هدف و ماهیت
از جمله کسانی که در اروپا اخبار آزار مسیحیان را منتشر می ساختند شخصی به نام پتروس راهب بود. او در شهرهای اروپا سفر می کرد و علیه مسلمانان تبلیغ می کرد. در نتیجه جمعیت انبوهی گرد او جمع شدند و پاپ اوربان دوم نیز با آنان همصدا شد و فرمان جنگهای صلیبی را در سال 498 هجری (1096 میلادی) صادر کرد.
در سال 1312 هجری شمسی ناگهان اعلام شد که رضاشاه قرارداد دارسی را امتیازی استعماری می داند.
این ها نمونه ای از اطلاعاتی است که در کتاب های تاریخ دوران دبستان، راهنمایی و متوسطه ارائه می شود. در واقع کتب تاریخ آموزش و پرورش تنها به بازخوانی گذشته و هیاهوی قدرتمندان و پادشاهان می پردازد و بر همین اساس حتی بهترین دانش آموزان نیز تاریخ را مجموعه ای از حوادث می دانند. اما آیا چنین دیدگاهی صحیح است؟ آیا علم تاریخ مثل یک داستان یا رمان، مجموعه ای ازحوادث تلخ و شیرین را به حالت روایی و نقلی محض منتقل می سازد و هدف آن افزایش معلومات دایره المعارفی است؟
علم تاریخ تحولات جامعه انسانی را در گذشته مورد مطالعه قرار می دهد. تحولاتی که می تواند زمینه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی یا فرهنگی داشته باشد. به همین دلیل رشته تاریخ که به مطالعه این علم می پردازد، رشته بسیار گسترده ای است و اشتباه است که آن را صرفاً مطالعه مواد خام تاریخی (رویدادهایی که در گذشته اتفاق افتاده و ثبت و ضبط شده است) بدانیم، بلکه آنچه در رشته تاریخ آموزش داده می شود، روش تاریخی است. یعنی دانشجو در دانشگاه فرا می گیرد که چگونه از تحلیل و تلفیق مواد خام تاریخی به نتایج علمی برسد. به عبارت دیگر، آموختن روش تاریخی به مورخ کمک می کند تا از میان انبوهی از مواد خام، مواد خام معتبر را جدا کند و براساس روش تاریخی از بررسی آنها به نتیجه علمی برسد. در حالی که حتی مطالعه کنندگان جدی تاریخ که غیر حرفه ای هستند، هیچ معیاری برای تشخیص و تعیین صحت و سقم رویدادهای یک کتاب تاریخی ندارند و گاه از آثار غیرموثق و غیرمعتبر استفاده می کنند.
رشته تاریخ تنها رشته ای است که در آن با انسان تحقق یافته روبرو هستیم. یعنی مقاصد، نیات و خواسته ها همه رخ داده است و می توان به یاری آن انسان شناسی علمی را آموخت. برای مثال می توان به وضوح دید که انسان شیفته قدرت پس از رسیدن به قدرت چه تغییر و تحولی در جامعه ایجاد کرده یا اینکه قدرت چه تأثیری بر او گذاشته است.
علم تاریخ در آغاز مانند سایر معارف بشری ساده بود و به تدریج که جامعه انسانی پرمایه و پیچیده شد و سازمان های اجتماعی دگرگون شدند، علم تاریخ هم پیچیده شد. ما چیزی به اسم تاریخ در بین مصریان قدیم و در بین مردم بین النهرین قدیم می شناسیم. در دوران باستان در بین قوم یهود هم چیزی به اسم تاریخ وجود داشته است، اما حقیقت این است که یونانیان نخستین بار به چنین دانش و فکری توجه کردند و به همین جهت هرو ت مورخ معروف یونانی را پدر معنوی تاریخ گفته اند. او نخستین بار در کتاب معروفش به پدید آمدن تاریخ اشاره می کند و سعی دارد جنگهای بیست ساله ایران با یونانیان را تبیین کند. وی نه تنها مورخ است، بلکه به یک تبیین تاریخی هم دست زده است.