فرآیند مدیریت از جمله مسائل بسیار مهم جوامع بشری است و از آنجائیكه انقلاب اسلامی ایران حاكمیت اصول و ارزشهای الهی بر محیط اجتماعی از جمله نهادها و سازمانهای مربوط به آن را ضروری ساخته است ، بنابراین تبیین رسالت مراكز علمی و پژوهشی بویژه مدیریت اسلامی در تحقق اهداف نهضت تولید علم یكی از آرمانهای بسیار مهم این نظام محسوب می شود .
بنابراین در راستای تحقق به این اهداف و در جهت ارتقاء سطح دانش و تولید علم و تبیین نقش مدیریت اسلامی دانشگاه ها در گسترش دانش و در جهت عمل به رهنمودهای مقام معظم رهبری و تأكید ایشان بر ضرورت راه اندازی نهضت علمی این مقاله با عنوان «مصادیق مدیریت اسلامی و نقش آن در تولید علم» در یك مقدمه و سه فصل تنظیم شده است .
●مقدمه :
شامل كلیات و اهداف مصادیق مدیریت اسلامی در منابع علمی است .
▪فصل اول – مدیریت و اهمیت آن در مراكز آموزشی : در این فصل ابتدا مدیر از نظر لغوی و آنگاه اصطلاحی معنی شده است آنگاه اهمیت مدیریت بویژه در مراكز علمی و پژوهشی مورد بررسی قرار گرفته است و نیاز كنونی ایران اسلامی كه داعیه رهبری جهان اسلام را پس از قرنها و با زحمات زیادی به لطف و خواست خداوند متعال پیدا كرده است ، به امر مدیریت علمی كمتر از علوم دیگر نیست . آنگاه به سه نوع نظریه مدیریتی شامل : الف ) مكتب محاسبه ای ، ب) مكتب رفتاری (behavioral) و ج) نظریه های هنری فایول (Henri Fayol) اشاره می كند . و در پایان این بحث چنین نتیجه گیری می شود كه برای جبران این همه عقب ماندگی سالیان دراز ، بیش از همیشه به مدیران لایق ، صاحب نظر و متعهد نیاز داریم .
▪فصل دوم – مصادیق مدیریت اسلامی : در این فصل تحت سه عنوان الف) تجلی مدیریت اسلامی در رهبری پیامبر اكرم (ص) ، ب) سیمای مدیریت در حكومت امام علی(ع) و ج) صفات و ویژگی های مدیر اسلامی باستناد قرآن كریم و نهج البلاغه و كتب معتبر تاریخی و روایی مصادیق مدیریت اسلامی با این هدف كه مدیران منابه علمی ما آنها را الگوهای كار خود قرار داده و از آنها در طریقه اعمال مدیریت خود استفاده كنند تا بتوانند ان شاء الله در این نهضت علمی موفق شوند .
▪فصل سوم – اهمیت علم در فرهنگ اسلامی : این فصل در راستای اهداف فصول قبلی و در جهت اهمیت و نقش مدیریت اسلامی در فرهنگ سازی و با بهره گیری از فرهنگ و منابع غنی اسلامی و مفاخر ملی در پی آنست كه در راستای تحقق راه اندازی این نهضت علمی و جنبش نرم افزاری الگوهایی را بر شمرد . در پایان ضمن یك نتیجه گیری از كل مقاله به ارائه دوازده مورد پیشنهاد در جهت رسیدن به اهداف این نهضت علمی اشاره می شود .
●مقدمه
صاحب دلـــی به مدرسه آمد ز خــانقاه بشكست عهد ، صحبت اهـل طریق را
گفتم میان عالــم و عـــابد چه فرق بود تا اختیار كردی از آن این فـــریق را
گفت آن گلیم خویش بدر می برد ز موج وین جهد می كند كه بگیرد غریق را
سعدی (ره)
تحقیق و كنكاش در علل عقب ماندگی و فاصله گرفتن از دنیای تكنولوژی و پیشرفتهای صنعتی دنیای غرب و دیگر ملل دنیا بدون شك موضوعی جالب و برای اهل خرد قابل تأمل و تعمق است ، خاصه هنگامیكه به تاریخ كهن این مرز و بوم بویژه در عرصه های علمی نظری می افكنیم و وقتی كه می بینیم در طول تاریخ فرهیختگان علمی ما همیشه مایه مباهات و افتخار مردم این سرزمین و جهان بوده اند ، و آنگاه كه خود را در چنین وضعی در مقایسه با صاحبان علم و تكنولوژی مشاهده می كنیم ، غبطه خورده و از خود می پرسیم راستی مقصر كیست ؟ چرا آنها با همه كمبودشان به چنین درجه علمی نائل آمده اند و ما با آن سابقه درخشان تاریخی و مفاخر ملی و پشتوانه بهترین دین الهی و والاترین تعالیم بجا مانده از رهبران دینی خود چنین جایگاهی را داریم ؟
بنابراین با چنین نگرشی به این مقاله با عنوان «مصادیق مدیریت اسلامی و نقش آن در تولید علم» به چنین نتیجه ای رسیدیم كه آیات قرآن كریم ، گفتار امام علی (ع) در نهج البلاغه و سنت شریف نبوی منبع سرشار و بهترین راهنما و الهام بخش برای نویسنده ای است كه نقش و مصداق مدیریت اسلامی را در منابع علمی با هدف شناخت راه كارهای علمی در جهت تحقق اهداف این نهضت علمی و نرم افزاری و با الهام از فرمایشات و رهنمودهای مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای مورد كنكاش و بررسی قرار داده است . لذا امیدواریم كه با استعانت از ایزد متعال و نفوس قدسیه این بزگوار بتوانیم در این نهضت علمی شركت كرده و در حد توان اندك خود در آن سهیم باشیم .
