روش تحقيق :
به منظورجمع آوري اطلاعات از ديدگاهها ونظرات دوجامعه موردبررسي كه جامعه كارشناسان دست اندركاردرمسائل منابع طبيعي وجامعه بهره بردارازمراتع بوده اند, ازپرسشنامه استفاده شده است :
1- پرسشنامه كارشناسان: اين پرسشنامه نظرات كارشناسان ذيربط وآشنا درزمينه منابع طبيعي استان را درخصوص ميزان تخريب، علل تخريب وراههايي كه ميتواندازتخريب بيشترجلوگيري كند، جمع آوري مي نمايد.( تعداد52 پرسشنامه)
2- پرسشنامه خانوار: اين پرسشنامه اطلاعات اقتصادي واجتماعي هريك ازخانوارهاي نمونه ، ميزان درآمد، تعداددام، وسعت ارضي ...تعداداعضاي خانوار...ونيزنظرات بهره بردار رادرزمينه مسايل تخريب جمع آوري مي كند.( تعداد272 پرسشنامه)
3- پرسشنامه نظرسنجي ازبهره برداران: اين پرسشنامه نظرات بهره برداران ازمرتع ، اعم ازروستاييان يا عشايررا درخصوص ميزان تخريب درمنطقه موردبررسي ، علل تخريب وراههايي كه ميتواندازتخريب بيشترجلوگيري كند، وپيامدهاي مختلف تخريب براي بهره برداران را جمع آوري مي نمايد.( تعداد230 پرسشنامه دركل)
پرسشنامه هاي نظرسنجي وپرسشنامه خانوارازبهره برداران بامراجعه حضوري وپرسشگري مستقيم درمناطق نمونه استان تكميل گرديده است . ( 8 منطقه نمونه باتوجه به اهداف طرح تحقيقاتي مربوطه كه پوشش دهنده مناطق اقليمي استان همدان ودربرگيرنده تنوع شرايط اقتصادي- اجتماعي استان بوده انتخاب شده وكليه بررسي هادراين مناطق صورت گرفته است.) تقسيمبندي اقليمي پابودراستان همدان چهار اقليم را پوشش مي دهدكه اقليم نيمه استپي با90% ازسطح استان سطح قابل توجهي رابه خوداختصاص داده وسه اقليم ديگركه اقليم منطقه جنگلهاي خشك , اقليم كوههاي مرتفع و منطقه شور مي باشد هريك درحدود3 درصداستان راشامل مي گردند.

تجزيه وتحليل اطلاعات : پس ازجمع آوري اطلاعات كليه مطالب پرسشنامه هابه رايانه منتقل گرديده, عمليات استخراج يافته ها تهيه جداول ونمودارها درمحيط هاي نرم افزاري مناسب spss)وexcel( انجام گرفته است. درپرسشنامه هاي مورداستفاده پاسخ بسياري ازسؤالات به صورت اولويت بندي شده ازپاسخگويان خواسته شده است, لذا لازم بوده كه براي اين اولويتها ارزش گذاري صورت گيردتابتوان ازمجموع ارزش داده شده به هرگزينه ازسوي پاسخگويان اطلاعي به دست آورد ويا به صورت سوال باز بوده كه تقدم ارائه هرموردبه عنوان اولويت درنظرگرفته شده وبه هراولويت يك ارزش عددي داده شده است. درمواردي كه ارزش پاسخ ها وارونه بوده ارزش ها نيز وارونه درنظرگرفته شده است.

نتايج:


نتايج پرسشنامه كارشناسان:جهت استفاده وبهره گيري ازكارشناسان مطلع درزمينه مسا‌يل منابع طبيعي بابهره گيري ازپرسشنامه اطلاعات موردنظر جمع آوري گرديد.( پرسشنامه كارشناسان رادرضميمه گزارش ببينيد).اينپرسشنامه ها تعدادي ازطريق پست وتعدادي مستقيماً به پرسش شوندگان داده شد.تعداد52 پرسشنامه به اين طريق تكميل گرديد. درمواردي كه امتيازبندي براي اولويتها صورت گرفته بود عوامل براساس ضرايب هراولويت محاسبه واعمال گرديد
در زمينه عوامل تشكيلاتي وقانوني موثردرتخريب مراتع جهت تعيين اهميت هريك ازعوامل ازديدكارشناسان با درنظرگرفتن 7 گزينه معرفي شده ويك مورد ساير جمعاً8گزينه وهشت اولويت درنظرگرفته شده كه اولين اولويت بيشترين امتياز وبقيه امتيازكمتري راگرفته اند .جنانچه براي موردي درپرسشنامه توسط پاسخگو اولويت درنظرگرفته نشده باشد امتيازآن صفر خواهدبود.
نتايج پرسشنامه نظرسنجي : به منظورجمع آوري نظرات وديدگاه هاي بهره برداران درموردميزان تخريب , عوامل آن , پيامدهاي متفاوت آن و راههاي جلوگيري ازتخريب اقدام به تكميل اين پرسشنامه هاگرديد. نتايج يافته ها درمواردي كه نيازمند امتيازبندي براي اولويتها بود محاسبه گرديد.
