محاسبه و گزارش نمایند.درچنین مواردی ارایه سودهرسهم عادی به دوصورت زیرالزامی خواهدبود:
1- سوداولیه هرسهم:سوداولیه هرسهم بااین فرض محاسبه میشودکه کلیه معادلهای سهام عادی به سهام عادی تبدیل شده است .مخرج کسرجهت محاسبه سوداولیه هرسهم ،عبارت است ازحاصل جمع میانگین موزون سهام عادی منتشرشده و میانگین موزون تعدادسهام عادی که درصورت تبدیل معادلهای سهام عادی بایدمنتشرگردد.
2- سودتقلیل یافته هرسهم :سودتقلیل یافته هرسهم بااین فرض محاسبه میشودکه کلیه اوراق بهادارقابل تبدیل صرفنظرازاینکه معادلهای سهام عادی محسوب میشودیانه،به سهام عادی تبدیل گردیده است .مخرج کسرجهت محاسبه این رقم بیشترین تعدادسهام عادی راپس ازانجام کلیه تبدیلهاشامل میشود.
به عبارت دیگرسودتقلیل یافته هرسهم کوچکترین رقم سودهرسهم است که کلیه تبدیلهای بالقوه را ملحوظ میکند.جزئیات محاسبات سودهرسهم دردوحالت فوق دارای روشهاوتکنیکهای پیچیده ای است وازموضوع این کتاب خارج است و ما درباره آن بحث نمی کنیم .
ارزش اسمی سهم
ارزش اسمی هرسهم ،مبلغ معین شده برای هرسهم است که دراساسنامه شرکت سهامی منعکس میگردد ودرروی ورقه سهم نیزچاپ میشود.طبق قانون تجارت ،ارزش اسمی هرسهم بایدمشخص وبرروی هرورقه سهم نیزحک شده باشد.درمواردی که شرکت برای پرداخت مطالبات اعتبار دهندگان با مشکل روبروشود،تنهاسهامدارانی واداربه پرداخت مطالبات اعتباردهندگان میشوندکه بابت سهم خودمبلغی کمترازارزش اسمی سهام خودپرداخت کرده باشند.
تعیین ارزش اسمی وقیدآن برروی ورقه سهم هرگز به این معنانیست که سهم حتمامیبایست به قیمت اسمی به فروش برسد،بلکه باتوجه به وضع بازاروشرایط شرکت ممکن است سهام به قیمتهای بیشتریا کمترازارزش اسمی آن به فروش بروند.درمواردی که سهام دربدوامربه مبلغی کمترازارزش اسمی به فروش می رسد،می گویندسهام با کسر،فروخته شده است .انتشاروفروش سهام با قیمتی کمترازارزش اسمی آن دربسیاری ازکشورهامنجمله ایران،ممنوع میباشد.درمواردی که سهام دربدوامربه مبلغی بالاترازارزش اسمی آن به فروش رسد،می گویند،سهام با صرف فروخته شده است .توجه به این نکته ضروری است که ارزش اسمی سهام هیچ ارتباطی مشخص با ارزش آن ندارد.
ارزش دفتری سهم
معیاری دیگرکه برای ارزشیابی سهام مورداستفاده قرارمی گیرد،ارزش دفتری سهم میباشد.ارزش دفتری سهام معادل خالص داراییهای شرکت میباشد.خالص داراییهای شرکت نیزبرابرباجمع داراییهامنهای جمع بدهیها(برمبنای مبالغ ثبت شده دردفاترشرکت)است.ارزش دفتری سهم معمولا به صورت قیمت بیان می شودو برابر با سرمایه هرسهم منتشرشده است میباشد.درمحاسبه ارزش دفتری هرسهم معمولاازارزش با فرض تداوم فعالیت شرکت استفاده میشود.محاسبه ارزش دفتری سهم بسیارساده است .اگرسرمایه شرکت کلا ازطریق انتشارسهام عادی تامین شده باشد،ارزش دفتری هرسهم به صورت زیرمحاسبه میشود:

حقوق سهامداران عادی
ارزش دفتری هر سهم عادی = ---------------------------------------
تعدادسهام عادی منتشرشده
اگرشرکت درساختارسرمایه خوددارای سهام ممتازه منتشرشده باشد،دراین صورت ابتدامیبایستی حقوق سهامداران ممتازه رامحاسبه نمودوبه منظورتعیین حقوق سهامداران عادی،ازحقوق صاحبان سهام کسرگردد.اگرسهام ممتازه شرکت ازنوع سهام ممتازه جمع شونده باشددراین صورت برای محاسبه حقوق سهامداران ممتازه هرگونه سودسهام ممتازه معوقه بایدبه حقوق سهامداران ممتازه اضافه گردد.درصورتی که سهام ممتازه که سهام ممتازه طبق قرارداددارای هریک ازشرایط زیرباشد:
الف)ارزش درتاریخ سررسید
ب) ارزش بازخرید
ج) ارزش درزمان انحلال وتصفیه
دراین صورت این شرایط میبایستی درمحاسبه حقوق سهامدارن ممتازه ملحوظ گردد.ارزش دفتری هرسهم برای شرکت سهامی تولیدی ابجدرامیتوان به صورت زیرمحاسبه نمود:
صرف(کسر)سهام ممتازه+سودسهام معوق ممتازه-ارزش اسمی سهام ممتازه- حقوق صاحبان سهام
ارزش دفتری هرسهم = ------------------------------------------------------------------------------------------------------------
تعدادسهام عادی منتشرشده

