نویسنده: لوک سی‌وارد
مترجم: مهدی قراچه داغی

ويژگي‌هاي مختلفي وجود دارد كه در همة اشخاص يافت مي‌شود. اما چنين به نظر مي‌رسد كه ميزان عزت‌ نفس يكي از مهم‌ترين عواملي است كه سبب مي‌شود شخص بدون توجه به تيپ شخصيتي‌اش با استرس روبه‌رو گردد. عزت‌ نفس زياد يكي از شرط‌هاي لازم براي ايجاد شخصيت‌هاي مقاوم در برابر استرس است. عزت ‌نفس اغلب حرمت‌ نفس، احترام قائل شدن به خود و حتي مهر داشتن به خويشتن تعريف شده است. عزت‌ نفس در حرف‌هايي كه به خود مي‌زنيم، لباس‌هايي كه مي‌پوشيم و از همه مهم‌تر در رفتارمان ديده مي‌شود. از سوي ديگر، عزت نفس وجود هماهنگي ميان خود واقعي و خود آرماني تعريف شده است و حال آنكه نبود عزت نفس به معناي فاصله افتادن ميان خود واقعي و خود آرماني است.

وقتي براي خود ارزش كافي قائل نمي‌شويم، وقتي به خود احترام نمي‌گذاريم، در برابر استرس آسيب‌پذير مي‌شويم. برعكس در شرايط عزت نفس، به‌طور پيوسته تحت‌ تأثير انديشه، احساس، عمل و حتي خاطراتي قرار مي‌گيرد كه بر هويت ما تأثير دارند. با اين‌حال عزت نفس عنصري متغير است و مانند درجه حرارت در طي روز بالا و پايين مي‌رود. اما به هر صورت تغيير عزت نفس در محدوده‌اي معين صورت مي‌گيرد. اشخاصي كه داراي شخصيت‌هاي مقاوم در برابر استرس هستند، اغلب عزت نفس فراوان دارند. به همين منظور است كه اغلب برنامه‌هاي اصلاح رفتار، هدف بالا بردن عزت نفس را دنبال مي‌كنند.
ناتانيل براندن در كتاب «شش ستون عزت نفس» عزت نفس را نظام ايمني آگاهي ارزيابي مي‌كند. براندن كه در زمينه عزت نفس كتاب‌هاي متعددي نوشته است به هفت نكتة مهم در زمينة عزت نفس اشاره مي‌كند كه عبارتند از:

1. توجه به عمل.
2. داشتن زندگي آگاهانه و به عبارت ديگر زندگي كردن در لحظة اكنون، به جاي توجه داشتن به آنچه در گذشته اتفاق افتاد يا هنوز اتفاق نيفتاده است.
3. خودپذيري، يعني با خود سر عناد نداشتن.
4. قبول مسئوليت در قبال احساسات خود، مانند اينكه بگوييم «من مسئول خوشبختي خود هستم. خوشبختي من به دست ديگران نيست.»
5. داشتن قاطعيت و ابراز وجود كردن. توجه به خواسته‌ها، نيازها و ارزش‌هاي خود و پيدا كردن راه‌هاي مناسب براي ارضاي آن‌ها.
6. داشتن زندگي هدف‌مند. فاصله گرفتن از دنياي خيال و به جاي آن، برداشتن گام‌هايي عملي براي تحقق بخشيدن به اين خواسته‌ها.
7. داشتن انسجام شخصي و به عبارتي وجود هم‌خواني ميان ارزش‌ها و اقدامات.