بحث :
پرسشنامه كارشناسان: نتايج پرسشنامه كارشناسان بطوركلي درسطح استان ارايه گرديده است . بررسي نتايج پرسشنامه ها نشان مي دهد درمواردي برخي ازپرسش شوندگان حتي پاسخهايي فرااستاني داده اند. ازنظر كارشناسان مهمترين عوامل تخريب, دام وسپس تبديل به معادن ذكرشده است. باوجودي كه علي الظاهر برداشت معادن بامجوز هاي اداره منابع طبيعي نيز همراه است, كارشناسان اين نوع بهره برداري را عامل بسيارموثري مي دانند. تبديل مراتع به كاربري معدني اگرچه وسعت زيادي را درخودمحدوده معدن تبديل نمي كند اما باتوجه به جاده هاي معدن وخاكبرداري ها وخاكريزي هاي غيراصولي به صورت عاملي مهم درتخريب در مي آيد . دربازديد ازمناطق مذكورعمق فاجعه اين بهره برداري بي رويه درمناطقي ازاستان ديده شد ؛ باجابجايي اين حجم خاك به ويژه حركت خاك وساير پديده هاي تخريبي حاصل ازآن درعرصه هاقابل مشاهده است. بعدازعوامل دام ومعدن,عوامل آتش سوزي, تبديل به كاربري عمراني ... به عنوان عوامل ديگرذكرشده اند.
دربين عوامل قانوني وتشكيلاتي موثردرتخريب بيشترين امتياز به عدم وجود قوانين قاطع جهت برخوردقانوني بامتخلفين داده شده است (316) پس ازآن كمبود نيرو وامكانات براي كنترل عرصه ها (270) وكم توجهي مامورين به دليل بي انگيزه بودن (263) ذكرشده است . درمجموع بيشترين امتياز به مسائل برخوردهاي قانوني ودادگاهها داده شده و بعدازآن به مشكلات اداره منابع طبيعي كه شامل كمبودنيرو وكم انگيزگي نيروهااست.
بحث نظرسنجي ازخانوارها: اين نظرسنجي ها درمناطق نمونه(كه درتيپ هاي اقليمي استان توزيع شده) انجام گرفته است. نتايج درمحدوده مناطق نمونه ونيز درمحدوده تيپ هاي اقليمي بررسي وارائه شده اند. مجموعه عوامل عنوان شده به عنوان عوامل موثردرتخريب عرصه هاي منابع طبيعي دراستان همدان, باتوجه به پرسشنامه نظرسنجي نشان مي دهدكه دربين عوامل تخريب, چراي زودرس ازنظر بهره برداران موثرترين عامل(با6/31 امتياز) وبعدازآن تبديل به معادن(1/24) دركل استان بيشترين امتيازراداشته اند . عوامل سوم تاششم نيز مربوط به دام است (چراي سنگين 24 , چراي طولاني 4/23 افزايش تعداددام 9/20 افزايش دامدار6/17 ) عامل بعدي تبديل به كاربري زراعي است (15) وسپس درمراحل بعدي تبديل به معادن, آتش سوزي (2/8) طرح مرتعداري (7/7) برداشت محصولات فرعي (6/7) بوته كني ... قرارگرفته اند به اين ترتيب عامل اول ودوم دراين يافته باپرسشنامه كارشناسان مطابقت دارد. اما عامل عمراني دراينجاامتيازكمي دارد( 6/2) .
نتايج امتيازبندي عوامل مختلف تخريب ( مربوط به دام )درمناطق اقليمي استان همدان( باتوجه به نظرات بهره برداران درپرسشنامه نظرسنجي ) مهمترين عامل تخريب رادرتمام اقاليم چراي زودرس معرفي مي كند.چراي سنگين درمنطقه شور, نيمه استپي وجنگلهاي خشك دومين عامل است امادرمنطقه كوهها سومين عامل افزايش تعداددام ذكرشده است. چراي طولاني درسه تيپ ديگرسومين عامل است. درمجموعه استان مهمترين ( دربين عوامل مربوط به دام ) عامل چراي زودرس 25درصد, سپس چراي سنگين 20درصد, چراي طولاني 19 درصد , افزايش تعداددام 13 درصد, افزايش تعداد دامدار11 درصد و رقابت درچرا 8درصد ذكرشده است. درصدهريك ازعوامل درتيپ ها درجدول مربوطه (درقسمت نتايج) آمده است. باتوجه به يافته هاي هرسه پرسشنامه كارشناسان, پرسشنامه نظرسنجي و پرسشنامه خانوار دام به عنوان مهمترين عامل درتخريب معرفي مي شود و فروضي كه نقش بسيارمهمي براي اين عامل درنظرمي گيرند به اين ترتيب مورد تاييدقرارمي گيرد . درمجموعه عوامل كاهش دهنده كيفيت مرتع دام همراه بازيرمجموعه عوامل مخربي كه دارد به عنوان عاملي قاطع دراين زمينه موردتاكيدقرارمي گيرد.
