محبت و خوش‏رفتارى، نقش بسيار مهمى در تربيت صحيح فرزند دارد. محبت، احساسات پاك كودك را شكوفا مى‏سازد و كمبود عاطفه و عقده‏هاى روانى، دامن‏گير فرزندان نمى‏شود. همچنين، زمينه رحمت خداوند را فراهم مى‏سازد.

امام صادق «عليه‏السلام» مى‏فرمايد:«اِنَّ اللّهَ عزّوجَلَّ لَيَرْحَمُ الرَّجُلَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِه»«خداوند بزرگ به آدمى به خاطر شدت علاقه و دوستى به فرزندش، رحم مى‏كند.»
ايشان در سخن ديگرى فرموده است:
«اَحبُّوا الصِّبْيانَ وَ ارْحَمُوهُم وَ اِذا وَعَدْتُمُوهُم فَفُوا لَهُم فَانَّهُم لا يَروُنَ اِلاّ اَنَّكُم تَرْزَقُونَهُم».«به كودكان محبت كنيد و به آن‏ها رحم نماييد و هرگاه به آنان وعده‏اى داديد، وفا كنيد؛ زيرا آن‏ها شما را روزى دهنده خود مى‏دانند.»
رسول گرامى اسلام در منزل همه روزه كه از خواب بر مى‏خاست، دست محبت بر سر فرزندان خود مى‏كشيد.

امام صادق «عليه‏السلام» از رسول خدا «صلى الله عليه و آله» نقل مى‏كند:
«مَنْ قَبَّلَ وَلَدَه كَتَبَ اللّهُ عَزُّوجَلَّ لَهُ حَسَنةً وَ مَن فَرَحهُ فَرَّحَهُ اللّهُ يَوْمَ القِيامَةِ»«آن كس كه فرزند خود را ببوسد، خداوند حسنه‏اى در نامه عمل او مى‏نويسد و هر كس كه فرزندش را شاد كند، خدا او را در روز قيامت شاد خواهد كرد.»
فرزندان امروز، پدران و مادران و مسئولان فردايند. اگر به قدر كافى و به شايستگى محبت نبينند، به كمبود عاطفه دچار مى‏شوند و در آينده، جامعه با نشاطى نخواهيم داشت. بر همين اساس، امام صادق «عليه‏السلام» توصيه مى‏كند:
«أكثِروا من قُبلةِ اولادِكم فانَّ لَكُم بِكُلِّ قُبْلَةٍ دَرَجةً»«فرزندانتان را زياد ببوسيد؛ زيرا براى شما در هر بوسه‏اى درجه‏اى است.»عدالت ورزى بى فرزندان

رفتار عادلانه با فرزندان بسيار پر اهميت است. در صورت رعايت نكردن اين امر ميان فرزندان، انواع كينه‏ها و عقده‏ها در آنان نسبت به يكديگر پديد مى‏آيد.با زياد بودن تعداد فرزندان، وظيفه پدر و مادر درباره اين مسئله حساس‏تر و سنگين‏تر است.پدر و مادر بايد رفتار عادلانه‏اى با كودكان داشته باشند و در نقش يك قاضى عادل و عاقل با آن‏ها برخورد كنند. هيچ كدام را بر ديگرى ترجيح ندهند و در رفتار و گفتار، در محبت و خشم، تنبيه و تشويق، يكسان عمل كنند.

رسول خدا «صلى الله عليه و آله» به مردى كه يكى از بچه‏هاى خود را بوسيد و ديگرى را از خود دور كرد، فرمود: «چرا با فرزندان خود به طور مساوى رفتار نكردى؟!».در روايت ديگرى امام صادق «عليه‏السلام» فرمود: «اِعْدِلُوا بَيْنَ اَولادِكُم كَما تُحِبُّونَ اَنْ يَعْدِلُوا بَيْنَكُم»«بين فرزندان خود به عدالت رفتار كنيد، همان گونه كه خودتان مايليد فرزندان شما و مردم، بين شما به عدل و تساوى رفتار كنند.»اگر رفتار بزرگ‏ترها با فرزندان از روى عدالت و برابرى نباشد، عقده حقارت، بدبينى، كينه‏توزى، دشمنى‏هاى خطرناك، درگيرى‏هاى بى مورد و بهانه‏گيرى‏هاى بى‏جا دامن‏گير آنان خواهد شد. پس بكوشيم تا توصيه‏هاى روايى و آموزه‏هاى دينى را فرارويمان بگشاييم و با عمل به آن‏ها، سعادت و سلامت را تحفه فرزندانمان بسازيم.