▪فصل اول
مدیریت و اهمیت آن در مراكز آموزشی
الف ) معنی مدیریت :
مدیر در لغت از كلمه «دَوْرْ» به معنی گرداننده ، آنكه می گرداند آمده است (۱) و در اصطلاح اداره كننده اداره یا مؤسسه و مكانی را گویند ، ولی امروز با پیشرفتهای سریع سازمانهای انسانی كه در اثر گسترش تمدن و آشكار شدن نیازهای فراوان برای زندگی كردن به وجود آمده است ،‌مدیریت غیر از معنای لغوی ،‌به مفهوم «هدایت كردن» یا به كارگیری مجموعه ای از آگاهیها و توانائیها شكل یافته است كه بدین وسیله ،‌فرد با ایحاد هماهنگی در سازمان ، بازده آن را افزایش می دهد . (۲)
مدیریت در مفهوم «هدایت كردن» امروزه به صورت یك تخصص جلوه گر شده و از فلسفه ، روش و فن خاصی برخوردار است ، و بهمین خاطر در دنیای پیشرفته كنونی به انواع مختلف مدیریت از جمله مدیریت بازرگانی ،‌مدیریت صنعتی ، مدیریت آموزشی ، مدیریت سیاسی و … بر می خوریم كه هر یك در حوضه مدیریت خود اهمیت ویژه ای دارد .
از این جهت است كه برخی مدیریت را عبارت از فرآیندی برای حل مسائل مربوط به تأمین هدفهای سازمانی به نحو مطلوب از طریق استفاده مؤثر و كارآمد از منابع كمیاب در یك محیط در حال تغییر ، می دانند. (۳)
بنابراین مدیریت عبارت است از علم و هنر یافتن به كار گماردن شایسه‌ترین افراد ،‌تلفیق مساعی فكری و هماهنگ كردن این مساعی در جهت هدف یا هدفهای مورد نظر یك سازمان .
ب ) اهمیت مدیریت :
یكی از دانشهای بی شمار عصر حاضر كه همه دولتها به آن توجه دارند ، علم مدیریت است كه حیطه وسیعی یافته و مانند همه علوم دیگر قابل تعلیم و تعلم است . این دانش دارای زبانی ویژه و فرهنگی مستقل ، كه برای بدست آوردن آن باید به فرهنگ و زبان آن آشنایی لازم پیدا كرد ، در غیر این صورت انتظار بهره مندی از این علم نمی رود و باید مدیریت سنتی را به مدیریت مدرن امروز تبدیل كرد . بویژه برای مدیران مراكز علمی و دانشگاهی این نظام كه داعیه رهبری جهان اسلام را پس از قرنها و با زحمات زیادی به لطف و خواست خداوند متعال پیدا كرده اند ، به علم مدیریت برای تنظیم و پیشبرد آرمانهای مقدس اسلام و سنت رسول الله (ص) كمتر از نیاز به علوم دیگر نیست ، بویژه در زمانی كه همه نیروهای اسلامی و علاقمند ما برای یك جهش بزرگ بسیج شده اند . (۴)
از طرف دیگر رویارویی كشور ما با استكبار جهانی ایجاب می كند و هر چه سریعتر به دانشهای جدید دست یابیم و به ارزشهای بسیار عمیق و پر محتوای اسلام تمسك جسته و آن دو را در هم آمیخته و با توجه به رعایت تمام شئونات و دستورالعملهای شریعت و مدیریت اسلامی بتوانیم ترفندها و نیرنگ های شیطانی را كه برای شكست ما طرح می كنند ، خنثی كنیم . در چنین شرایطی ، مدیران باید برای پشتیبانی دقیق سیاست ها و ترفندهای اهریمنان و راههای مقابله با آنها آمادگی داشته باشند . (۵)
اهمیت مدیریت بویژه مدیریت اسلامی در منابع علمی بر هیچ كس پوشیده نیست ، نظر سنجی ها نشان میدهد كه در چهار دانشگاه آزاد اسلامی در شمال خراسان ۷۱% دانشجویان و ۹۳% كاركنان و ۶۹ % اعضای هیئت علمی از نحوه مدیریت هایی كه ارزشی بودند و شئونات اسلامی در این دانشگاه ها بیشتر رعایت می شده است ، رضایت دارند . در همین راستا تولید علم و شركت اعضای هیئت علمی این دانشگاه ها در همایشهای مختلف بیشتر بوده است . (۶)
البته مدیریت به مفهوم امروزی ، خاص قرون اخیر است . توسعه صنایع و پیدایی و گسترش سازمانهای مختلف ، مسائلی را به وجود آورد كه حل و فصل آنها به مدیر علمی و جهان بینی مدیریت نیاز داشت . بر همین مبنا ، امروزه تحقیقات علمی در زمینه های مدیریت ، بخش وسیعی از تحقیقات و مطالعات اجتماعی را به خود اختصاص داده است و دانشمندان و پژوهشگران دانش مدیریت در سراسر جهان نظریه های گوناگونی را با تكیه بر مشرب فكری خود پیشنهاد و ارائه كرده‌اند .
از جمله این نظریه ها سه دیدگاه مدیریتی مطرح شده است كه عبارتند از (۷) :
دیدگاه نخست آن است كه می گوید مدیریت می تواند حداقل تا حدودی ، از علوم دقیقه شمرده می شود ، و وسیعاً بر پایه های محاسبه های ریاضی قرار گیرد كه «فردریك تیلور» و پیروانش در اعتبار بخشیدن و جنبش مدیریت علمی این نظریه سهم فراوانی دارند .
