بسياري از عوامل محيطي وتغذيه اي در پرورش شترها موثرند . مهم ترين اين عوامل عبارتند از : جيره غذايي ، جايگاه مناسب ، بهداشت جايگاه ، مديريت صحيح ، تهويه ونور كافي وتأمين آب شرب بهداشتي ، كنترل بيماري ها واحياناً واكسيناسيون در برابر برخي از بيماري هاي شايع وغيره كه مي تواند نتيجه بسيار مطلوبي در افزايش توليدات دامي وجلوگيري از مرگ ومير دام داشته باشد . بنابر اين توجه كافي به وضعيت جايگاه وآغل شترها وتهيه علوفه وغذاي مناسب ورعايت بهداشت امري ضروري در پرورش شتر به شمار مي رود .
در حال حاضر معمولاً شتر داشتي به سه صورت چراي آزاد ، نيمه آزاد وبسته پرورش داده مي شود در حالت آزاد شترها مشابه دام وحشي در مراتع چرا و جفتگيري و زايش مي كند و شترداران هر از چند گاهي به منظور جمع آوري بچه شترها يا داغ كردن و يا ساير عمليات پرورش موقتاً اقدام به جمع آوري آنها مي كنند .
در حالت نيمه آزاد گله شتر توسط ساربان چرانيده شده و تحت كنترل مي باشد. دراين حالت، با توجه به شرايط مختلف، تقريباً هر 50 شتر توسط يك ساربان با وسيله نقليه ( موتور سيكلت) و در حدود 20 نفر شتر بدون وسيله نقليه اداره مي شود. در چراي آزاد، شتر مي تواند به طور متوسط تا حدود 50 ـ 70 كيلومتر از منبع آب دور شده و سپس به طرف آن مراجعت كند در حالي كه در چراي نيمه آزاد اين فاصله بيش از 20 ـ 25 كيلومتر نخواهد بود .
در چراي بسته ، شتردار شتر ها را در آغل هاي مناسب قرار داده ودر كنار ساير دام هاي خود به عنوان شترهاي داشتي ويا پرواري ، پرورش مي دهد . در اين روش علي رغم تأمين علوفه شتر به صورت دستي ، معمولاً شترها به صحرا نيز فرستاده مي شوند تا از ميزان هزينه مصرفي كاسته گردد اما به هر حال دراين روش غذاي مكمل وبرخي ويتامين ها واملاح معدني به جيره شترها اضافه مي شود ومعمولاً در اين حالت شترها از معدل رشد بالاتري نسبت به دو روش سابق برخوردارند وشتردار به سرعت از بروز بيماري در گله خود مطلع شده ومي تواند اقدام به درمان دسته جمعي شترها نموده وكانون هاي مخفي بيماري در گله خود را از بين ببرد . ضمناً شتردار به راحتي از فحل بودن ناقه ها مطلع شده ومي تواند به سرعت اقدام به تلقيح آنان نمايد كه اين امر نيز مي تواند باعث افزايش ميزان باروري در گله گردد .
در دو روش چراي آزاد ونيمه آزاد معمولا ً جايگاهي براي شتر در نظر گرفته نمي شود اما در روش بسته ، اين دام بايد در جايگاه مخصوصي جداي از دام هاي اهلي ديگر نگهداري شود .