ارزش دفتری هرسهم بیان میکندکه اگرشرکت بدون تحمیل زیان یاتحصیل سودی تصفیه ومنحل شود،سهامداران عادی میتوانندسهام سرمایه شان را دریافت کنند.به عبارت دیگر،اگردرزمان تصفیه وانحلال تمام داراییهای شرکت به فروش روندوازمحل فروش داراییهاووجوه نقدتمامی بدهیهابازپرداخت شوندوباقی مانده وجوه بین سهامداران عادی تقسیم شود،هرسهامدارعادی میتواندمعادل ارزش دفتری سهام خودازشرکت وجوه نقددریافت نماید.لازم به یادآوری است که درتفسیرارزش دفتری میبایست دقت زیادی به عمل آید.معاملاتی نظیرتبدیل اوراق قرضه قابل تبدیل به سهام عادی ،تبدیل سهام ممتازه قابل تبدیل به سهام عادی ،انتشارسهام عادی طی دوره،بازخریدسهام عادی،تجزیه سهام عادی وسایررویدادهای مالی میتوانندبرروی ارزش دفتری هرسهم عادی تغییرات مهمی ایجادنمایند.تحلیل گرمالی میبایست ازاحتمال وقوع چنین حالات ووضعیتهایی آگاه باشد.ازطرف دیگر،بایدبه خاطرداشته باشیم که ارزش دفتری یک سهم معمولاباارزش بازار آن برابرنیست وبین این دوتفاوت وجوددارد.ارزش دفتری هرسهم ازروی ترازنامه شرکت تعیین میشودوهمانطوری که میدانیم درتهیه ترازنامه اصول ورویه های مختلف حسابداری مورداستفاده میگیرد،درحالی که ارزش بازارهرسهم مبتنی برارزیابیهای سرمایه گذاران درارزش متعارف وجاری داراییهای شرکت و نحوه اداره عملیات آن تعیین میگردد.ارزش بازار هرسهم همچنین متاثرازعوامل مختلفی است که ممکن است درارزش دفتری سهم منعکس نشده باشند.
نسبتهای بازار
سرمایه گذاران ،سهامداران واعتباردهندگان معمولابه قیمت بازارسهام عادی وتعدادی ازنسبتهاکه وضعیت شرکت رادرارتباط بابازارمیسنجد،اهمیت میدهند.یک سرمایه گذاربرای اینکه بخواهدتعدادی سهام خاص ازیک شرکت ،داشته باشد،میبایست قیمت بازارآن سهام رابه دارنده سهام پرداخت کند.یک سرمایه گذارقبل ازخریدسهام عادی یک شرکت خاص،وضعیت سهام آن شرکت راازنظرپرداخت سودسهام،بازده سودسهام و...... میسنجد.نسبتهای بازاراغلب برقیمتهای جاری بازارمبتنی هستند.
نسبت قیمت به سود
نسبت قیمت به سودبه منظورارزیابی ارتباط بین ارزش بازارسهام وسودسهام می تواندمورداستفاده قرارگیرد.این نسبت که اغلب به صورت p/e (price/earning) بیان می شود،تاحدی وضعیت موجود،رشدبالقوه،ارزش بازارودرآمدشرکت را منعکس میکند.نسبت قیمت به سود،بیان میکندکه بازاربرای سودهرسهم شرکت چقدرمایل است پول نقدپرداخت کند.مثلا نسبت 150 به 10 نشان میدهدکه بازاربرای هر10 ریال سودهرسهم شرکت حاضراست 150 ریال پرداخت کند.قیمت بازار،به تنهایی گران یاارزان بودن سهام رانشان نمیدهد.مثلا خریداری یک سهم 27000 ریالی ممکن است ازخریداری یک سهم 2800 ریالی بهترباشد.به منظوربرآوردارزش ،لازم است که قیمت سهام به نحوی با سودتحصیل شده توسط شرکت مرتبط گردد.نسبت قیمت به سود،سهام رابه یک معیارقابل مقایسه باسایرسهام شرکتهاتبدیل میکند.این نسبت،تعیین میکندکه چه ملبغ سرمایه گذاری برای تحصیل یک ریال سودسالانه،لازم میباشد.فرمول محاسباتی این نسبت به صورت زیراست:

متوسط قیمت بازارهرسهم عادی
نسبت قیمت به سود=------------------------------------
سودهرسهم عادی

پایین ترین قیمت درطی دوره + بالاترین قیمت درطی دوره
متوسط قیمت بازارهرسهم عادی = ----------------------------------------------------------------
2

بالا بودن این نسبت به عنوان یک شاخص رشدمناسب موردتوجه قرارمیگیرد،زیراکه قیمت سهام دربازاربورس معمولامنعکس کننده انتظارات سرمایه گذاران نسبت به سودسالهای آتی شرکت میباشد.شرکتهایی که روندصعودی درسودسالانه خوددارند،نوعانسبت قیمت به سودبالاتری خواهندداشت.دربازارسهام معمولادامنه وسیعی برای نسبت قیمت به سودوجوددارد،امااین نسبت غالبابین 4 الی 12 درنوسان میباشد.