دومین مكتب عمده مدیریت امروزی ، مكتب رفتاری (behavioral) است ، و بر پایه این نظریه مدیریت بیش از هر چیز بر بسط روابط صحیح بین افراد واقع است . بدین معنی كه برای رسیدن به اهداف مورد نظر مدیریتی باید روابط انسانی و معقولی بین افراد آن سازمان و یا اداره برقرار شود .
نظریه سوم در واقع حول نظریه های هنری فایول (Henri fayol) درباره اداره كردن یك سازمان می باشد و این نظریه به علم اداره كردن نیز شهرت یافته است .(۸)
هر چند دانشمندان علم مدیریت در قرن اخیر ، تمام روشها و قاعده های این علم را شرح كرده اند ، اما در كتاب آسمانی ما قرآن كریم و همچنین در تعالیم اسلامی و سیره نبوی ، اصول كلی مدیریت و رهبری مطرح شده است كه نحوه هدایت و سرپرستی را ترسیم و مشخص می كند .
امروزه تقریباً در همه نظامها و بویژه ایران اسلامی نیاز به مدیریت و رهبری در همه زمینه ها و فعالیتهای اجتماعی و بخصوص مراكز علمی و دانشگاهای محسوس است و نگرش مثبتی در به كارگیری روشهای مؤثر و مدیریت اسلامی وجود دارد كه در بحث بعدی چند نمونه از این نوع نگرش به مدیریت و رهبری جامعه از دیدگاه اسلام از نظر می گذرد .
▪فصل دوم
مصادیق مدیریت اسلامی
الف) تجلی مدیریت اسلامی در رهبری پیامبر اكرم (ص) :
براستی اصول و شیوه های حكومت نبی اكرم حضرت محمد(ص) به عنوان یكی از مصادیق بارز مدیریت اسلامی و به عنوان اساسی ترین راه گشا و اصول كاربردی مدیران نظام اسلامی ما محسوب می شود ،‌ از آنجائیكه اندیشه دینی كه از زبان پیامبر(ص) مطرح شده شد بر خلاف زندگی قبیله ای كه تربیت افراد را در چارچوب های محدود شكل می داد ، افراد را فراتر از محدودیت های قومی تربیت می كرد .
آن حضرت در دوران سیزده ساله درگیری با نظام جاهلی ، به جای این كه از راه غلبه و قهر اقدام كند از طریق ایجاد روحیه اخوت میان مسلمانان ، همدلی به وجود آورد و به مرور زمان بر مبانی اشتراك در جهان بینی توحیدی و توافق بر سر رفتارهای اخلاقی ، تردید در نظام باصطلاح سیاسی و اجتماعی دوران جاهلی ایجاد كرد و به جای آن ، طرح نظام نوین اجتماعی دینی را پی ریخت .
اساسی ترین اقدام در جهت شكل گیری امت اسلامی و تثبیت حكومت ، هجرت به مدینه بود كه با پشتوانه آیات نورانی قرآن به عنوان تكلیف شرعی مورد تأیید قرار گرفت . (۹) از این پس مهمترین آموزه ها در جهت ولایت مطلق ، مطرح و رسول اكرم (ص) به عنوان مسئول اعمال این ولایت و حاكمیت الهی و به مدیریت جامعه اسلامی معرفی شدند . (۱۰)
پیامبر (ص) در پرتو تعالیم اسلام نظام اجتماعی و حكوتی خود را بر پایه تعاون و همكاری دولت و ملت قرارداد ، به عبارت دیگر مطرح كردن قانون و قدرت اجرایی در كنار اخلاق .(۱۱)
پیامبر (ص) بر اساس آموزه های الهی ، به مسلمانان آموخت كه علاوه بر دفاع از جان و مال و ناموس ، میهن ، آزادی ،‌استقلال و دین خویش ، وظیفه دارند به دفاع از ستم زدگانی برخیزند كه در سایر كشورها به تنهایی از عهده دفاع و یا مقابله با متجاوز بر نمی آیند و از مسلمانان درخواست كمك می كنند .
این مدیر الهی از آغاز تا انجام عمرش میان رفتار و گفتارش تضادی دیده نشد و دشمنانش نیز او را راستگو و امین شناختند . همواره با قاطعیت به آنچه گفت و انجام داد پای فشرد .
آن حضرت در اولین اقدام اساسی خود در جهت تثبیت حكومت الهی و تأمین كننده مصالح ملی امت اسلامی منشور یگانگی خود را كه مشتمل بر سه بخش بود (۱-روابط مسلمانان ۲-عدم تعرض بین مسلمانان و یهود ۳- وحدت مسلمانان) ، تشكیل داد (۱۲) ، كه این منشور با توجه به اینكه در پانزده قرن قبل منتشر شد ، امروزه نیز برای از میان بردن مشكلات اجتماعی ، حقوقی ، اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی مسلمانان و حتی دیگر جوامع سودمند می نمایند و براستی از مصادیق بسیار ارزشمند مدیریت الهی در همه زمینه های زندگی می باشد كه امنیت عمومی و آسایش روانی مسلمانان را تضمین می كند و همچنین ترسیم خط سیر حركت های سیاسی و اجتماعی مسلمانان و تبیین مواضع اصولی و مترقی اسلام در برخورد با ستمگران ،‌هم پیمانان و … برخی از اهداف و پیامدهای این منشور تلقی شده است.