پژوهشگران در حال حاضر برآنند كه در برنامه‌هاي درماني استرس، به عنوان يكي از هدف‌هاي اصلي، ميزان عزت نفس اشخاص را افزايش دهند. همان‌طور كه مي‌توان انتظار داشت، پيشگيري از مرمّت و نوسازي مؤثرتر است و به همين منظور در كاليفرنيا سعي شده است كه در برنامه‌هاي درسي مدرسه و دبيرستان، بالا بردن عزت نفس لحاظ شود. هنوز بسيار زود است كه دربارة نتيجة اين اقدامات اظهار نظر كنيم، اما اميد مي‌رود كه با توجه كافي داشتن به اين عامل حياتي، از شدت اعتياد به الكل، مواد مخدّر و نيز از ميزان طلاق و بي‌خانماني در دهه‌هاي آينده كاسته شود. هريس كلمس (1990) معتقد است كه بذرهاي عزت نفس در دوران كودكي كاشته مي‌شوند كه از جمله آن‌ها به چهار عامل مهم هم‌پيوندي، منحصر به فردي، قدرت و الگوها مي‌توان اشاره كرد. همة اين چهار خصوصيت بايد در اشخاص وجود داشته باشد و مرتب تغذيه شود تا عزت نفس در اشخاص تضمين شود و عزت نفس به سطح مقبول برسد. خصوصيات چهارگانه فوق به شكل زير تعريف شده‌اند.

1. هم‌پيوندي. احساس رضايت از داشتن رابطه با ديگران.
2. منحصر به فردي. احساس اينكه شخص داراي كيفيت‌هايي است كه از او انساني خاص و منحصر به فرد مي‌سازد و اينكه اين كيفيت‌ها، مورد تأييد ديگران و نيز خود شخص باشد.
3. قدرت. اين احساس كه شخص مي‌تواند از منابع دروني و توانمندي‌هاي‌اش براي تأثير گذاشتن بر شرايط زندگي‌اش استفاده نمايد.
4. الگوها. فرايندي از شادي كه با توجه به آن‌ها شخص در زندگي‌اش راهنمايي مي‌شود.
اشخاصي كه عزت نفس كم برخوردارند، اغلب خود را ناتوان ارزيابي مي‌كنند، به‌سادگي تحت‌ تأثير ديگران قرار مي‌گيرند، از ابراز احساسات خود محروم هستند، به سرعت حالت تدافعي مي‌گيرند و ديگران را مسئول و مسبب نقطه‌ضعف‌هاي خود معرفي مي‌كنند. كساني كه عزت نفس فراوان برخوردارند، استقلال بيشتري دارند، مسئوليت‌پذيرند، مشتاقانه به استقبال چالش‌هاي زندگي مي‌روند، احساسات خود را ابراز مي‌كنند، به موفقيت‌هاي خود افتخار مي‌كنند و ناراحتي‌ها را بهتر تحمل مي‌نمايند. از آنجايي‌كه عزت نفس زياد در شخصيت‌هاي مقاوم نقش مهمي ايفا مي‌كند، براي افزايش عزت نفس در اشخاص، در هر سن و سالي كه باشند تأكيد زيادي به عمل مي‌آيد. كلمس براي بالا بردن و حفظ عزت نفس، پيشنهادهايي دارد:

1انتقادگران منفي‌باف را خلع سلاح كنيد. با آن نداي درون، كه با تفسيرهاي منفي‌اش شما را تحقير مي‌كند مبارزه كنيد.
2. از تقويت‌هاي مثبت استفاده كنيد. كيفيت‌هاي خوب خود را براي خود يادآور شويد. اين كيفيت‌ها را جايي يادداشت كنيد و وقتي احساس خمودگي و افسردگي داريد، آن‌ها را بخوانيد.
3. از بايدها و نبايدها فاصله بگيريد. از خود به خاطر انتظارات برآورده نشده انتقاد نكنيد. احساس گناه بي‌جهت نداشته باشيد. از گذشته‌ها درس بگيريد اما با گذشته‌ها زندگي نكنيد. مترصد فرصت‌هاي جديد رشد و تعالي باشيد.
4. به آن كسي كه به واقع هستيد توجه كنيد. به هويتي كه داريد بها بدهيد.
5. خودتان را با ديگران مقايسه نكنيد. به ويژگي‌هاي منحصر به فرد خود احترام بگذاريد.
6. علائق و خواسته‌هاي متنوع داشته باشيد. همة تخم‌مرغ‌هاي‌تان را در يك سبد حمل نكنيد. به گوناگوني و تنوع بها بدهيد به طوري كه اگر يكي از جنبه‌هاي زندگي‌تان با دشواري روبه‌رو گرديد، ساير جنبه‌ها بتوانند شما را شناور نگه دارند. مثلاً اگر تنها خود را يك دانشجو ببينيد، اگر در امتحان نمرة خوبي نگيريد، با شرايط روحي بدي روبه‌رو مي‌شويد و چه‌بسا در هم شكنيد.
7. پيوندهاي خود را با ديگران بهبود ببخشيد. شبكه دوستانتان را گسترش دهيد. كاري كنيد كه پيوندهاي اجتماعي شما افزايش يابد.
8. خودتان را قرباني نكنيد. ممكن است از خودگذشتگي، تحسين ديگران را برانگيزد، اما التماس كردن براي كسب احساس ترحّم ديگران، كار درستي نيست و در نهايت عمري كوتاه دارد.
9. به ارزش‌هاي خود قبل و در جردثه استرس‌آميز، تأكيد كنيد.

