قاطعیت یکی از جنبه‌های قابل اصلاح ارتباط میان افراد است. این مهارت می‌تواند افراد را در برخورد با همکاران بالادست و زیردست بسیار یاری دهد. به اعتقاد دکتر لودیک لازاروس زامنهوف، مخترع زبان اسپرانتو، قاطعیت دارای چهار مؤلفه است.

۱) رد تقاضا
۲) جلب محبت دیگران و مطرح کردن درخواست‌های خود
۳) ابراز احساسات مثبت و منفی
۴) شروع، ادامه و خاتمه گفتگوها


● تعریف قاطعیت
به اعتقاد کیت دیویس قاطعیت فرایند بیان احساسات، درخواست تغییرات، دادن و دریافت کردن بازخور صادقانه است. لنج و جاکوبسکی معتقدند قاطعیت عبارت است از گرفتن حق خود و ابراز افکار، احساسات و اعتقادات خویش به نحوی مناسب، مستقیم و صادقانه به صورتی که حقوق دیگران زیرپا گذاشته نشود. قاطعیت با درک و پذیرش اینکه هر فردی حق انتخاب و کنترل زندگی خود را دارد، آغاز می‌شود. قاطعیت به معنای بهره کشی از دیگران نیست، بلکه به معنای محافظت از خود و منابع خود است (برکو، ۱۳۸۷ ص۲۱۳). هر تعریفی که از قاطعیت موردقبول قرارگیرد باید در آن بر رعایت و احترام به حقوق خود و دیگران تأکید و میان گرفتن حقوق خود و پایمال کردن حقوق دیگران تمایز قایل شد.


● مراحل اعمال قاطعیت
برای نشان دادن قاطعیت در یک وضع خاص لازم است پنج مرحله طی شود. هنگام روبرو شدن با یک وضع تحمل نکردنی، افراد قاطع:
۱) آن وضع را بطور عینی توصیف می‌کنند.
۲) واکنش عاطفی نشان می‌دهند.
۳) با وضع دیگران همدلی می‌کنند.
۴) سپس آنها راهکارهایی برای حل مسأله ارائه می‌کنند.
۵) پیامدهای (مثبت و منفی) که ایجاد خواهد شد را بازگو می‌کنند. البته طی کردن این پنج مرحله ممکن است در تمام شرایط لازم نباشد. از این پنج مرحله گاهی تنها توصیف وضع موجود و ارائه راه حل ضرورت دارد. بکارگیری دیگر مراحل این فرایند به اهمیت مشکل و روابط بین افراد بستگی دارد.


● کارکردهای قاطعیت
مهارت قاطعیت به فراخور موقعیت چند هدف را برآورده می‌سازد. به طور کلی استفاده ماهرانه از قاطعیت به فرد کمک می‌کند که:
▪ جلو پایمال شدن حقوق خود را بگیرد.
▪ تقاضاهای نامعقول دیگران را رد کند.
▪ بتواند از دیگران درخواست‌های معقولی داشته باشد.
▪ با مخالفت‌های نامعقول دیگران، برخورد درست و مؤثری بکند.
▪ حقوق دیگران را به رسمیت بشناسد.
▪ رفتار دیگران را در برابر خود تغییردهد.
▪ از رفتارهای پرخاشگرانه غیرضروری خودداری کند.
▪ در هر موردی موضع خود را با اعتماد به نفس و آزادانه مطرح سازد.


حقوق انسانی و قاطعیت در بحث قاطعیت اعتقاد بر آن است که هر فردی دارای حقوق انسانی است که باید مورد احترام باشد. برخی از این حقوق به ترتیب زیر است:
۱) حق بیان اندیشه‌ها و دیدگاه‌ها، اگرچه با عقاید دیگران مغایر باشد.
۲) حق ابراز احساسات و پذیرش مسئولیت ابراز آنها.
۳) حق تغییر عقیده و عذرخواهی نکردن دراین‌باره.
۴) حق اشتباه کردن و داشتن مسئولیت در قبال آن.
۵) حق «نه» گفتن.
۶) حق دادن پاسخ مثبت به دیگران.
۷) حق گفتن «نمی‌دانید».
۸) حق گفتن «متوجه نمی‌شوند».
۹) حق تقاضا کردن آنچه که می‌خواهید.
۱۰) حق مورد احترام بودن و به دیگران احترام گذاشتن.
۱۱) حق استدلال کردن.
۱۲) حق شنیده شدن سخنانتان و جدی تلقی کردن آن از سوی دیگران.