رویه حكومت آن حضرت در ایجاد قسط و بسط عدالت را ملاطفت و بر پایه منافع عمومی و بر پایه منافع عمومی اعلام كرد . (۱۳)و از اصل مشورت و مشاركت دادن مردم در امور سیاسی و اجتماعی و نظامی و فرهنگی بهره گرفت . (۱۴)بر همین اساس بود كه رسول خدا (ص) در اتخاذ نقشه های نظامی ، تدابیر سیاسی و … مشورت می كرد . در غزوه بدر به توجیه متخصصان امر دفاع تغییر موضع داد (۱۵) ، و در احد رأی جوانان را كه اكثریت داشت بر رأی خود و دیگران ترجیح داد (۱۶) ، و در محاصره احزاب پیشنهاد سلمان فارسی ، در حفر خندق و شیوه تدافعی را به كار بست . (۱۷)
این موارد و هزاران مورد دیگر از مدیریت بسیار مترقی اسلام كه در این موجز نمی گنجد و همه گواه بر این ادعا كه اسلام دارای مدیریتی قوی و اصولی است و شایسته است همه مدیران و كارگزاران این نظام اسلامی تا دیر نشده است از این شیوه بهره لازم را ببرند . در اداره كشور و در تعامل دیگر ملل از آن شیوه ها استفاده نمایند .
ب- سیمای مدیریت در حكومت امام علی (ع) :
هرچند امام (ع) نتوانست در خلافت چهارسال ونه ماههٔ خود اوضاع به هم ریختهٔ جامعهٔ اسلامی را به طور كامل چون زمان پیامبر(ص) سازد، ولی انحرافاتی كه می رفت چهرهٔ اسلام را نزد انسان های آزادهٔ جهان مخدوش وتنفرآور كند ، زدود و دل های مشتاق مدینهٔ فاضلهٔ رسول الله (ص) را امیدوار ساخت.
امام علی (ع) در كنار توصیه به لزوم رعایت آزادی زیردستان ، حس آزادیخواهی وآزادگی، وجدان بشری وشخصیت انسانی را در طبقات محروم وزیر دست بیدار و آنها را به صیانت از آزادی تشویق می كند.(۱۸)
از نظر امام علی (ع) كلمه آزادی صرفاً معنای مقابل بردگی نیست بلكه مقصود آزادگی وشخصیت در برابر ضعف وزبونی است . به اعتقاد امام علی (ع) انجام وظایف وتكالیف اجتماعی ، اگر ناشی از حس مسئولیت واین حس مسئولیت اگر منبعث از آزادی واستقلال كامل در اراده و عمل نباشد ، مردم معتقد به همكاری در راه خوشبختی مشترك وایجاد تمدن نخواهند بودواین اعتقاد به مسئولیت وآزادی در همكاری است كه پایه و اساس سعادت اجتماع را تشكیل می دهد.(۱۹)
رعایت حقوق افراد وجامعه ومراقبت برعدالت در توزیع غنایم وثروت ملی دیباچهٔ حكومت و مدیریت امام (ع) بود. او به ماموران دریافت مالیات دستور می داد: وقتی برمردم وارد شدید، سلام كنید وتحیت بفرستید وبا نهایت ملایمت بگویید: بندگان خدا، ولی خدا ما را فرستاد تا اگر در اموال شما حقی برای خدا یافت می شود ، به ما تسلیم كنید. سپس از یكایك بپرسید: آیا نزد تو حقی برای خدا هست؟ اگر گفت نه ، رهایش كنید، واگر گفت آری ، بدون اجازه اش حیوان باركش او را نگیرید واگر خواست غله را با شما قسمت كند، وی را در انتخاب قسمتی كه میل دارد آزاد بگذارید… زنهار كسی را تهدید نكنیدونترسانید.(۲۰)
امام علی (ع)با این كردار چهرهٔ جذاب ونیك پیامبر اسلام (ص) را به مردم ، به ویژه نسل جدید، نشان داد. پرهیز از تجمل گرایی وحالت استكباری از دیگر شیوه های مدیریت امام علی (ع) بود، كه در برابر شوكت كسرایی وقیصری معاویه ، چون تهی دستان وبینوایان زندگی می كرد. در روزهای گرم بیرون از دارالاماره در سایه می نشست ، مبادا مراجعه كننده ای بیاید ودر آن هوای گرم به او دسترسی پیدا نكند.
امام علی (ع) در نامه ای به والی خود در حجاز نوشت : در هر بامداد وشام ساعتی برای رسیدگی به امورمردم معین كن، خود پرسش های آن ها را پاسخ ده ونادان وگمراهشان را متوجه ساز. با دانشمندان در تماس باش، جز زبانت واسطه ای بین خود ومردم قرار مده وجز چهره ات حاجبی مپذیر.(۲۱)
به مالك اشتر نوشت : برای ارباب رجوع وقتی را در نظر بگیر وخود به گرفتاریهای آنان رسیدگی كن .(۲۲)
از دیگر خصایص و ویژگی مدیریت امام علی(ع) در حكومت پرهیز از حزب گرایی و خاندان محوری بود، او هرگز دوستان وخویشاوندان وخاندان خود را بردیگران مقدم نمی داشت و حاضر نبود هیچ یك از یاران و بستگانش از عنوان خلافت سوء استفاده كند. اگر بری خرید به بازار می رفت ، می كوشید كسی را بیابد كه او را نشناسد.
