شهرستان نهبندان به اقتضای موقعیت طبیعی آن و مجاورت با کویر، دشتی نسبتا وسیع واقع شده است.
از نظر ناهمواری این شهرستان در شمال مشتمل بر ارتفاعاتی است که قلل آن به دو هزار متر می رسد کوه سرخ ، کوه بیدمشک، کوه بوبک از جمله این ارتفاعات است.
در زمانی که سیستان و قهستان به عنوان دو منطقه حاکم نشین مطرح بوده اند «نه» و «بندان» دو مرکز مهم حکومتی بر شمرده می شده اند که برای هر کدام نایب الحکومه ای از سوی حاکم انتخاب می شده است.
در این بین «نه» بزرگتر و مهمتر از «بندان» بوده است و همچنین به دلیل تعدادی شهر با نام «نه» در سطح کشور برای معرفی این منطقه «نه» را به همراه «بندان» می‌گفته ‌اند، بعدها با مرکزیت و توسعه «نه» این شهر «نهبندان» نام گرفته است.
قلعه نهبنـدان
قلعه عظیم نهبندان که از خشت و چینه ساخته شده در داخل شهر نهبندان قرارگرفته با توجه به نقشه بنا و اشیاءسفالی بدست آمده سابقه تاریخی آن به دوران قبل از اسلام یعنی دوران اشکانی و ساسانی برمی ‌گردد.
قلعه دردوران اسلامی تا دوران صفویه فعال بوده و در دوره صفویه بطور کامل متروک شده است وجود این قلعه صحت ادعای بعضی منابع تاریخی کـه سـابـقه شهـر نهبنـدان را بـه دوران پیـش از اسـلام می رسانند، تایید می کند.
قلعه شاهدژ؛ بزرگترین شهر سنگی شرق ایران
قلعه شاهدژ نهبندان با بیش از هزار و ۵۰۰ سال قدمت به عنوان بزرگترین شهر سنگی مخروبه ایران این روزها پذیرای بسیاری از گردشگران و مسافرین نوروزی است.
این بنا در پنج کیلومتری شرق نهبندان قرار دارد. مصالح بکار رفته در آن شامل سنگ و آجر است که در بعضی قسمتها بدون ملات برروی یکدیگر قرار گرفته اند.
قلعه دارای چندین حصار وبرج است و در داخل آن فضاهایی نظیر اتاق های سربازان، انبارهای آذوقه، آب انبارهاو.. قرار دارد.
شالوده این بنا مربوط به دوره ساسانی است که در قرون پنجم وششم هجری توسط اسماعیلیان خریداری و بازسازی شده است.
این قلعه از قلاع قرن ششم وهفتم ومتعلق به اسماعیلیان است اما با دیگر قلاع اسماعیلیه تفاوت محسوسی دارد. از دو نوع معماری بناهای اشرافی و بناهای عادی برخوردار است.
اهمیت این قلعه از جهتی که می تواند الگویی بسیارمفید بری مطالعه معماری و روابط اجتماعی در یک زیستگاه جمعی وشهر گونه باشد بسیار بالا است.
آسبادها دیدنی ترین تاسیسات سنتی نهبندان
شرایط دشوار طبیعی مناطق کویری و بیابانی ایران باعث شده تا مردم کویر نشین از ابتکار و خلاقیت خود استفاده کرده و با حداکثر بهره گیری از عوامل و شرایط طبیعی آنرا در اختیار خود درآوردند.
آسبادهای نهبندان از جمله این خلاقیتها هستند که در اکثر مناطق جنوب خراسان بخصوص روستاهای شهرستان نهبندان دیده می‌شوند منطقه نهبندان بدلیل گسترش دامنه بادهای ۱۲۰روزه سیستان تا این منطقه از این نظر امتیاز ویژه ای دارد.
بیشترین تعدادآسبادها در داخل شهر نه قرار داشته است. از دیگر روستاهای این شهرستان که دارای آسباد می باشند روستاهای چهار فرسخ، گوند، خوانشرف، میغان است.
مسجد میغان
مطالعه درباره معماری مسجد میغان نشان دهنده تأثیرات اقلیم روستایی بر این بناست. در همین خصوص می ‌توان از وسعت محدود این مسجد یاد کرد که با نگرش به جمعیت آن زمان روستا طراحی شده است.
مسجد میغان بطور کلی در یک مساحت محدود و کوچک ساخته شده است و اجزاء معماری آن عبارتست از صحن، شبستان گنبددار و شبستان ستوندار و گنبد خانه و با وجود این اثری ممتاز در یک روستای دور افتاده به شمار می‌آید.
در صحن مسجد قناتی جاری است که از زیر این قسمت عبور کرده و بطرف دیگر بنا می‌ رود که در آن قسمت نیز این آبها توسط آبگیری در پشت مسجد جمع شده و به مصارف مختلف بخصوص کشاورزی می ‌رسد.
یک ورودی در صحن مسجد قرار دارد که به داخل شبستان گنبد دار مرتبط می‌ شود و محوطه ‌ای مستطیل شکل را شامل می ‌گردد که سقف آن گنبدی است و تعداد سه گنبد در این فضا جای گرفته ‌اند که زیر این گنبدها تزئینات رسمی بندی زیبائی مشاهده می شود.
از زیباترین قسمتهای این مسجد که دارای فره معماری خاصی است شبستان ستوندار آن است که این بخش محوطه ‌ای است که ستونهای چهار ضلعی پایه سقف آن را تشکیل داده است.
خانه تقوی یادگار دوران قاجار
این بنا در داخل بافت تاریخی نهبندان واقع شده است. با توجه به شواهد معماری موجود این بنا مربوط به دوره قاجار است.
از خصوصیت بارز آن دو ایوان شمالی و جنوبی بنا است که به شیوه قوس جناغی اجرا شده و با فرم دیگر بناهای نهبندان که دارای قوسهای بیز هستند متفاوت است.
همچنین این بنا نسبت به سایر بناهای موجود در بافت تاریخی دارای ارتفاع بیشتری می ‌باشد. فضاهای موجود در اضلاع شرقی و غربی دارای پوشش گهواره‌ای هستند.
در گوشه جنوب شرقی راهرویی قرار دارد که به تنورخانه منتهی می‌ گردد. پوشش تنورخانه از نوع گنبدی است که با خیزکمی به نورگیر بالای آن منتهی می‌ شود. ایوانهای شمالی و جنوبی قرینه هم هستند و ارتفاع آنها از اضلاع شرقی و غربی حدود یک متر بیشتر است، کف این ایوانها حدود نیم‌ متر بلندتر از کف حیاط است. دورتادور لبه بامهای مشرف بر حیاط با رخبام تزئین شده است و در پشت ایوان شمالی باغی وجود داشته که از طریق ورودی واقع در ضلع شمالی این ایوان به آن راهی وجود داشته و در اتاقهای دو طرف ایوان نیز پنجره‌هایی در ضلع شمالی تعبیه شده بوده که به فضای باغ اشراف داشته ‌اند.
مزار سیـد علی جاذبه مذهبی
آرامگاه امامزاده سید علی در ۹۰ کیلومتری شمال شهر نهبندان واقع شده و مورد توجه خاص پیروان اهل بیت (ع) است. امامزاده سیدعلی از نوادگان امام موسی الکاظم (ع) است.
این آرامگاه در سالهای اخیر توسط اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان نهبندان بنا شده و هر روز میـزبان هزاران زائر و مسافر خستـه است که در جاده نهبنـدان – زاهـدان در حال تـردد هستند.
گزارش از فاطمه زیراچی