امتيازبندي عوامل مختلف تخريب (دربين عوامل مربوط به برداشت مستقيم) درمناطق استان همدان باتوجه به نظرات بهره برداران درپرسشنامه نظرسنجي دركليت استان مهمترين عامل دراين دسته بوته كني براي سوخت 33%, آتش سوزي 31% , برداشت محصولات فرعي 29% بوده ديگرعوامل امتيازخيلي كمي رادريافت كرده اند( شاخه زني 4% و قاچاق چوب 1% ) درمورد هريك ازتيپ ها درجدول مربوطه نقش هرعامل آمده است . شاخه زني وقطع درخت تنهادرمنطقه جنگل هاي خشك , درواقع درمختصرباقيمانده هاي جنگل منطقه, به عنوان عامل ذكرشده نكته مهم وقابل توجه دراين زمينه آن است كه اصولاُ مجموعه عوامل مربوط به برداشت مستقيم امتياز ونقش كمي درمقايسه باديگرعوامل تخريب درعرصه هاي استان داشته است.
نتايج امتيازبندي عوامل مختلف تخريب دراين نظرسنجي نشان مي دهدكه دركل استان بيشترين امتياز را تبديل كاربري هاي منابع طبيعي به زراعي ( 39%) تبديل به معادن( 24%) طرح مرتعداري ( 11%) طرح جنگلداري ( 5/6%) مانورنظامي ( 6%) وتبديل كاربري منابع طبيعي به عمراني ( 4%) داشته است . اين امتيازات درهرمنطقه باديگرمناطق تفاوت زيادي دارد ؛ به ويژه درمنطقه شور 85 درصد اين عامل به تبديل به كاربري زراعي داده شده است . به عامل تبديل عرصه هاي منابع طبيعي به معادن درمنطقه كوههاي مرتفع 49% ودرمنطقه نيمه استپي 38% امتيازداده شده است....
جمع بندي نهائي وارائه پيشنهادات:
تشابهات واختلافاتي درخصوص عوامل تخريب مرتع درمناطق اقليمي استان ونيز تفاوت ديدگاهائي بينكارشناسان وبهره برداران وجود دارد ليكن توافقاتي نيز ديده مي شود؛ درمورد عامل دام به عنوان مهمترين عامل تخريب مرتع (ازنظركيفيت مرتع) توافق زيادي ديده مي شود . تبديل به سايركاربري ها به ويژه تبديل به معدن وتبديل به زمين زراعي وباغ درمراحل بعدي قرارمي گيرند (عامل تبديل به زراعت مهمترين عامل كاهش دهنده وسعت مرتع و معدن مهمترين عاملي است كه تواماً كيفيت وكميت راكاهش مي دهد.عامل دام به عناوين مختلف , با افزايش تعداددامدار, افزايش تعداددام, مدت زمان چراي دام , چراي زودرس… درمجموعه پاسخ هابيشترين نقش مخرب رانشان مي دهدودرهمه مناطق نمونه وتيپ هاعموميت دارد اگرچه هنگامي كه واردجزئيات اين عامل مي شويم نيزدرزيرمجموعه اين عامل نيزدربين عناصرتشكيل دهنده اين عامل تفاوتهائي وجوددارد,به عنوان مثال دريكمنطقه رقابت درچراعامل مهي محسوب مي شودولي درمنطقه ديگرينقش قابل توجهي ندارد.
منابع ومآخذ :
اسديان, قاسم,1370. بررسي پوشش گياهي , توليدعلوفه واثرات دامپروري برروي پوشش گياهي , سازمان برنامه وبودجه استان همدان.
انصاري, ناصر,1373. بررسي دلايل وعوامل موثردرعدم مشاركت عشايردرطرح هاي احيا‌ واصلاح مراتع . مجموعه مقالات اولين سمينار ملي مرتع ومرتعداري درايران , سازمان جنگل هاومراتع كشور, دانشگاه صنعتي اصفهان.
پابو, هانري, گزارش وضعيت مراتع ايران . سازمتنجنگل ها ومراتع كشور.
مهرابي , علي حيدر, 1379 . بررسي علل وعوامل تخريب مراتع استان همدان.پايان نامه كارشناسي ارشد, مركزآموزش مديريت دولتي استان همدان .
وجداني, حميدرضا, 1379. يررسي علل واثرات محيطي تبديل مراتع به ديمزارهادراستان همدان. گزارش نهايي طرح تحقيقاتي, مركزتحقيقات منابع طبيعي واموردام جهادسازندگي استان همدان.
وجداني, حميدرضا, 1377. يررسي پديده خشكي وخشكسالي دراستان همدان,( دردست انتشاردرموسسه تحقيقات جنگل هاومراتع كشور