باروی بزرگ، طویل و مستحکم آن اهمیت این بنا را دو چندان کرده که از ویژگی‌های منحصر این بنا نسبت به دیگر قلعه‌ها در استان و حتی در سطح کشور است. این اثر تاریخی که بر سر...

قلعه تاریخی شاخ بزرگترین قلعه موجود در سطح استان ایلام بوده که در منطقه کوهستانی و گرمسیری بخش زرین آباد دهلران در میان تپه‌ها و رودهای شاخ و دره شور واقع شده که در یک نگاه کلی این اثر در حد فاصل رودخانه بزرگ میمه در جنوب و ارتفاعات تخت پیران در شمال آن قرار گرفته است.
باروی بزرگ، طویل و مستحکم آن اهمیت این بنا را دو چندان کرده که از ویژگی‌های منحصر این بنا نسبت به دیگر قلعه‌ها در استان و حتی در سطح کشور است. این اثر تاریخی که بر سر یکی از راه‌های فرعی باستانی منطقه پشتکوه به خوزستان، پیشکوه و عراق قرار گرفته، به لحاظ موقعیت قرارگیری، عظمت و استحکام باروی و کابری خاص آن (نظامی- مسکونی) و نزدیکی به عراق پایتخت ساسانی اهمیت و جایگاه ویژه آن را در دوران حیات خود می‌رساند.

بنای قلعه بر روی تپه ماهوری که محصور در دو رودخانه شاخ و دره شور در شرق و غرب بوده ساخته شده است. باروی قلعه به شکل طولی از شمال به جنوب کشیده شده که به جهت حرکت در پیچ وخم تپه دارای زوایایی می‌باشد. صحن داخلی بنا در ضلع شمال عریض تر نسبت به بخش جنوبی است.
مصالح ساخت بنا را قلوه سنگ و ملاط گچ نیم کوب (دستی) تشکیل داده که بر اساس شواهد موجود باروی آن در زمان و طی چند مرحله ساخته شده است. طول محوطه قلعه به خط مستقیم از شمال به جنوب 674 مترو عرض آن بین 90ـ150و200متر متغیر است.
مساحت کلی این بنای تاریخی حدود 10 هکتار است. در منتهی الیه بخش جنوبی (از شمال به جنوب) با احداث یک دیوار به طول 90 متر و ضخامت100 سانیت متر بخش محدودی از ضلع جنوبی را منفک کرده که دارای درگاهی بطول 150 سانتی متر در بخش شمالی آن است. در این بخش تنها آثار یک اتاقک به ابعاد 5×5 متر تخریب شده موجود است.

کاربری این قسمت به درستی مشخص نیست، بر روی باروی بزرگ و طویل آن پشت بندهایی هلالی بزرگی تعبیه شده که جهت استحکام و تثبیت آن به کار رفته است. در شرق و غرب و جنوب وضعیت طبیعی منطقه به گونه‌ای است که ورودی قلعه در آن تعبیه نشده است، مطمئنا" ورودی قلعه در بخش شمالی بوده که به دلیل تخریب شدید دراین ضلع به درستی مشخص نیست.
مهمترین ویژگی این اثر چگونگی تامین آب آن بوده است. در بخش شمالی که رودهای شاخ و دره شور از آن سرچشمه می‌گیرند، با احداث کانالی (جوی سنتی) آب را به نزدیکی قلعه آورده که به دلیل عوارض طبیعی در بخشی تا باروی قلعه با احداث دیواری با مصالح سنگ وگچ (مصالح ساخت بنا) ضمن بلوکاژ، کانال آبی را تعبیه کرده که از شمال به طرف جنوب در حرکت بوده که با گردش 90 درجه در نزدیکی بارو وارد قلعه می‌شود. که با این روش آب مصرفی را تامین می‌کرده‌اند.

باتوجه به بزرگی قلعه و تراکم اماکن مسکونی در آن می‌توان این قلعه را از نظر جمعیتی، بالا دانست. احداث جاده روستایی در دهه‌های قبل بخشی از باروی شمالی آن را تخریب کرده است. با عنایت شیوه معماری و چگونگی ساخت آن، مواد فرهنگی به دست آمده در سطح بنا و مقایسه آن با بناهای همگون مطالعه شده‌ای چون تخت سلیمان آذربایجان، قلعه دختر فارس و...بنای تاریخی شاخ مربوط به دوران ساسانی بوده با این تفاوت که این بنا از نظر وسعت عظیم‌تر است.