زمان قاطعیت نداشتن قاطعیت، دست کم در سه موقعیت بهتر از قاطعیت است.

۱) وقتی احساس کنید طرف مقابل در مخمصه افتاده است. به طور مثال وقتی در رستوران شلوغی هستید و می‌دانید که پیشخدمت این رستوران تازه کار است، می‌توانید برخی از ضعف‌های او را نادیده بگیرید (او به کسی که بعد از شما آمده است زودتر رسیدگی می‌کند).
در این حالت نباید قاطعیت نشان داد، زیرا او قصد پایمال کردن حق شما را نداشته است. نشان دادن قاطعیت، استرس او را بی‌مورد می‌افزاید. در این حالت ممکن است به مشکلاتی که میان شما و او وجود دارد به طور موقت بی‌اعتنایی کنید.

۲) هنگام تعامل با شخص بسیار حساس، هرگاه احساس می‌کنید قاطعیت شما موجب گریه کردن یا حمله شخص به شما می‌شود، بهتر است قاطعیت نشان ندهید، به ویژه اگر این اولین و آخرین برخورد شما با وی باشد.

۳) هنگامی که متوجه اشتباه خود شده‌اید. برای مثال پس از ارتکاب به تخلفات رانندگی، بهتر است در برابر مأمور پلیس قاطعیت نشان ندهید. در این وضع معذرت خواهی بهترین راه حل است. به جای اینکه درصدد اصلاح یا توجیه عمل خود برآیید با کمال خونسردی به اشتباه خود اعتراف کنید. باید درنظر داشت که همیشه نداشتن قاطعیت مناسب نیست. به طور معمول نداشتن قاطعیت مستمر، ناگهان به پرخاشگری مبدل می‌شود و فرد احساس می‌کند دیگر طاقت ندارد مورد سوءاستفاده قرارگیرد و دیگران او را نادیده بگیرند. بنابراین، بهتر است از همان ابتدای تعامل اجتماعی قاطعیت نشان دهید.

۴) هنگامی که با افراد سلطه جو و اصلاح نشدنی مواجه هستید. گاهی با افرادی مواجه هستید که کنار آمدن با آنها دشوار است. کم ترین مقدار قاطعیت در برابر این اشخاص در هر زمان و مکان، واکنش‌های منفی آنان را درپی دارد. برخی از افراد به قدری رفتارشان ناخوشایند است که ارزش برخورد کردن با آنها وجود ندارد و گاه سودی که عاید می‌شود در مقایسه با ارزش ناراحتی که از آن ناشی می‌شود، بسیار کمتر است.


● نتیجه گیری
قاطعیت موهبتی مرموز و عجیب نیست که برخی از آن برخوردار و برخی از آن بی‌بهره باشند، بلکه مجموعه‌ای از مهارت‌هاست که هر کسی از راه تمرین می‌تواند به آن دست یابد. مهیج ترین جنبه قاطعیت آن است که پس از کسب این مهارت، ناگهان متوجه می‌شوید می‌توانید بدون هرگونه احساس گناهی «نه» بگویید. خواسته‌های خود را به طور مستقیم مطرح کنید و راحت‌تر با دیگران ارتباط برقرار سازید. از همه مهم‌تر آنکه اعتماد به نفس را به شدت بالا می‌برد. قاطعیت با افزایش برابری در روابط میان افراد، این امکان را برای فرد فراهم می‌کند با رعایت منافع خود روی پای خویش بایستد و بدون اضطراب و تشویش بی‌مورد به راحتی احساسات صادقانه خود را ابراز کند و حق و حقوق شخصی خود را بدون انکار حق دیگران مطالبه کند. پرخاشگری و قاطعیت مفاهیمی هستند که اغلب با هم اشتباه گرفته می‌شوند، اما قاطعیت نه تنها به معنای پایمال کردن حقوق دیگران نیست، بلکه حقوق همه افراد محترم شناخته می‌شود. قاطعیت وسیله‌ای ارزشمند برای رسیدن به اعتماد به نفس و کنترل خویش است.


منبع:روزنامه اطلاعات