با آن همه گرفتاریهای طاقت فرسا ذخایرگرانبهایی از معارف الهی وعلوم اسلامی در میان مردم به یادگار نهاد وچه زیبا امام خمینی (ره) در این باره می گوید: « ما مفتخریم كه كتاب نهج البلاغه كه بعد از قرآن بزرگترین دستور زندگی مادی ومعنوی وبالاترین كتاب رهایی بخش بشر است ودستورات معنوی وحكومتی آن بالاترین راه نجات است ، از امام معصوم ماست .(۲۳)
نتیجه این كه امام علی (ع) نخستین مسلمانی است كه در فلسفهٔ الهی اندیشید ، به سبك استدلال آزاد و برهان منطقی سخن گفت ومسایل نوین را ، كه تا آن زمان در میان فلاسفهٔ جهان مورد توجه قرار نگرفته بود، طرح كرد.او به این امر بسیار اهمیت می داد ودر بحبوبهٔ جنگ ها نیز به بحث علمی می پرداخت .(۲۴)
●نتیجه بحث :
در خاتمه این فصل می توان چنین نتیجه گیری كرد كه مصادیق مدیریت اسلامی ، مدیریتی است كه مسئولیت و سرپرستی موقعیت را به عنوان امانت الهی می پذیرد و در جهت تحقق اهداف این رسالت از هیچ نوع كوششی فرو نمی گذارد و حركت دهنده جامعه به سوی تقوی ، عزت و سربلندی است ، همچون كوه استوار است و در مقابل مشكلات گوناگون زمانه سر خم نمی كند .
بویژه در این عصر كه تولید علم و نظریه پردازی با سرعتی سرسام آور انجام می گیرد و اگر هر ملتی در این بابا كندی كند جبران آن غیر ممكن و یا بسیار مشكل است ، بنابراین پذیرفتن مدیریت دانش و پژوهش مستلزم چنین نگرشی است كه اولاً توجه به هویت ملی و مذهبی داشته باشد و دیگر اینكه از منابع غنی مكتب كاملاً استفاده كرده و آنها را الگوی كار خود قرار دهد و از علوم جدید نیز غفلت نورزد.
ج- صفات وویژگیهای مدیر اسلامی :
چنانكه از سیرهٔ رسول اكرم (ص) وامیرمومنان علی (ع) بدست می آید در مدیریت قابل قبول از نظر اسلام تنها هماهنگی نیروها وامكانات جهت تحقق اهداف سازمانی وایجادحداكثر كارآئی در محیط سازمانی مطرح نیست بلكه مدیرعلاوه برهماهنگی فعالیتها باید زمینه ساز رشد وتعالی افراد در سازمان (اعم از بعد معنوی ومادی ) باشد.
در ارتباط با چنین طرز تلقی از مدیریت افرادی كه عهده دار چنین وظایف ومسئولیتهائی می شوند باید دارای صفات وویژگیهایی باشند تا بتوانندگرایش دلهای همكاران ودیگر افراد را نسبت به هدفهای موسسه تحت سرپرستی از این طریق تامین نمایند كه باتوجه به اهمیت موضوع به پاره ای از این صفات وویژگیها ذیلاً اشاره می شود:
۱- ایمان به خداوند متعال
نخستین واساسی ترین ویژگی برای مدیر با توجه به معیارهای اسلامی ایمان قلبی وعملی او به خداوند تبارك وتعالی است .زیرا« معیار گرایش دلهای مردم به یك نظام حكومتی ایمان وعمل صالح مسئولان آن نظام وكارگزاران آن حكومت است وخداوند تنها در پرتو اعتقاد صحیح دولتمردان ورفتار شایسته خدمتگزاران است كه محبت مردمی را پشتوانه آنان قرار می دهد.»(۲۵)
انعكاس ایمان فرد مومن در صفات ، حالات ورفتار او براساس فرمایش امام صادق (ع) بدین شرح است :
« - به هنگام شداید وسختیها سنگین وآرام باشد.
به هنگام گرفتاریها وآزمونهای ناخوش آیند دنیا بردبار باشد.
به هنگام فراخ روزی وآسایش ورفاه سپاسگزار وشاكر باشد.
بارش را به دوش دوستانش نیفكند ویا آنكه به خاطر عوالم دوستی بارگناه آنان را به دوش نكشد.
بدنش در طاعت از خدا وخدمت به خلق خداوند رنج وتعب باشد.
مردم از ناحیه او در آسایش ودارای خاطری آسوده باشند.»(۲۶)
۲-اعتقاد وتعهد در كار
اگر مدیر تمام كارهایش براساس تكلیف شرعی وبرای رضای حق باشد، مسلماً خود را در خدمت به مردم مسئول ومتهد می داند و همه كارهایش درست واخلاقی می شود: قُلْ اِنَّ صَلاتی وَنُسُكی وَ مَحْیایَ وَ مَماتی لِلّهِ رَبَ الْعالَمینَ .(۲۷) اگر مدیر مومن وبا تقوی باشد دركارش موفق خواهد بود، چنانكه امام علی (ع) می فرماید: «تقوی كلید درستی واندوخته روز قیامت است ، آزادی است كه از قید هر رقیب ، نجات است از هر بدبختی .»(۲۸)
همچنین تعهد وغمخواری مدیر متعهد نسبت به مسلمانان دیگردر حدیث نبوی چنین آمده است : «مَنْ اَصْبَحَ وَلایَهْتَمَ بِاُمورِ الْمُسْلِمینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمِ = هركس شب را به صبح رساند وهمتش خدمت به مسلمانان نباشد مسلمان نیست .»(۲۹)
در نتیجه مدیر با تقوی و متعهد همواره خود را در معرض بازخواست خدا می بیند وتمام اعمال خود را مطابق موازین وارزشهای الهی تنظیم می نماید.