هدايت عملى

تعليم و تربيت افراد به ويژه فرزندان، آن گاه تأثيرگذار خواهد بود كه با عمل همراه باشد: «كُونُوا دُعاةَ النّاسِ بِغَيْرِ ألْسِنَتِكُم؛»«مردم را در عمل و به غير زبانتان به خوبى‏ها دعوت كنيد».

پدرو مادر افزون بر آنكه با گفتار و پند و اندرز بايد بهترين راهنماى فرزندان خود باشند، بايد در عمل نيز آموزه‏هاى دينى را به كودكان خود بياموزند. والدين بايد در همه زمينه‏ها به اخلاق و رفتار خود توجه كنند و همواره در حضور فرزندان با اعمال درست خود، راهنماى راستين آنان باشند. اگر پدران و مادران كودكان را به راستى در گفتار و كردار امر كنند، ولى خود اين گونه عمل نكنند، فرزندانشان دچار سرگردانى و خشم و نفرت مى‏شوند و امر و نهى والدين ديگر تأثيرى نخواهد داشت.

بنابراين، در صورتى خصلت‏ها و كردار نيك در كودكان نهادينه مى‏شود كه اينان در زندگى، از پدر و مادر خود الگوى عملى بگيرند.كودكانى كه وفا و محبت و دل‏سوزى پدر و مادر خود را در حق آشنايان و همسايه‏ها از فقير و غنى ببينند. آنان نيز ناخودآگاه به سوى خوبى‏ها رهنمون مى‏شوند.امام حسين «عليه‏السلام» مى‏فرمايد: «مادرم زهرا «عليهاالسلام» را ديدم كه در شب جمعه تا صبح نماز مى‏خواند و تك تك مؤمنان را دعا مى‏كرد و هنوز خود را دعا نكرده بود، از او پرسيدم: چرا به خودت دعا نمى‏كنى؟ جواب داد: پسرم! اول همسايه، بعد خويشتن؛ «الجار ثم الدّار»
در روايت ديگرى از امام صادق «عليه‏السلام» مى‏خوانيم:
«مُرِ الصِّبِىَّ فَلْيَتَصَدَّقْ بِيَدِهِ بِالْكَسْرَةِ وَ الْقَبْضَةِ وَ الشَّى‏ءِ و اِنْ قَلَّ»«كودكان خود را در صدقه دادن و احسان به هم نوعان تمرين دهيد.»


بازى با كودك

با ورود به بازى كودك، در واقع او را بدون تربيت به حال خود رها نمى‏كنيم، بلكه به تنهايى و نگرانى او پاسخ درست مى‏دهيم و شادى و اطمينان خاطر را به او هديه مى‏كنيم. وقتى پدر يا مادر با فرزند خود رفتارى محبت‏آميز داشته باشد و در همه حال با او و در كنار او باشد، كودك احساس تنهايى و خودمحورى نمى‏كند و عواطف و احساسات جمعى در او شكوفا مى‏شود. در شيوه رفتارى رسول خدا و امامان معصوم «عليهم‏السلام» فراوان به چشم مى‏خورد كه با صبر و مهربانى، با بچه‏ها بازى مى‏كردند. به ويژه رسول خدا «صلى الله عليه و آله» با بچه‏هاى بى‏سرپرست يا بى‏خانمان همبازى مى‏شد. به آنها سلام مى‏كرد، آنها را به دوش مى‏گرفت، مى‏بوسيد و نوازش مى‏كرد. على «عليه‏السلام» نيز براى كودكان يتيم داستان مى‏گفت، آنها را مى‏خندانيد و در آغوشش مى‏فشرد. از رسول گرامى اسلام روايت است: «مَنْ كانَ عِنْدَهُ صَبِىُّ فَلْيتصابَّ لَهُ»«كسى كه در نزدش كودكى است، بايد با او كودكانه رفتار كند.»