جايگاه ( آغل ) شتر :
بررسي ها نشان مي دهد كه شترها از مقاومت خوبي در قبال سرما وگرما برخوردارند . شترهاي دو كوهانه به علت داشتن پشم زياد در برابر سرماي شديد مقاوم هستند ومي توانند در برابر باد وبوران وطوفان هاي سرد كوهستان مقاومت نموده وراه خود را در مناطق سنگلاخي ادامه مي دهد . اين گونه از شترها در كشورهاي مغولستان وقزاقستان وشمال چين كه از سرماي شديد برخودار هستند نگهداري مي شوند . از سوي ديگر شترهاي يك كوهانه به علت ساختار خاص فيزيولوژيك خود به گرماي زياد مقاوم هستند ومعمولاً اين شترها در شمال آفريقا خاورميانه وهند وپاكستان نگهداري مي شوند وقادر به تحمل گرماي سوزان صحاري خشك وبي آب وعلف اين مناطق بوده ومي توانند گرماي تا 60 درجه ساني گراد ويا بيشتر را تحمل نموده ودر زير آفتاب سوزان كوير به راه خود ادامه دهند بديهي است كه در چنين شرايط محيطي از اشتهاي حيوان كاسته مي شود .
يكي از دلايل رواج آغل هاي باز يا بهاربندها در پرورش شتر نيز همين مسأله مقاومت حيوان در برابر سرما وگرماي شديد است . در اين گونه آغل ها مسأله تهويه نيز به خودي خود حل شده است ، به ويژه كه اين مسأله در آغل هاي بسته بسيار ضروري ومهم است . چنان چه در پرورش شتر ، توليد شير مطرح باشد ، بايد به خاطر داشت كه ميزان توليد شير ارتباط مستقيمي با درجه حرارت محيط دارد وهرچه درجه حرارت محيط افزايش يابد وميزان آب موجود كمتر باشد ميزان توليد شير ناقه كمتر وكمتر مي شود ، از اين رو بايد براي توليد شير ، به اين امر توجه كافي مبذول نمود .