۳-تخصص ومهارت
داشتن تخصص و مهارت در كار از ویژگیهای بارز مدیریت اسلامی است .تجربیات عملی نشان می دهد كه اهل فن به دلیل معلومات واطلاعات تخصصی خود ، نفوذ چشمگیری در سایر افراد سازمان دارند. نتایج بررسیهای متعدد نیز این موضوع را تائید می‌كند، چنانچه افراد یك اداره قبول داشته باشند كه مدیر آنان در رشتهٔ مربوط صاحب نظر و اهل فن است ، با میل ورضایت بیشتری از او تبعیت می كنند، به نظر بعضی كارشناسان علم مدیریت ،داشتن اطلاعات ،بویژه اطلاعات ومعلومات فنی وتخصصی ،یكی از صفات تقریبا عمومی مدیر به شمار می رود.چنانچه گفته اند: تا هنگامیكه افراد واجد صلاحیت را برای پست مدیریت انتخاب نكنیم وآموزشهای لازم به آنان ندهیم ، در صد مدیران شایستهٔ جامعه تا آن میزان نخوهد بود كه بتوان مشكلات مربوط به بازسازی كشور را به نحو موثر حل كرد(۳۰) .حضرت رسول اكرم (ص) می فرمایند: هركس بدون آگاهی كاری را صورت دهد فساد آن بیش از اصلاح آن خواهد شد.(۳۱)
۴-انعطاف پذیری وپرهیز از خود محوری
توجه به نگرشها اندیشه های دیگران سبب می شود كه انسان از گرایش به جزعی بودن وخود كامگی دور ماند، هر مدیری می تواند با پی بردن به اندیشه ها وپیشنهادهای همكارانش ، بهرهٔ فراوانی به دست آورد، اما استفادهٔ درست از نظریات دیگران باید از تواناییهای باریك تشخیص وتمیز برخوردار باشد. به طور كلی ، مدیران باید این فرمان الهی را دستور كارخود قرار دهند، آنجا كه می فرماید: آنان كه می شنوند سخن را پس پیروی می كنند، بهترش را ، آنانند كه رهبریشان كرد خدا وآنانند دارندگان خردها.(۳۲)
امام علی (ع) می فرمایند: وَ اِیّاكَ وَالْاَعْجابَ بِنَفْسِكَ وَالثِّقَهَ بِما یُعْجِبُكَ مِنْها وَحُبَّ الْاَطْراءِ = وبپرهیزید از خود پسندیدن و به خود پسندی مطمئن بودن و ستایش را دوست داشتن .(۳۳)
۵-تقوی واخلاص
یكی از دیگر صفتهای لازم برای مدیر اسلامی ، داشتن تقوی است ، امام علی (ع) در این باره می فرمایند:
«تقوی كلید درستی و اندوخته روز قیامت است . آزادی است از قید هر رقیب ، نجات است هر بدبختی را ».(۳۴) مدیر باتقوا همواره خود را در معرض بازخواست خدا می بیند وتمام اعمال خود را مطابق با موازین وارزشهای الهی تنظیم می نماید. مدیر مسلمان اعمالش منحصراً برای جلب رضای خداوند متعال و خشنودی اوست ، از آنجا كه در اسلام وحكومت اسلامی پذیرفتن مسئولیتهای اجتماعی یك تكلیف و یك ظیفه می باشد نه یك نقش بی جان وبی هدف لذا در چنین برداشتی ازمدیریت جهت گیریهای مدیر و فعالیتهایش برای جلب رضای یك شخص ، گروه ویا مقامی خاص نیست بلكه صرفاً برای خدا وبه خاطر رضای خالق می باشد .
۶- عفو و اغماض وبخشندگی :
از دیگر ویژگیهای مدیریت اسلامی گذشت وبخشندگی از اعمال خطای همكاران ودیگر افراد مرتبط با اومی باشد .حضرت علی (ع) در فرمان معروف خود به مالك اشتر می فرمایند:« الا ای فرمانفرما ، فرمانبران تو از دو صنف بیشتر نیستد یا مسلمانند كه با تو برادرند و دسته دیگر همانند تو در آفرینش می باشند. همچنانكه تو را در زندگی لغزشی در پیش است آنها نیز بدون لغزش نخواهند بود پس باید با آن دیده در آنان بنگری كه توقع داری خداوند در تو بنگرد.(۳۵) خداوند متعال نیز می فرماید: « خُذِ الْعَفْوِ وَ اَمْرِ ابِالْعُرْفِ وَ اَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلینْ = عفو وبخشش را پیشه خود ساز و به نیكی فرمان ده واز نادانان دور نما »(۳۶)
۷-قدرت تفكر وابتكار
برای پیشرفت جامعه اسلامی به تربیت مدیرانی با درایت وپخته ومبتكر نیازمندیم . مدیران نباید در تصمیم گیری های خود شتاب ورزند و بدون فكر ومشورت وسنجیدن جوانب كار به اقدام روی آور گردند، امام علی (ع) می فرمایند:
«وَاَكْثِرْمُدارَسَهَ الْعُلَماءِ وَمُنافَثَهَ الْحُكَماءِ فی تَثْبیتِ ماصَلَحَ عَلَیهِ اَمْرُ بَلادِكْ = و با دانشمندان فراوان گفتگو كن وبا حكیمان فراوان در میان نه ، در آنچه كارشهرهایت را استوار دارد.»(۳۷)
