ظهور اسلام در آغاز قرن هفتم ميلادی بنياد بسياری از کشورهای کهن و متمدن آن زمان را دگرگون ساخت و قدرت و نفوذ آن در ترکستان غربی و پنجاب از يک طرف و اسپانيا از طرف ديگر گسترش يافت. به اين ترتيب با پيدايش تغيرات اساسی در سرزمينهای مذکور, هنر و تمدن کهن آسيا, شمال افريقا و حتی بخشی از اروپا دگرگون شد و شالوده هنر های اسلامی که ترکيبی از هنر حکومتهای مغلوب (مانند ساسانيان و حکومت بيزانس) با فرهنگ اسلامی بود شکل گرفت.

تشکل هنر اسلامی تقريباً, با روی کار آمدن سلسله اموی در سال 41 هجری مصادف بود و اين امر با انتقال مرکز خلافت از مدينه به دمشق بی ارتباط نبود. تغيير مرکز حکومت, مسلمانان را مستقيماً با هنربيگانه يعنی هنر ايران و روم آشنا کرد و از همين زمان بود که هنر دوره بنی اميه, که التقاطی از هنر سرزمينهای همجوار بود, راه تازه ای در پيش گرفت.

در دوره امويان در زمينه احداث بناها ی مذهبی و غير مذهبی فعاليت قابل توجهی صورت گرفت؛ از جمله می توان به بناهای قبه الصخره, مسجد جامع دمشق, قصرالعمره و بالاخره کاخ المشتی اشاره کرد که از شاهکارهای معماری اوايل اسلام به حساب می آيند. اين بناها تزيينات بسيار زيبايی همچون نقاشی, حجاری, موزاييک و گچبری دارند. در 133 هجری قمری با آغاز حکومت عباسيان در عراق ـ پايتخت سابق ساسانيان ـ يک شيوه هنری کاملاً ايرانی به وجود آمد و هنرهای مختلف اين عصر با الهام از عناصر دوره ساسانيان شکل تازه ای به خود گرفت.

ايجاد شهر دايره ای شکل بغداد و مسجد سامره را می توان الهام گرفته از معماری شهر هاترا و معماری ساسانی دانست. در همين زمان سلسله های مستقل و ملی مانند طاهريان, صفاريان, سامانيان در ايران تأسيس گرديد که در آفرينش هنرهای مختلف مانند سفال سازی, معماری و تزئينات آن درخشش تازه ای يافت؛ به نحوی که در دوره های بعد هنرمندان از آنها الهام گرفتند.

در نيمه اول قرن پنجم هجری در شرق ايران حکومت جديدی به نام سلجوقيان روی کار آمد که حدود 150 سال دوام يافت. اين دوره يکی از درخشانترين دوره های ابداع و توسعه صنايع و هنرهای مختلف اسلامی است. در اين دوره معماری و هنرهای وابسته به آن مانند آجرکاری و گچبری نيز با الهام ا زمعماری عصر پيش از اسلام به شکوفايی رسيد.

در اوايل قرن هفتم هجری, هجوم مغولان, بسياری از کشورهای اسلامی از جمله ايران را به ويرانی کشيد, ولی ديری نگذشت که مغولان فرهنگ و سنن ممل مغلوب را پذيرفتند و حتی حامی هنر و هنرمندان اسلامی شدند.

با تأسيس سلسله ايرانيان به زودی مراکز حکومت آنان مانند تبريز, بغداد, سلطانيه و اصفهان, محل اجتماع هنرمندان شد و بنا های مذهبی و غير مذهبی متعددی در قسمت های مختلف ايران با تزينات بسيار برجسته گچبری و آجرکاری بنا شد. در اواسط قرن هشتم هجری, حمله تيمور بار ديگر شهرها و مراکز اسلامی را به ويرانی کشيد, ولی دوباره شهرها آباد شد و سمرقند و بخارا پايتخت تيموريان گرديد و با بناهای متعدد مذهبی و غير مذهبی آراسته شد. در تزينات اين بناها از کاشی کاری معرق, که بهترين نمونه کاشی کاري است, استفاده شده است. در اوايل قرن دهم هجری صفويان در ايران به حکومت رسيدند و به ترتيب شهرهای تبريز, قزوين و اصفهان را به پايتختی برگزيدند. در اين زمان هنرهای مختلف بويژه معماری شکوه و زيبايي خاصی يافت و بنا های مختلف اين دوره با تزيينات متنوع کاشی کاری ـ که بتدريج جايگزين آجرکاری و گچکاری دوره های قبل گرديده بود ـ آراسته شد. از قرن چهاردهم هجری به بعد, معماری و تزيينات به شيوه دوره های قبل ادامه نيافت و تزيينات جديد جايگزين هنر معماری سنتی گرديد.









حکومت های اسلامی ايران



خلفای راشدين 11ـ40 ه.ق./ 632 ـ 661م

خلفای بنی اميه ـ پايتخت در دمشق 41ـ 132 ه.ق./ 661 ـ 749م

خلفای عباسی ـ پايتخت در بغداد 132ـ 656 ه.ق./ 749/750 ـ 1258م

آل بويه ـ جنوب و مراکز ايران و بغداد 320 ـ 454 ه.ق./ 732 ـ 1062م

سامانيان در خراسان و ماوراءالنهر 204 ـ 395 ه.ق./ 819 ـ1004/1005م

غزنويان در خراسان 366 ـ 582 ه.ق./ 421 ـ 1031م

سلجوقيان در عراق و ايران 429 ـ 590 ه.ق./ 1038 ـ 1194/ 1195م

ايلخانيان ـ پايتختها, مراغه, تبريز, 654 ـ 736 ه.ق./ 1256 ـ 1335م

سلطانيه

مظفريان در اصفهان و فارس 713 ـ 795 ه.ق./ 1314 ـ 1393م

تيمورياندر ماوراءالنهر و ايران 771 ـ 912 ه.ق./ 1370 ـ 1506م

صفويان پايتخت در تبريز, قزوين, 907 ـ 1135 ه.ق./ 1501 ـ 1732م

اصفهان

افشاريه ـ خراسان 1148 ـ 1210 ه.ق./ 1736 ـ 1795م

زنديه ـ پايتخت در شيراز 1163 ـ 1209 ه.ق./ 1750 ـ 1794م

قاجاريه ـ پايتخت در تهران 1193 ـ 1342 ه.ق./ 1779 ـ 1924م