1-هدف اصلی پژوهش اجتماعی علمی :
هدف اصلی پژوهش اجتماعی علمی فراهم ساختن ابزارهای لازم برای شناخت رفتار و هستی آدمی و پیش بینی این رفتارها و پدیده هاست .

2- تحقیق اجتماعی :عبارت است ازمشاهده منظم زندگی اجتماعی به منظور یافتن و شناخت الگوهایی که میان موارد مشاهده شده وجود دارد .تحقیق اجتماعی فی نفسه نه اخلاقیاست نه غیر اخلاقی ولی ما را به نکات اخلاقی رهنمون میسازد . به عبارت دیکر نظریه های علمی اجتماعی که در نتیجه تحقیق ارائه میشوند به ((آنچه هست)) میپردازد نه ((آنچه باید )) باشد . 3- دو الگوی متفاوت وامامرتبط باهم در فرایند مطالعه وتحقیق :1-روش استقرایی :با مشاهدهعینی مشخصی شروع می شود و هدف آن تشخیص اصول حاکم برچیزهایی است که مشاهده می شوند .2-روش قیاسی : بانظریه آغازمیشودوآنگاه برای آزمون اعتبار مورد انتظار دست به آزمون میزند .استفاده از هردو روش در علم مجاز است چراکه ممکن است مشاهدات منتهی به تبیین هایی نظری شوند که که آن نظریات خود القاکننده الگوهای دیگری به ذهن محقق می باشند .4-عینیت وعدم سویافتگی (BIASED)درانجام تحقیق باید به ((عینیت )) که شرط لازم در پژوهش جامعه شناختی دانسته شده است پای بند بود ونباید هیچ گاه به ورطه قضاوت و داوری ارزشی کشیده شد .به عبارت دیگرایمان ،باور و عقاید محقق نباید موجب شود که در روش و اندیشه ورزی علمی و منطقی اوخللی وارد شود . با اینکه روش تحقیق در علوم اجتماعی فرق ما هوی با علوم دیگر ندارد ، اما میدانیم که در رشته های مختلف علوم روش های تحقیق گوناگونی به کار گرفته می شوند . درعلوم اجتماعی شاید قابل ملاحظه ترین تقسیم بندی بین دو روش تحقیق کیفی و کمی باشدمثال :اگر بخواهیم جمعیت معتادبه مواد مخدردریک شهررابسنجیم میتوانیم از روش کمی استفاده کنیم ولی اگربخواهیم نگرش افرادبه مسئله اعتیاد رابدانیم بهتراست که ازروش کیفی استفاده کنیم . 5 - دوتقسیم بندی قابل توجه روش تحقیق درعلوم اجتماعی :تحقیق کمی تحقیق کیفی
.6-تحقیق کیفی :روش تحقیق کیفی به رویه تحقیقی گفته می شود که یافته های آن از طریق داده های آماری ویا کمی کردن حاصل نشده است .درواقع این روش تلاشی است جهت توصیف غیر کمی از موقعیت ها ،حوادث وگروههای کوچک اجتماعی باتوجه به جزییات وهمچنین سعی برای ارائه تعبیر وتفسیرمعانی که انسانهادر موقعیت های طبیعی وعادی به زندگی خود وحوادث می بخشند .به این ترتیب میتوان گفت از آنجا که روشهای بسیار متنوعی دراین حیطه می گنجند لذا تعریفی جامع که بتواند بیانگر تمامی جنبه های روش کیفی باشد به راحتی قابل بیان نمی باشد ومستلزم تبیین دیدگاههای مختلف نظری دراین رابطه است .ازجمله مهمترین فعالیتهای پژوهشی که در حیطه روش تحقیق کیفی قرار می گیرند شامل :1-مردم نگاری یا مشاهده (همراه بامشارکت) :حضورمستمرمحقق در میدان تحقیق و مشاهده مشارکت آمیز• در قوم نگاری مشاهده و مشارکت با سایر روش ها تلفیق شده اند و شامل مشارکت طولانی مدت محقق (پنهان یا آشکار ) قومنگار در زندگی روزمره است که طی آن آن چه را که رخ میدهد ،آنچه را که گفته می شود و پرسشهایی که مطرح می شود در حقیقت شاهد گردآوری هر نوع داده ای است که حاصل می شود تا از این طریق بر مسئله ای که کانون تحقیق است پرتویی روشن کننده بر آن بیفکند .