در متون ادب فارسی در این باب سخنان بسیاری به چشم می خورد: « … واندر هر كاری رای را فرمانبردار خرد كن واندر هر كاری كه بخواهی كردن نخست با خرد مشورت كن وبه هركاری كه بخواهی كردن چون در او خواهی شدن نخست بیرون رفتن آن كار نگر وتا آخر نبینی ، اول مبین »(۳۸) همچنین خواجه نصیرالدین طوسی چنین پند می دهد : « بارها اندیشه كن پس در قول آر، پس در فعل آر ، كه احوال گردان است ».(۳۹)ودر وصایای افلاطون به شاگر خود ارسطاطالیس می گوید: « در هیچ كار پیش از وقت آن كار مپیوند وچون به كار مشغول باشی از روی فهم وبصیرت به آن كار مشغول باش… »(۴۰)۸-خوش رفتاری وصبرو شكیبایی
موارد بسیاری پیش می آید كه براثر ناآشنایی مدیران با مفاهیم اولیه علم مدیریت ونداشتن تجربهٔ كافی ناشكیبایی روی می دهد كه زیبندهٔمدیران نیست . حدیثی از رسول اكرم (ص)نقل شده : « اِنّی بُعِثْتُ لِاُتِّمَ لِمَكارِمَ الْاَخْلاقْ =من برای كامل كردن اخلاق كریمه برانگیخته شدم »(۴۱) همچنین امام علی (ع) می فرمایند: «خود را به شكیبایی عادت ده در آنچه ناخوشایند است ، كه شكیبایی ورزیدن عادتی پسندیده است »(۴۲)
عنصر المعالی به فرزند خود چنین پند می دهد: « وبه هركاری اندر مدارانگه دار، هركاری كه به مدارا برآید جز به مدارا پیش مبر وبیداد پسند مباش وهمهٔ سخنها را به چشم داد بین وبه گوش دادشنو تا در همه كاری حق وباطل بتوانی دیدن »(۴۳) امام علی (ع) خطاب به محمد بن ابی بكر می فرماید: ای پسر ابی بكر با مصریان مهربان وملایم باش وهمواره دیدار كنندگان را با قیافه باز ولبان خندان دیدار كن » (۴۴)
همچنین به مالك اشتر می فرمایند: تو باید در دلت مهر رعیت را پرورش دهی ومهربانی وخوشرفتاری ونیكویی با رعیت را در دل خود جایگزین سازی .(۴۵)
۹- سعی وجهد
مدیر مسلمان همواره در كارهایش جدی است ودر جهت تحقق اهداف سازمانی و رشد وتعالی افراد سازمان از هیچ كوششی فروگذار نمی نماید، او برای انجام كارهای مردم زمان نمی شناسد وخود را در مجموعه ساعات مقرر اداری محبوس نمی كند بلكه از هر فرصتی برای رتق وفتق امور مسلمین ودیگر افرادی كه به نوعی با سازمان همكاری دارند وبرابر معیارهای اسلام حقی برآنها در نظر گرفته شده است استفاده می كند، در این مورد امیر المومنین علی (ع) خطاب به مالك اشتر می فرمایند: ای مالك با تمام وسایلی كه در اختیار داری وبامنتهای نیروئی كه در جان تو است به جلب رضایت عموم وخرسندی جامعه بكوش .(۴۶)
۱۰- صداقت
مدیر اسلامی فرد صادقی در برابر همكاران ومراجعان است كه تجلی عینی او صداقت در رفتار ، صداقت در گفتار وصداقت در كاربرد قوانین ومقرراتی است كه برای اجرای آنها ماموریت یافته است‌.
۱۱-متعادل بودن
از دیگر ویژگی مدیریت اسلامی تعادل اخلاقی است ، امام باقر (ع) در سفارشات خودشان به جابربن یزید جعفی می فرمایند: « بدان كه دوست ما شمرده نشوی تاچنان محكم شوی كه اگر همه همشریانت گردآیند وبه زبان واحد بگویند تو مرد بدی هستی مایهٔ اندوه تو نگردد واگر همه گویند تو مرد خوبی هستی شادت نكند.››(۴۷)
مدیر مسلمان با تعادل اخلاقی با ازدست دادن مقام ومنصب خود ویا كسب مقام ومنزلت در جامعه هیچگاه دچار تزلزل شخصیت نمی شود بلكه خدمت به مردم را وظیفه وادای تكلیف می داند چنانكه امام خمینی (ره) بارها چنین سفارشی را به كارگزاران نظام می فرمودند.
۱۲- وفای به عهد وپیمانها
از دیگر خصایص و نمودهای عینی یك مدیر مسلمان وپایبند به اصول وارزشهای اسلامی وفا به عهد وپیمانهایی است كه متعهد به انجام آن می شود كه در غیر این صورت ارزش واعتبار او در محیط سازمانی خدشه دار شده وموجب بی اعتمادی همكاران نسبت به او می گردد . امام علی (ع) در فرمان مشهور خود به مالك اشتر می فرمایند:
« ای مالك به وعده ای كه به مردم می دهی وفا كن همانطور كه خداوند می فرماید وفا نكردن به عهد سبب خشم خداوند و مردم می گردد».(۴۸)
▪فصل سوم :
علم در فرهنگ اسلامی
در ادامه بحث قبلی و با این هدف كه مدیریت منابع علمی اگر به اهمیت علم و جایگاه خود در فرهنگ اسلامی واقف شود می تواند در امر تولید علم بسیار مؤثر باشد و باستناد «النّاس عَلی دینِ مُلوكِهِمْ» دیگر استادان و پژوهشگران زیردست او بویژه دانشجویان آن مركز از او الگو بگیرند و در این راه جدیت نمایند .