آيا تفاوتي ميان عزت نفس و تصوير ذهني وجود دارد؟ بله. تصوير ذهني، يعني آنكه خود را چگونه مي‌پنداريد و عزت نفس يعني اينكه چگونه به خود ارزش مي‌دهيد. اين دو البته با هم در ارتباط‌اند و با اين‌حال دو مفهوم جداگانه هستند. تصوير ذهني نتيجة فرعي ميزان عزت نفس شخص است. اين تفاوت ميان عزت نفس و تصوير ذهني در اوايل دهة 1960 با اهتمام دكتر ماكسول مالتز، نويسندة كتاب «سايكو سيبرنتيكس» مشخص گرديد. مالتز كه جراح پلاستيك بود پس از عمل‌هاي جراحي پلاستيك متعدد روي بيني و چهره اشخاص، به اين نتيجه رسيد: با آنكه افراد عمل شده چهرة بسيار جذاب‌تري پيدا كرده‌اند، از چهره جديدشان آن‌قدرها شاد نيستند. او پس از مصاحبة مفصل با بيمارانش به اين نتيجه رسيد: قبل از اينكه تغييري بيروني بتوان اتفاق بيفتد، تغيير واقعي بايد در درون انسان صورت بگيرد. به عبارت ديگر، اگر اشخاص تصوير جسماني خود را عوض كنند، اما تصوير ذهني‌شان تغيير نكند و حقيرانه باقي بماند، جراحي هر اندازه كه زياد و مؤثر باشد نمي‌تواند احساس اشخاص را نسبت به خود تغيير دهد. تغيير ابتدا بايد در درون صورت بگيرد – تغييراتي كه بتواند منابع دروني انسان و ويژگي‌هايي از گونه اعتماد، اطمينان، شجاعت، عشق، محبت و قدرت اراده را افزايش دهد. اگر ميزان عزت نفس شما كم باشد، تصوير ذهني‌تان نيز اندك خواهد بود. مالتز براساس اصول خود از سايكو سيبرنتيكس پيشنهاد مي‌كند، قبل از اينكه شرايط بيروني خود را تغيير دهيم، ‌شرايط دروني خود را متحول سازيم. توجه به درون، يعني پرداختن به جنبه‌هاي مثبت و كنار گذاشتن باورهاي كهنه و قديمي. بايد بتوانيم از منابع دروني خود براي خروج از بحران و رسيدن به فرصت‌هاي خلاق استفاده كنيم.
عزت نفس بالا، بهترين دفاع در برابر استرس است. بدون داشتن احساس خود ارزشمندي، هيچ راهكار و راهبردي نمي‌تواند از ما در برابر استرس دفاع كند. عزت نفس شما، با آنكه مفهومي مجرد و انتزاعي است، بايد همه‌روزه به طور منظم مورد رسيدگي و توجه قرار بگيرد، درست مانند مسواك زدن و خوردن؛ و به همان اندازه اهميت دارد.