ویژگیهای این روش :• 1- مشارکت گسترده در میدان 2- استفاده از استراتژیهای انعطاف پذیر• 3-تمرکز برنگارش وگزارش تجربیات محقق در میدان 2-مطالعات موردی:تحلیل عمیق وهمه جانبه راجع به یک مورد (شخص ،شهر ،گروه ، کتاب ،..) • مطالعه موردی نقطه اوج هر شناخت تام و همه جانبه است وفی نفسه شیوه ای جامعه شناختی است که در آن سعی میشودیک موردخاص با تمام جوانب آن بررسی شود یعنی تمام پدیده هایی که در ارتباط با آن می باشند وبه هرگونه تک نگاری که درباره یک حادثه یا یک فرد،سازمان ،خانواده ،جامعه (مطالعه یک اجتماع به عنوان یک واحد)و مانند آن است اطلاق می شود . در این گونه مطالعه 1-ابتدا شناخت وسیع و کلی از میدان تحقیق به عمل می آید و در مرحله بعد 2-تحقیق عمیق وژرف روی جمعیتی محدود از میدان به شکل هدفمند صورت می گیرد .ابزار وفنون : 1-مصاحبه عمیق 2-بررسی اسناد شخصی ،نامه ها،یادداشتهای روزانه 3-مشاهده همراه با مشارکت 3-تحیل محتوا:تحلیل متون و اسنادبه منظور درک محتوای پیام ،ویژگیهای فرستنده پیام واثر آن برمخاطب• تحلیل محتوا از جمله روشهای غیر واکنشی و غیر مداخله ای است که به جای مشاهده مستقیم رفتار مردم و پرسش از آنها به ارتباطاتی کهه آنان بوجود آورده اند و پیامهایی که ردوبدل کرده اند توجه و درمورد آن سئوال و تحلیل می کننند . هدف اصلی تحلیل محتوا : 1- ارزیابی ویژگیهای پیام • 2- ارزیابی ویژگیهای پدید آورنده پیام 3- مطالعه تأثیر پیام االقاء شده بر مخاطب • مراحل انجام تحلیل محتوا: • الف -مرحله نخست شامل مطالعه متن وارائه یک تعبیر و تفسیر کلی از آن • ب- در مرحله دوم تحلیل دقیقتری از متن صورت می دهیم وواژه ها وعبارات مهم متن شناسایی شده تا معانی غالب بر متن شناسایی شود در واقع تحلیل دقیق این لغات و واژه هاا مارا کمک می کند تا معانی و مفاهیم مورد نظر متن را در یابیم .در این مرحله همزمان با بررسی متن در ذهن مقوله بندی کلی و ابتدایی را دنبال می کنیم • ج- در مرحله سوم با تعیین مقوله های مورد نظر که با توجه به مبانی نظری ومسئله تحقیق تعیین شده اند به تحلیل نهایی متن می پردازیم . • مقوله بندی : نوعی تقسیم بندی وتفکیک متن به به قطعات و بخشهای مجزااست که محتوای متن براساس آنها قابل تحلیل می شود و براساس مبانی نظری و پرسشهای تحقیق ، تنظیم می شوند .مقوله ها باید دارای ویژگیهای زیر باشند :• 1-فراگیری (هر واحدی که در متن بوده وباید تحلیل شود در یکی از مقوله ها قرار گرفته )• 2-طرد متقابل (هیچ یک از واحدهای مورد تحلیل در بیش از یک مقوله گنجانیده نشده است )3-استقلال (هر مقوله ای هویت جداگانه ای دارد وبه ارزش مقوله ای دیگر وابسته نیست• واحد تجزیه و تحلیل شخصی یا چیزی است که در تحلیل محتوامعمولا“ آن را واحد ثبت می نامند وبر اساس آن مقوله بندی صورت می گیرد .هولستی پنج نوع واحد ثبت عمده تجزیه وتحلیل را بدین شرح معرفی می کند:• 1-کلمه یا نماد• 2-مضمون (تم)• 3-کاراکتر• 4-پاراگراف• 5-مورد(آیتم)• 6- مفهوم• تحلیل یعنی چه؟تحلیل یعنی ایجاد مقولات مهم و مناسب و معنی دار همراه با برقرارری نوعی نسبت ورابطه بین آنها وبه معنای به هم ریختن اطلاعات پس از گردآوری و سازماندهی مجدد آنها به شکل جدید و متقاعد کنننده .به طور مثال وقتی شما به یک رواانکاو مراجعه می کنید ابتدا او اطلاعاتی را از شمادریافت می کند و سپس آنها را در ذهن خود دسته بندی می کندوبه تحلیل معنی داری دست می یابد که به شما ارائه میدهد در واقع اوچیزی به گفته های شما نمی افزاید بلکه با سازماندهی اطلاعات بصیرتی که قبلا“ وجود نداشت بدست میدهد و این نوعی تحلیل به شمار میرود 4-تحلیل گفتمان :سخن کاوی و تحلیل کلام با توجه به شرایط عینی(اجتماعی ،سیاسی ،اقتصادی ،فرهنگی،..)• گفتمان امتزاج پیچیده ای است از امورزبانی وغیر زبانی وروش ”تحلیل گفتمان“ یك روش كیفی است كه از اصلاح روش های اولیه تحلیل رسانه‌ها حاصل شده است .