آغاز تاسیس دانشگاه بیرجند به سال 1354 برمی گردد . در سیزدهم خرداد ماه این سال شورای گسترش آموزش عالی در یکصد و دومین نشست خود با تاسیس موسسه آموزش عالی در بیرجند موافقت نمود .

در مهر ماه همان سال دکتر محمد حسن گنجی به عنوان رئیس این موسسه مامور فراهم ساختن مقدمات تاسیس دانشگاه شد .

این موسسه از سال 1356 با پذیرش 120 دانشجو در سه رشته شیمی ، ریاضی ، فیزیک در مقطع کارشناسی کار خود را آغاز کرد . پس از پیروزی انقلاب اسلامی به مجتمع آموزش عالی تغییر نام یافت . با توجه به پیشینه فرهنگی بیرجند و سیاستهای توسعه ای نظام جمهوری اسلامی در بخش آموزش عالی به تدریج آموزشکده کشاورزی در سال 1358 ، آموزشکده فنی در سال 1367 و پس از تغییر نام به مجتمع دانشگاهی بیرجند در تاریخ 12/12/68 دانشکده ادبیات و علوم انسانی تاسیس شد .

به لحاظ موقعیت شایسته علمی در اسفند ماه 71 به دانشگاه بیرجند ارتقاء یافت و آموزشکده های فنی وکشاورزی در بهار سال 1372 به دانشکده تبدیل شدند و سر انجام در سال 1381 دانشکده هنر به عنوان پنجمین دانشکده به جمع دانشکده های دانشگاه بیرجند پیوست .

وضعیت کنونی

دانشگاه بیرجند در حال حاضر با 5 دانشکده علوم ، ادبیات و علوم انسانی ، مهندسی ، کشاورزی و هنر به عنوان قطب علمی آموزشی در شرق کشور عهده دار آموزش حدود 7 هزار دانشجو در مقاطع کاردانی ، کارشناسی ، کارشناسی ارشد و دکتری می باشد



این دانشگاه در 26 گروه آموزشی دارای 145 رشته - گرایش و دوره تحصیلی و 220 نفر عضو هیات علمی است و تا کنون بیش از 10 هزار دانش آموخته به جامعه تحویل داده است . شایان ذکر است اخیرا مجوز تاسیس دانشکده تربیت بدنی نیز اخذ شده که به زودی به جمع دانشکده های این دانشگاه افزوده خواهد شد .

دانشگاه بیرجند برخودار از 124 آزمایشگاه و کارگاه آموزشی و پژوهشی است که برخی از آزمایشگاه های پژوهشی این دانشگاه دارای امکانات منحصر به فردی در سطح کشور می باشد .

کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد به همراه 4 کتابخانه مستقل در دانشکده ها با برخورداری از 120 هزار جلد کتاب فارسی و غیر فارسی در اختیار پژوهشگران ودانشجویان قرار دارد .

دانشگاه بیرجند از بدو تاسیس ، با عنایت به محرومیت و دوری منطقه جنوب خراسان از مرکز کشور و قطب های جمعیتی و با توجه به زوال تدریجی کشاورزی و دامپروری ناشی از خشکسالی مزمن ونبود صنایع قابل توجه ، نقش بسیار اساسی در حفظ جمعیت در شهرستان و ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی ، اجتماعی وفرهنگی منطقه ایفا نموده است . دانشگاه بیرجند در راستای گسترش آموزش عالی در سطح استان نیز گامهای بلندی برداشته است که تاسیس واخذ مجوز 5 آموزشکده در شهرستانهای استان از آن جمله است .

دکتر محمد حسن گنجی پدر جغرافیای نوین ایران و دکتر غلامحسین شکوهی استاد برجسته تعلیم وتربیت از جمله مفاخر علمی این دانشگاه هستند .