كودكان و عادت‏هاى نيكو

در تربيت كودكان، ايجاد عادت‏هاى خوب و ريشه‏كن كردن عادت‏هاى بد، در آنان مسئله‏اى پر اهميت است. از همان دوران كودكى هر عادتى را به راحتى مى‏توان در كودك شكل داد. در سال‏هاى بعد نيز هم زمان با رشد او لازم است ديگر عادت‏ها و مهارت‏هاى رفتارى مانند وفاى به عهد، ايثار، بخشش و كمك به اطرافيان را به آنان آموخت. حضرت على «عليه‏السلام» مى‏فرمايد:«العادَةُ طَبْعُ ثانٍ؛ «عادت براى مردم طبيعت دومى به شمار مى‏آيد.»

بنابراين، واجب است كه پدران و مادران براى ايجاد اخلاق نيكو و عادت‏هاى پسنديده در فرزند خويش، دقت كافى به اين امر داشته باشند؛ چرا كه شيوه زندگى فرزندان در آينده، به نوع صفت‏ها و عادت‏هاى دريافتى او در گذشته بستگى دارد.

كودكان با فطرتى پاك و سالم متولد مى‏شوند. از اين رو، بر والدين فرض است كه نهايت دقت و هوشيارى خود را در حفظ اين نهاد پاك به كار گيرند. بايد كودكان را به كارهاى خوب و عادت‏هاى نيك راهنمايى كرد، تا سرانجام جزو رفتارهاى ثابت آنان شود. به خاطر خوبى‏هايشان تشويق شوند و از بدى‏هايشان بايد آگاه شوند و سپس آنها را در ترك‏شان يارى كرد.


آموزش دينى

بنا بر سفارش اسلام و دستورهاى تربيتى امامان معصوم «عليهم‏السلام» از لحظه تولد فرزند بايد در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه گفت كه با اين حركت، تربيت دينى كودك از ساعت‏هاى پس از تولد او شروع مى‏شود.

رسول اكرم «صلى الله عليه و آله»، پس از تولد امام حسن و امام حسين «عليهماالسلام» در گوش راستشان اذان، در گوش چپشان اقامه گفتند، چنان كه ابوا مى‏گويد: «رَأيْتُ رسولَ اللّه «صلى الله عليه و آله» أذَّنَ فِى اُذُن الحَسَنِ «عليه‏السلام» لَمّا وُلِدَ وَ اَذَّنَ كذلك فى اُذُنِ الحسين «عليه‏السلام» لما وُلِدَ»
امام باقر «عليه‏السلام» نيز در رهنمودى به والدين مى‏فرمايد:
«اِذا بَلَغَ الغُلامُ ثلاثَ سنين فَقُلْ لَهُ سَبْعَ مَرّاتٍ قُل لا اِله الاّ الله ثُمّ يُتْرَكُ حتّى تَمَّ له ثَلاثَ سنين.»«وقتى فرزندت به ابتداى سه سالگى رسيد، هفت بار به او تلقين كن تا بگويد «لا اله الاّ الله» و آنگاه رهايش كن تا سه سالش تمام شود، آنگاه دوباره آموزش دينى او را شروع كن.»آن گاه كه پيامبر اكرم «صلى الله عليه و آله» به نماز مى‏ايستاد، امام حسن «عليه‏السلام» را نيز همراه خود داشت. رسول خدا در روايتى توصيه مى‏كند: «عَلِّمُوا اولادَكم الصَّلوةَ اِذا بَلَغُوا سَبْعا».«فرزندانتان كه به هفت سالگى رسيدند، به آنها نماز بياموزيد.»


كودك و مربى

محيط، جامعه و خانواده، سه عامل مؤثر در مسائل تربيتى‏اند كه سعادت و شقاوت آدمى در گرو چگونگى تأثير آن‏هاست. استاد و مربى نيز كانون تربيتى مهمى است كه كودكان از اخلاق، كردار و افكار او الگو مى‏گيرند و مى‏كوشند پيوسته از آنان پيروى كنند.

كودكى كه تربيت گذشته او نادرست بوده است، مى‏تواند با آموزش‏ها و مراقبت‏هاى استاد به خير و سعادت نزديك شود. براى مثال معاويه دوم از خانواده نامباركى برخاست، ولى تأثير آموخته‏هاى مربى بر او به حدى بود كه پس از مرگ يزيد در مسجد شام، آن گاه كه همه آمده بودند تا با او بيعت كنند، پس از حمد و ثناى خدا، به رسول اكرم و اهل‏بيتش درود فرستاد و سپس گفت:اى مردم! جدم معاويه و پدرم يزيد، غاصب حق خلافت بودند و بر من سخت ناگوار است كه مى‏دانم آنها الان به عذاب الهى دچارند. مردم! خلافت، حق على «عليه‏السلام» و فرزندان اوست. برويد و امام حق را بشناسيد.