تحلیل گفتمان به ساختارهای معنا شناختی توجه دارد و فرض ها، ارتباط ها، دلالت‌ها و راهبردها را هم روشن می سازد تحلیل گفتمان یک قطعه زبانی (اعم از گفتاری یا نوشتاری )را چون یک متن در نظر می گیرد وبرای تحلیل این متن به عوامل درون متن اکتفا نمی کند بلکه با مطرح کردن تأثیر عوامل خارج از متن به تأثیر و باز نمایی ساختارهای اجتماعی در متن مورد نظر می پردازد. گفتمان‌ها را بايد درساختارهاي زباني فراتر از زمينه متن مطالعه کرد . • گفتمان امتزاج پیچیده ای است از امورزبانی وغیر زبانی وروش ”تحلیل گفتمان“ یك روش كیفی است كه از اصلاح روش های اولیه تحلیل رسانه‌ها حاصل شده است .تحلیل گفتمان به ساختارهای معنا شناختی توجه دارد و فرض ها، ارتباط ها، دلالت‌ها و راهبردها را هم روشن می سازد تحلیل گفتمان یک قطعه زبانی (اعم از گفتاری یا نوشتاری )را چون یک متن در نظر می گیرد وبرای تحلیل این متن به عوامل درون متن اکتفا نمی کند بلکه با مطرح کردن تأثیر عوامل خارج از متن به تأثیر و باز نمایی ساختارهای اجتماعی در متن مورد نظر می پردازد. گفتمان‌ها را بايد درساختارهاي زباني فراتر از زمينه متن مطالعه کرد . 1- 6ابزارهای متداول مورد استفاده در تحقیق کیفی :الف-مشاهده ب-مصاحبه ج-مطالعه اسنادیالف-مشاهدهاز ابزارهای مهم در کارتحقیق ((مشاهده))است که ممکن است به شکل آشکار و پنهان صورت گیرد .در صورت آشکار آن که به لحاظ اخلاقی بیشتر مورد پذیرش است به دوصورت ((مشارکت آمیز )) و ((بدون مشارکت))انجام میشود .در مشاهده مشارکت آمیزمحقق به صورت مداخله آمیز در میدان تحقیق وارد میشودوباسایر کنشگران وارد تعامل میشود حال آنکه در مشاهده بدون مشارکت محقق از مداخله در میدان اجتناب می کند وصرفا"جریان وقایع را دنبال می کند .به طور کلی در مشاهده محقق به نشانه ها وشواهد موجود در میدان تحقیق توجه می کند به اینکه مردم چه می گویند ،چه کار می کنند ،چه نوع رفتارهایی با یکدیگر دارند .گاهی مشاهده تنها روش مناسب در یک تحقیق است مثلا" زمانی که برسی مشاجرات خیابانی ،تظاهرات یا ترافیک موضوع تحقیق باشد یا موضوعاتی که مردم تمایلی به صحبت در مورد آنها ندارند مثل رشوه گرفتن یا رشوه دادن ،اعمال نفوذهای غیر مستقیم برای انجام امور اداری .در استفاده از ابزار مشاهده یادداشت برداری و ضبط سریع اطلاعات به دست آمده از اهمیت زیادی دارد چرا که با فاصله افتادن میان مشاهده ویادداشت برداری و تنظیم اطلاعات ممکن است به علت فراموشی بسیاری از مطالب از قلم بیافتند .درروش کیفی برخلاف روش کمی ،جممع آوری داده ها و تجزیه و تحلیل آنها دو فعالیتی هستند که به طور همزمان صورت می گیرند یعنی محقق پیوسته اطلاعات گردآوری شده را تحلیل می کند و بر مبنای آن تحلیل ها به دنبال
مشاهدات و اطلاعات جدید میرود تا جایی که اطلاعات جدیدی به دست نیاید و داده ها شکل تکراری پیدا کنند.تا جایی کهمحقق به نوعی اشباع نظری دست یابد که در این نقطه جمع آوری داده ها ویا به نوعی تولید داده ها متوقف می شود .ب-مصاحبه:
از آنجا که مصاحبه ، عام ترین روش گرد آوری اطلاعات در تحقیق کیفی است .لذا اغلب ، این نوع تحقیقات را اصطلاحا"((روش های تحقیق مصاحبه ای )) نیز نامیده اند .مصاحبه را ((گفتگو یا گفت و شنود هدفمند )) نامیده اند بدین معنی که محقق با هدف کسب اطلاعات درباره موضوعی خاص با مصاحبه شنونده صحبت می کند و این کار ممکن است ظاهرا"ساده به نظر رسد اما در اصل بسیار پیچیده و دارای تنوع فراوان است .
