سنت حافظ خوانی و شاهنامه خوانی در شب یلدا


برخی اعتقاد دارند تنها خانواده های بافرهنگ به سنت حافظ خوانی و شاهنامه خوانی در شب یلدا وفادار مانده اند. شب یلدا بر دو پایه استوار است ؛ خوردن میوه ها و تنقلات که البته انتخاب هر کدام از آنها فلسفه خاصی دارد و دور هم جمع شدن و گپ زدن که معمولا با حافظ خوانی همراه است.
در گذشته هم فقط افراد فرهیخته و اهل سواد و دانش این شب را با حافظ خوانی و شاهنامه خوانی توام می کردند ، چرا که همه خانواده ها اهل سواد نبودند تا کارهایی مثل حافظ خوانی برایشان لذتبخش باشد. در حال حاضر نیز وضعیت کمابیش به همان منوال است ، یعنی به استثنای خانواده هایی که به فرهنگ و فکر اهمیت می دهند ، بقیه کماکان همان روش را دنبال می کنند و بیشتر هم و غم خود را بر تقویت شکمی قرار می دهند. اگرچه بررسی تطبیقی در زمینه حافظ خوانی در گذشته و حال ممکن نیست ، ولی می توان ادعا کرد در حال حاضر فقط خانواده های بافرهنگ به این جنبه شب یلدا می پردازند. برعکس این اظهارنظر، برخی از محققین بر این باور اند که مراسم حافظ خوانی در این شب متعلق به طبقه خاص و اهل ادب و فرهنگ نیست ، چرا که تقریبا در تمام منازل ، کتاب حافظ وجود دارد و نه فقط مختص این شب نیست بلکه اصولا مردم به حافظ خوانی و فال حافظ اعتقاد دارند. در عامه مردم باور و اعتقاد به فال حافظ بسیار قوی است.
اگر رسم ها و آیین های دیگر یلدا را میراثی از فرهنگ چند هزار ساله بدانیم ( که بایستی چنین باشد )، ولی فال حافظ گرفتن در شب یلدا – و نیز در تیرما سیزه شو ( جشن تیرگان در مازندران ) – در سده های اخیر به رسم های شب یلدا افزوده شده است.
شاهنامه خوانی و قصه گویی پدربزرگ و مادربزرگ دور کرسی برای کوچکترها نیز از آیین های یلدا است که خاطرات شیرینی برای بزرگسالی آنها فراهم می آورد.
فال حافظ گرفتن، در شب نشینی های زمستان و مناسبت هایی چون چهارشنبهً آخر ماه صفر، چهارشنبه سوری، شب سیزده صفر، بعد ازظهر سیزده بدر، تیرما سیزه شو ( جشن تیرگان در مازندران ) نیز از باورهای همگانی است ر… و در شب یلدا گویا بیشتر وصف الحال است
یلدا را می توان جشن و گردهمائی خانوادگی است. در شب یلدا خویشاندان نزدیک در خانه بزرگ خانواده گرد می آیند و در سرمای آغازین زمستان ، دور کرسی نشستن و تانیمه شب میوه و آجیل خوردن و به فال حافظ گوش کردن از ویژگی شب یلدا است.
فال حافظ و فال کوزه از جمله رسم هایی است که در شب یلدا اجرا می شود. در فال کوزه خانواده ها باید در شب قبل از یلدا شی ء را به دلخواه داخل کوزه بیندازند و نیت کنند این کوزه در شب در محلی تاریک گذاشته می شود و در شب یلدا کوزه را بیرون می آورند و گرد آن می نشینند. در این هنگام یکی از بزرگان فامیل اشعار باباطاهر را می خواند و یک دیگر از بزرگان با اتمام هر شعر ، یک شیء را از داخل کوزه بیرون می آورند.
یلدا جشن خانوادگى است و شاید یکى از دلایل ماندگارى اش همین است. چرا که هنوز در ایران «خانواده» رکن اصلى جامعه است. هر چند که جامعه ایرانى در حال گذار از سنت به مدرنیسم است اما یلدا هر سال به خانه هاى ایرانیان سرک مى کشد. سالیان سال یلدا مهمان خانه ایرانیان است. هر چند که شاید چند سالى در این اواخر حضورش کمرنگ شده بود. چرا که مردمان ما روزهاى سختى را پشت سر گذاشته اند. آنچه بر یلدا گذشته سرنوشتى بود که زمانه و روزگار بر آن تحمیل کرد. سال هاى پس از انقلاب اسلامى یلدا مانند دیگر جشن هاى کهن ایرانى نشانه طاغوت شناخته و به کنارى گذاشته شد، بدون آنکه کسى بگوید یلدا نه در پهلوى و سلطه شاهان، بلکه در تاریخ این مرز و بوم ریشه داشته است. جنگ بى هیچ خواستى بر ایران تحمیل شد. مردم پیش از آن که روزهاى شان پس از انقلاب به روال عادى برگردد درگیر جنگ شدند. سال هاى جنگ، سال هاى دورى و جدایى بود. زمستان و پاییز روزهاى عملیات بود و درگیرى، شب یلدا میان آن روزهاى پرحادثه گم شد، اما هنوز ایرانیان آن شب را با تفأل به حافظ سپرى مى کردند.
مردم دیوان اشعار لسان الغیب را با نیت بهروزی و شادکامی می گشایند و فال دل خویش را از او طلب می کنند. در برخی دیگر از نقاط ایران نیز شاهنامه خوانی رواج دارد. نقل خاطرات و قصه گویی پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها نیز یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده ایرانی دلپذیرتر می کند. اما همه این ها ترفندهایی است تا خانواده ها گرد یکدیگر جمع شوند و بلندترین شب سال را با شادی و صفا سحر کنند.