گفتنى است پس از بررسى‏هاى فراوان معلوم شد كه استاد معاويه پسر يزيد، از شيعيان اهل‏بيت بوده كه او را اين گونه متحول ساخته است.امام صادق «عليه‏السلام» درباره فضيلت معلم و استاد مى‏فرمايد:«مُعَلِّمَ الخَيْرِ تَسْتَغْفِرُ لَهُ دَوابُّ الارْضِ وَ حيتانُ البَحْرِ وَ كُلُّ صغيرَةٍ و كَبيرةٍ فى أرْضِ اللّهِ وَ سمائِهِ.»«معلمى كه مردم را به خير و نيكى فرا مى‏خواند، همه جنبندگان زمين و ماهيان دريا و هر موجود كوچك و بزرگى در آسمان و زمين براى او طلب مغفرت مى‏كنند.»
از سوى ديگر، امامان معصوم «عليهم‏السلام» هشدار داده‏اند كه از هر معلمى نياموزيم. چنان كه امام كاظم «عليه‏السلام» فرمود: «لا عِلْمَ الاّ مِنْ عالِمٍ ربّانِىٍّ؛ «از استادان با تقوا و خداشناس استفاده كنيد».
اين بزرگوار مى‏فرمايد:«لا تَتَعَلَّمَ العِلْم مِمَّن لَمْ يَنْتَفِعْ به فَانَّ مَنْ لَمْ يَنْفَعْهُ عِلْمُهُ لا يَنْفَعُكَ.»«از عالمى كه از علمش استفاده نمى‏كند و خود را نساخته است، دانش نياموز؛ زيرا آن كس كه علمش به او نفعى نمى‏رساند، به تو نيز نفعى نخواهد رساند.»

كودك و دوستان

انتخاب دوستان و نوع ارتباط با آنان، يكى از مسائل سرنوشت‏ساز تربيتى است. پدر و مادر وظيفه دارند در انتخاب دوست شايسته و درستكار، به فرزند خود كمك كنند. بدون راهنمايى والدين در اين زمينه فرزندان به سرعت به بيراهه مى‏روند. سعدى درباره تأثير دوستان و هم‏نشينان بر فكر و شخصيت افراد مى‏سرايد:تو اول بگو با كيان زيستىپس آن گه بگويم كه تو كيستى
شايد اين شعر برگرفته از اين سخن رسول اللّه «صلى الله عليه و آله» باشد كه:
«الْمَرْءُ على دينِ خَليلِهِ فَلْيَنْظُرْ اَحَدُكُم مَنْ يُخالِلُ.»«انسان با دين و آيين دوست خود شناخته مى‏شود. پس بايد بنگرد كه با چه كسى دوست مى‏شود».دوست و همراه خوب، آگاه و مسئول مى‏تواند آدمى را به روشنايى‏ها و پاكى‏ها رهنمون سازد.»
على «عليه‏السلام» در كلامى ارزشمند مى‏فرمايد:
«اِنّما سُمِّىَ الرَّفيقُ لانَّهُ يَرْفِقُكَ عَلى صَلاحِ دينِكَ فَمَنْ أعانَكَ عَلى صَلاحِ دينكَ فَهُو الرّفيقُ».«رفيق را رفيق نامند، به اين علت كه تو را به صلاح و رستگارى و دين دارى كمك مى‏كند. پس كسى كه تو را در اصلاح شدن و دين‏دارى كمك رساند، رفيق واقعى توست.»چه بسا مادران و پدران فرهيخته و دانايى كه رنج چندين ساله آنان در تربيت فرزندشان را دوستان ناشايست بر باد دادند و چه بسا فرزندان فاسد و تبهكارى كه از راه هم‏نشينى و هم‏فكرى با دوستان خوب، به رشد و تكامل انسانى رسيدند. بنابراين، انتخاب دوست و روابط سالم ميان آن‏ها، يكى از عوامل مهم تربيتى به شمار مى‏آيد.