1-مصاحبه منتظم : مصاحبه ای که در آن سئوالات و طرز مصاحبه همه از پیش طراحی شده است .
2-مصاحبه غیر منتظم:مصاحبه ای که در آن درجه ای از انعطاف پذیری وجود دارد و مصاحبه شونده مجبورنیست سئوالات و چند و چون روند مصاحبه را از پیش طراحی کند .
3-مصاحبه عمیق :درآن قصد محقق نفوذ به ذهن مصاحبه شونده و کسب اطلاعات حقیقی است .
4-مصاحبه گروهی متمرکز:مصاحبه در این حالت با یک گروه و در یک آن صورت می گیرد ومحقق جهت ایجاد بحث بین افراد سئوالاتی را مطرح می کند .
انتخاب هر کدام از این روشها ویا حتی روش های دیگر بستگی به اهداف و امکانات و محدودیتهای موجود است چگونگی مصاحبه و تصمیم گیری در این باره بیشتر از آنچه که از مطالعه متون بدست آید از تجربیات عملی در شرایط ملموس قابل حصول است .
هدف تحقیق کیفی آنچنان که طرفداران آن مدعی اند در کل دستیابی به معانی فرهنگی است پس یکی از وظایف مهم یک محققی که کار کیفی انجام میدهد دستیابی به معانی و مقولات فرهنگی است ؛ یعنی اینکه چگونه افراد ، اشیاء و حوادث توسط افراد طبقه بندی معنایی می شوند واصطلاحا" تعبیر می شود .به عبارت دیگرمحقق برای درک رفتار آدم ها و ارائه تحلیل مناسب از آن باید در ابتدا تعریف آنان را از مقولات مختلف و شرایطی که در آن قرار دارند بشناسد و این کار از طریق مصاحبه های عمیق و ژرف نگر تا حد زیادی امکان پذیر است ، هر چند دستیابی به تعریف یا تعاریف افراد از عناصر محیط و اطرافیان و به طور کلی واقعیات اجتماعی کار آسانی نیست و معمولا" تعاریف ضمنی در اذهان وجود دارد و افراد معمولا" از ارائه این تعریف عاجزند ولی این وظیفه محقق است که آن را به نوعی کشف کند .
اسنادومدارک-ج
درروش کیفی استفاده ازاسناد ومدارک را میتوان هم به عنوان یکروش مستقل وهم به عنوان استراتژیمکمل روشهای دیگر به کاربرد که در صورت نخست تحقیق به آنچه از واقعیت مورد مطالعه در این نوع از داده ها مستند شده است متکی می باشد.اسناد شامل یادداشت ها ،نامه ها ،گزارشهای موردی ،اظهارنظرها ،دفترچه های خاطرات و مانند آن اطلاق می شودمثال:تحقیق توماس و زنانیکی در مورد مهاجرین لهستانی
2-6 روند فعالیت محقق از جمع آوری داده ها تا متن گزارش
طرح مسئله-
جمع آوری منابع نظری و مطالعه پیرامون دیدگاههای مرتبط با مسئله تحقیق-
- -تعیین چارچوب نظری
تعیین روش تحقیق-
گردآوری اطلاعات وسازماندهی آنان -
پردازش و تحلیل دادها -
جمع بندی و نتیجه گیری
گروه علوم اجتماعی پیام نور دزفول - روش تحقیق کیفی