تصوير 1- ابرهاى آتشفشانى بر فراز ام تى پيناتوبو (فيليپين) ،1991


تعريف :
آتشفشانها، مکانهايى هستند که به علل مختلف فيزيکى و تکتونيکى مواد مذاب درونى زمين را به شکل گدازه‌هاى آتشفشانى، مواد پيروکلاستيک و گازها از خود خارج و امکان راهيابى آنها را به سطح زمين مى‌دهند. يک انفجار آتشفشانى مى‌تواند همراه با خروج قطعات سنگى جامد، مواد مذاب و گازهاى آتشفشانى باشد. بطور معمول هر يک از ما با شنيدن نام آتشفشان، گدازه‌هاى آتشفشانى سيال و روان را به خاطرمى‌آوريم که با حرکت خود هر چيزى را در روى سطح زمين به کام خود مى‌کشد.

عواملى همچون غلظت ماده مذاب سيال، ميزان گازها، شيب سطح زمين و سرعت سرد شدن بر روى ميزان سرعت حرکت گدازه‌ها تأثيرگذار مى‌باشند. يک فوران آتشفشانى قادر است ستونى از مواد مختلف را تا ارتفاعى حدود 19 کيلومتر (در بالاى قله آتشفشان) به بيرون پرتاب نمايد و منجر به تشکيل يک ابر آتشفشانى گردد. در 15 سال اخير بيش از 80 فروند هواپيماى تجارى در اثر برخورد با ابرهاى آتشفشانى صدمه ديده‌اند. خاکسترهاى آتشفشانى حاصل از يک فوران قادرند تا منطقه وسيعى در اطراف خود را بپوشانند و اين وسعت گاه تا 35000 کيلومترمربع را نيز دربرمى‌گيرد.


گازهاى آتشفشانى به صورت مستقيم مى‌توانند بر روى سلامتى انسانها تأثيرگذارند و يا با تسهيل در ايجاد بارانهاى اسيدى مشکلاتى را ايجاد نمايند. جريانهاى مواد پيروکلاستيک، زمين لغزشهاى حاصل از آتشفشانها، جريانهاى گلى (Lahars) از جمله پديده‌هاى مخربى مى‌باشند که با وقوع آتشفشانها همراهند. در هر سال تقريباً 50 فوران آتشفشانى در جهان رخ مى‌دهد. خطرهاى ناشى از يک آتشفشان خاص، بستگى به نوع عملکرد، نوع ماگما و نيز جايگاه زمين شناسى و جغرافيايى آن دارد. نظير زمين لرزه ها، پراکندگى و عملکرد آتشفشان ها توسط شکل هندسى صفحات تکتونيکى کنترل مى شود و آتشفشان ها در سه خاستگاه تکتونيکى ديده مى شوند. در درجه نخست تمرکز آنها در مناطق بين صفحات تکتونيکى بسيار زياد است. نزديک به 80% آتشفشان هاى فعال در مناطق فرورانش يعنى جايى که صفحات تکتونيکى توسط صفحة ديگر به زير مى روند واقع اند. آتشفشان‌هاى واقع در منطقة فرورانش انفجارى ترين نوع هستند.

مهمترين نوع اين آتشفشان ها استراتوولکانو و آتشفشان مرکب است. نوع دوم، آتشفشان هاى ريفتى مى باشند و در جايى که صفحات از يکديگر دور مى شوند، رخ مى دهند. اين نوع آتشفشان ها با انفجار کمترى همراهند و در کف اقيانوس ها واقع مى شوند. نوع سوم، آتشفشان هاى نقطة داغ (Hot spot) مى باشند که در مرکز صفحات جايى که پوسته ضعيف بوده و اجازة نفوذ مواد مذاب از درون زمين داده مى شود ايجاد مى شوند. در حدود 80% آتشفشان‌هاى فعال روى زمين در منطقة حلقة آتشين قرار گرفته اند.

در کشور ما عظيم‌ترين فعاليتهاى آتشفشانى مربوط به دوره ائوسن مى‌باشند که در سه منطقه جغرافيايى، ايران مرکزى (اروميه – دختر)، البرز و بلوک لوت توسعه دارند. اما از ديدگاه کاربردى آتشفشانهايى فعال شمرده مى‌شوند که در دوران کواترنر فعاليتى را از خود نشان داده باشند. مهمترين اين آتشفشانها در ايران خصوصياتى مانند خروج بخار آب، گازهاى گوگردى را در مرحله گوگردزائى نشان مى‌دهند. البته براى اينکه مشخص گردد که آتشفشانى پتانسيل فعاليت مجدد را نشان مى‌دهد يا نه مطالعات جامعى مورد نياز است. چنين آتشفشانهائى بايد بصورت مداوم تحت بازرسى و کنترل باشند. گروه زمين شناسى مهندسى سازمان زمين‌شناسى کشور، طرح کنترل و مطالعات ادوارى آتشفشانهاى با قابليت فعاليت را در دستور کار خود قرار داده و مطالعه منظم در مورد فعاليت دماوند در اين گروه از مدتى پيش آغاز گرديده است.

آتشفشان هاى منفرد
بسيارى از افراد فکر مى کنند که آتشفشان ها از يک دودکش مرکزى از يک منطقه نظير يک کوه بلند فوران مى کنند. اکثريت فعاليت آتشفشان ها نزديک به مرکز صفحات زمين ساختارى اتفاق مى‌افتد. همچنين بيشتر آتشفشان ها روى مناطق فرورانش قرار گرفته اند و معرف مکان هايى هستند که ماگماها در عمق در اثر ذوب شدن ورقه (slab) ليتوسفر اقيانوسى يا با ذوب ليتوسفر فوقانى يا استنوسفر در حال فرورانش به سمت بالا صعود مى کنند. مجاورت با يک منطقة فرورانش، معرف يک منطقة آتشفشانى است، همين طور احتمال زمين لرزه و خطرهاى همراه با آن، در اين ناحيه وجود دارد.

آتشفشان ها توسط نوع ساختمانى که تشکيل مى دهند، رده بندى مى شوند. ساختمان آنها معمولاً منعکس کنندة نوع مواد آتشفشانى است که فوران مى کند و اغلب نوع جايگاه تکتونيکى نيز از روى آن مشخص مى شود. اين ويژگى ها تا حد زيادى در تعيين نوع فوران از چنين آتشفشان هايى که در آينده احتمال آن داده مى شود، کمک فراوانى مى کنند.