شتر حيواني است كه در شرايط طبيعي مناسب و به صورت آزاد پرورش داده مي شود. يكي از نكات مثبت و امتياز اين دام نيز روش تغذيه و پرورش آن به صورت آزاد است. بنابر اين شتر نياز چنداني به استقرار در جايگاه هاي بسته و سرپوشيده ندارد و مي توان درمواقع ضروري شترها را در محوطه هاي محصور ( بهاربند) نگهداري كرد .
شتر يك كوهانه شرايط سخت آب و هوايي را تحمل مي كند، ولي در سرماي كمتر از حدود 15 درجه سانتي گراد زير صفر نياز به سرپناه دارد . از طرفي، معمولاً در روش هاي پرورش آزاد ونيمه آزاد ، اداره گله از قبيل : پشم چيني، داغ كردن، درمان بيماريهاي پوستي، واكسيناسيون و احياناً شيردوشي و غيره معمولاً در محل هاي محصور كه در كنار آبشخورها وجود دارد انجام گرفته و سپس دام را روانه مرتع مي كنند . شتر در موقع زايش و همچنين بچه شتر تا يك سالگي كه دوره شيرخوارگي بچه شتر مي باشد و بخصوص تا سه ماهگي نياز به پناهگاه و مراقبت دارد كه مي توان در سيستم هاي آزاد ونيمه آزاد ، شترهايي كه اواخر دوران آبستني را طي مي كنند در جايگاه محفوظي نگهداري كرد تا پس از زايش و طي دوره شيرخوارگي بچه شترها ( بخصوص تا سه ماهگي ) آن ها را مجدداً روانه مرتع كرد .
در روش بسته وبه منظور پروار بندي مي توان شترها را در محل هاي محصوري مانند بهاربندها كه در حقيقت جايگاه هاي مسقفي است نگهداري كرد . در چنين جاهايي امكان برنامه ريزي غذايي وبهداشتي براي گله به راحتي امكان پذير است .
به طور خلاصه از بررسي وضعيت استقرار و محل توقف شتر در مناطق حاشيه كوير مي توان به اين نتيجه رسيد كه در اين مناطق به عنوان اقدام اساسي بايد دراطراف آبشخورهاي اصلي و مناسب كه به عنوان مراكز ارتباطي گله ها در يك ناحيه هستند، اقدام به ايجاد بهاربند با قسمت بندي هاي فرعي همراه با انبار ذخيره كاه و ساير علوفه مورد نياز كرد تا گله هاي شتر و به خصوص گله هاي كوچك ( گله هاي كمتر از 10 نفر شتر) يكجا و به طور دسته جمعي از آنها استفاده كنند. اصطلاحاً اين مراكز ‌ايستگاههاي خدمات پرورشي و بهداشتي ناميده مي شوند .
بنابر اين در مورد شترداران خرده پا كه از سيستم پرورش آزاد ونيمه آزاد استفاده مي كنند نيازي به صرف هزينه هاي سنگين جهت ساختن پناهگاه نيست و در صورت لزوم بايستي پناهگاهي موقت و كوچك براي شترهاي تازه زا و بچه هاي آنها و آن هم براي مدت محدودي از سال در نظر گرفت و براي بقيه گله كه در طول سال در مراتع مشغول چرا هستند از ايستگاه هاي ذكر شده در مواقع ضروري استفاده كرد ليكن در مورد گله هاي بزرگتر ( بيش از 20 نفر شتر مادر ) با توجه به اينكه معمولاً امكان پرواربندي نيز وجود دارد ايجاد تأسيسات لازم واستفاده از روش پرورش بسته توصيه مي گردد و همان طور كه گفته شد در مورد پروار بندي ها در اغلب موارد ايجاد جايگاه مسقف ضروري است .
نكته حائز اهميت ديگر اينكه شتر نسبت به بيماري جرب حساس است ويكي از عوامل مستعد كننده در ابتلاي شتر به بيماري مذكور ، تراكم بيش از حد آن در يك محوطه بسته مي باشد .
جهت ساختن جايگاه نگهداري شتر بايد توجه داشت كه جايگاه شتر به طور اساسي از بهاربندي كه داري ديوارهاي سرتاسري به ارتفاع سه متر باشد تشكيل مي شود . بهتر است شترهاي نر را در جايگاهي انفرادي قرار داد تا به كارگران و يا شترهاي بيمار ويا شترهاي آبستن صدمه نزنند ، همچنين بايد محل جداگانه اي را در مركز بهاربند جهت غذا خوردن اختصاص داد، به نحوي كه داراي آخوري به ارتفاع لااقل يك ونيم متر و به گونه اي باشد كه شترها بتوانند دورتادور آن جمع شوند. بايد آبشخورهايي نيز در جايگاه قرار داد. در وسط بهاربند بايد سايباني گذاشت كه چهار نفر شتر به راحتي بتوانند در زير آن بنشينند و هم چنين داراي ميخ هايي باشد كه بتوان افسار شترها را به آن بست .


بهتر است جايگاه خاصي جهت نگهداري شترهاي ماده و بچه شترهاي شيرخوار در نظر گرفت تا آسيبي به اين بچه شترها وارد نيايد .
به علاوه ، بهتر است آغل هايي با ورودي و تهويه مناسب جهت نگهداري شترها در زمستان فراهم نمود، چرا كه شترها و مخصوصاً بچه شترها نسبت به سرماي زمستان شديد و پايين آمدن درجه حرارت محيط حساسند . در ورودي اين آغل ها بهتر است به اندازه 5/2 × تا 5/1 متر باشد .
آغل بايد كاملاً خشك وروشن بوده وهواي آزاد به خوبي در آن جريان داشته واز همه مهم تر آفتابگير باشد . در اين روش شترها مي توانند آزدانه حركت كرده وبين بهار بند وسايبان رفت وآمد كنند .
بايد آغل ها را شمالي ـ جنوبي ساخت تا حد اكثر آفتاب به داخل آغل بتابد ودر صورتي كه در محل مزبور بادهاي تندي مي وزد ويا اين كه آغل در مناطق گرمسيري قرار دارد مي توان آغل ها را به صورت شرقي ـ غربي بنا كرد وبايد توجه داشت كه ديواره هاي آغل سيماني باشد تا بتوان به راحتي آن را سمپاشي كرد وكنه ها نتوانند در شكاف ديواره ها لانه كرده وتخم ريزي كنند .



