ابزار مشتقه یا Derivatives قرارداد مالی است که ارزش آن بر اساس که ارزش ماهیتی دیگر مانند یک کالای خاص ، سهام ، نرخ برابری ارز ها و ... محاسبه می شود ؛ به ماهیتی که منجر به ارزش گذاری ابزار مشتقه می شود متضمن یا Underlying گفته می شود . انواع اصلی قرارداد های مشتقه عبارتند از :

  • قرارداد سلف یا (در برخی از منابع به این قرارداد پیمان آتی نیز گفته می شود)
  • قرارداد آتی یا Future
  • قرارداد تعویضی یا Swap


در زمانیکه ارزش متضمن یا Underlying در بازار تغییر می کند به کمک قرارداد های مشتقه می توان ریسک این نوسان را کنترل کرد ، به این عمل مصون سازی یا Hedging گفته می شود . اگر ارزش قرارداد های مشتقه در جهت انتظار سرمایه گذاران حرکت کند ؛ آنها این فرصت را دارند که از این حرکت ها در جهت کسب سود استفاده کنند . این فعالیت مرسوم به سفته بازی یا Speculation است .
تبادلات قرارداد های مشتقه معمولا بر اساس وام هایی به نام ضریب اهرمی یا Leverage انجام می شود . با استفاده از ضریب اهرمی خریدار قرارداد مشتقه درصد کمی از ارزش قرارداد را می پردازد . این وام باعث می شود که نوسان های اندک قیمت منجر به زیان یا سود های بالایی شود ؛ این امر باعث افزایش ریسک قرارداد های مشتقه می شود .
بازار مشتقه به بازاری اطلاق می شود که در آن قرارداد های مشتقه تبادل می شود . قرارداد های مشتقه به دو صورت ETD یا بورسی (Exchange-traded Derivatives) و خارج از بورس یا OTC یا روی پیشخوان (Over-the-counter) تبادل می شود . ساختار این دو روش تبادل تفاوت های بنیادی زیادی دارد ولی معمولا مشارکت کنندگان بازار از هر دوی این قرارداد ها استفاده می کنند . در شیوه EDT یا بورسی ، یک بازار تخصصی قرارداد های مشتقه امکان تبادل ها را فراهم می آورد ؛ قرارداد های آتی (Future) عمدتا در بورس ها انجام می شود . در تبادل های خارج از بورس یا OTC توافق به طور مستقیم میان طرفین داد و ستد صورت می گیرد ، قرارداد های سلف (Swap) و اختیار (Option) معمولا به صورت خارج از بورس انجام می شوند .
قرارداد های CFD یا قرارداد های امتیازی (Contract for Difference) ابزار مشتقه ای است که در برخی از بورس ها و همچنین به صورت خارج از بورس در برخی از کشور ها عرضه می شود ؛ این قرارداد مشتقه در دهه نود در شهر لندن به وجود آمده است و بر خلاف قراداد آتی زمان سررسید ندارد .