آغل شتر از قسمت هاي زير تشكيل مي شود :
1 ـ جايگاه مسقف
2 - آبشخور
3 ـ بهار بند
4 ـ آخور
5 ـ انبار علوفه

1 ـ جايگاه مسقف :
اين محوطه يكي از اساسي ترين مكان هاي مورد نياز شتر مي باشد وجهت اين محوطه بايد روبه آفتاب ( شرقي غربي يا شمالي جنوبي ) وبرخلاف جهت باد باشد . حداقل مساحت آن براي نگهداري بيست نفر شتر بايد 8 * 15 متر باشد . شترها در اين مكان به استراحت پرداخته وعمل نشخوار كردن را انجام مي دهند . ديواره هاي اين جايگاه بايد سيماني باشد اما كف آن بايد با خاك نرم ويا شن وماسه پوشانده شود وبايد توجه داشت كه كف آغل نبايد به هيچ وجه سيماني گردد زيرا كه اين امر باعث صدمه ديدن نرمه كف پاي شتر مي گردد در فصل زمستان مي توان كف آغل را با لايه نازكي از كاه يا پوشال پوشاند .
2 - آبشخور :
آبشخور بايد در وسط بهاربند ساخته شود ودر هنگام ساختن آن بايد توجه داشت كه شتر به علت ساختار آناتومي بدن خود ، گردن درازي دارد وبه همين علت در هنگام آب خوردن چنانچه آبشخور كم ارتفاع باشد اين امر ، باعث مي شود كه حيوان براي خوردن آب با مشكلاتي مواجه گردد ، از اين رو بهتر است كه آبشخور را با ارتفاع مناسب تهيه كرد تا حيوان بتواند به راحتي آب مورد نياز خود را تأمين كند . آبشخور ها بايد تميز ودور از هرگونه حلزون ويا زالو بوده واز هرچندي نظافت شوند
3 ـ بهار بند :
با توجه به اين كه شتر از دست ها وپاهاي بلندي برخوردار است بايد ديواره بهار بند را مرتفع وسرتاسري ساخت تا حيوان نتواند به راحتي از بهار بند بيرون آيد . بهتر است كه ديواره بهار بند به ارتفاع سه متر باشد .براي نگهداري بيست نفر شتر بهار بندي به مساحت 15 * 24 متر مورد نياز است .



4 ـ آخور :
همان طور كه در مورد آبشخور گفته شد ، آخور نيز بايد مرتفع باشد وارتفاع آن به يك متر تا يك متر ونيم برسد تا حيوان بتواند به راحتي از آن تغذيه كند . البته بايد ارتفاع آخور بايد با توجه به سن ونژاد وبلندي جدوگاه شترها تعيين گردد وبراي بچه شترها بايد ارتفاع كمي داشته باشد . هم چنين با توجه به حجم سر شتر عرض آن بايد 50 سانتي متر بوده وبراي جلوگيري از پخش غذا به اطراف كنار آن را 25 سانتي متر بلند تز ار كف آخور ساخت . آخورهاي گوشه دار براي شترها مناسب نيستند وبهتر است از آخور هائيي كه تا حدودي محدب هستند استفاده شود .


تأليف : دكتر احسان مقدس
تاريخ تأليف : تابستان 1382

منابع مورد استفاده :
1 ـ شتر وپرورش آن ـ تأليف دكتر محمد مصطفي شكري ، ترجمه دكتر احسان مقدس چاپ اول سال 1376 تهران ، انتشارات نوربخش .
2 ـ نظام دامداري كشور ـ سازمان دامپروري كشور – وزارت كشاورزي .
3 ـ پرورش شتر ـ تأليف دكتر كامبيز ناظر عدل ، چاپ اول سال 1365 ، انتشارات واحد فوق برنامه بخش فرهنگي دفتر مركزي جهاد دانشگاهي