در تاریخ با عظمت ایران بعد از اسلام به افرادی همچون : خواجه نظام الملك طوسی ، خواجه نصیرالدین طوسی و خواجه رشید الدین فضل الله همدانی و … بر می خوریم كه با كوشش و همت خود به تأسیس مراكز علمی و پذیرفتن مدیریت این منابع همت گماردند كه هنوز پس از قرنها ما به عنوان یك ایرانی به آن افتخار می ورزیم و مراكز علمی همچون : دانشگاه جندی شاپور ، دانشگاه مراغه و مدارس نظامیه و مستنصریه سهم بسیار بزرگی در تولید علم و تربیت دانشمندان در عرصه جهانی داشته اند .(۴۹)
با توجه به مقدمه ای كه ذكر شد اینك برای پی بردن به این مهم و اهمیت علم در فرهنگ اسلامی باختصار به چند نمونه آن با توجه به آموزه های دینی بویژه كلام الهی اشاره می شود :
خداوند متعال برای اینكه كرامت والای خود را در مورد انسان بكار ببرد می فرماید :
«وً رًبُّكَ الْاكرَمُ ،‌اَلّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمْ ، عَلَّمَ الاِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ (۵۰) = و پروردگار تو ، كرامتش نامحدود است از آن جهت كه با قلم ،‌علم و آگاهی را به وی ارمغان داده است»
در این آیه ها خداوند تعلیم و اعطاء علم به انسان را نشانه ای از «اكرمیت» خود به انسان می داند و ضمناً به ما هشدار می دهد كه نعمت علم و دانش نمایانگر والاترین كرامت الهی نسبت به بشر است .
در جای دیگر خشیّت و تقوای انسان را ویژه علما و دانشمندان معرفی می كند و می گوید :‌
«اِنَّما یخَشَی اللهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ (۵۱) = در جمع بندگان الهی ، فقط علما هستند كه ترس و بیم از خداوند و حس تقوی و پرهیزگاری در دل آنها راه دارد»
خداوند متعال دانشمندان و تولید كنندگان علم را برتر و والاتر از همه رده های دیگر جامعه انسانی معرفی می كند :
«هَلْ یَسْتَویِ الّذینَ یَعْلَمونَ وَالّذینَ لا یَعْلَمونَ اِنّما یتذكر اولوالالباب (۵۲) = آیا آنان كه به سلاح علم مجهزند و افرادی كه با جهل و نادانی دست به گریبانند برابرند؟!صرفاً اندیشمندانند كه تفاوت عظیم و امتیاز میان آن ها را باز می یایند»
در آیه ای دیگر ، صفت مؤمن را به دانشمندان اعطاء فرموده است :
«یَرْفَعِ اللهُ الّذین آمَنوا مِنْكُمْ وَالّذینَ اوتو العلمَ دَرَجاتٍ»(۵۳)
رسول گرامی اسلام (ص) فرمودند : «طَلَبُ الْعِلمِ فَریضَهٌٔ علی كُلِّ مُسْلِمٍ‌(۵۴) = دانش طلبی و علم آموزی بر هر فرد مسلمانی لازم است »
امیرمؤمنان علی (ع) فرمود : «الْعِلْمُ ممیّت الْجهلِ (۵۵) = دانش میراننده نادانی است»
و نیز فرمود : «العِلمُ قاتِلُ الجَهل (۵۶) = دانش كشنده نادانی است »
و باز فرمود : «لعِلمُ جَمالُ لا یَخفی (۵۷) = دانش زیبایی است كه پنهان نمی ماند»
و در جای دیگر از آن امام همام نقل شده است : «العِلمُ محییِ النَّفسِ و مُنیرُ العَقلِ و مُمَیِّتُ الجَهلِ(۵۸) = دانش ، زنده كنده جان آدمی ، نور بخش خرد و كشنده جهل است».
در این روایات ، دو عنوان «كشنده» و «میراننده» در مورد علم به كار رفته است و این به آن جهت است كه وقتی علم به مطلبی حاصل شد ، جهل به آن از بین رفته و آثارش نیز محو می‌شود‌.
و نیز از آن به «زنده كننده جان آدمی» و «نور بخش خرد و عقل» تعبیر شده است ، یعنی نفس جاهل ، حیات انسانی ندارد و عقل او در ظلمت و تیرگی گرفتار است و با آمدن علم ، حیات معنوی یافته و چراغ عقل روشن می گردد و روشن می شود .
بنابراین در یك جمله می توان علم آموزی و دانش پژوهشی را از كرامت باری تعالی بحساب آورد كه به هر كسی عطا فرموده است نشانه ای از مهر و عطوفت الهی را می رساند كه به آن شخص عطا شده است و هر كسی كه از چنین كرامتی برخوردار نیست باید بیشتر تأمل كند و به عاقبت كار بیندیشد ، كه چرا از این موهبت الهی برخوردار نشده است ؟!
●نتیجه گیری و پیشنهادات :
اكنون كه جمهوری اسلامی ایران برای پیمودن راه توسعه و جبران عقب ماندگیهای سالیان دراز ، و در راستای عمل به رهنمودهای مقام معظم رهبری (حفظ الله التعالی علیه) و ایفاد نقش علمی ، فرهنگی و در جهت ارتقاء سطح دانش و تولید علم و كم كردن فاصله علمی در عرصه جهانی و در شأن نظام مقدس اسلامی ،‌بیش از همیشه به مدیران لایق و صاحب نظر و متعهد نیاز دارد .
مدیرانی كه علاوه بر داشتن تقوا و تعهد لازم ، دارای توانائیهایی در زمینه های مختلف علمی و پژوهشی با توجه به علم روز باشند ، یافتن مهارت و تشخیص پیچیدگی های كار ، مستلزم آموزش و تفكر و تجربه كاری است .
از این رو بر كارگزاران و مسئولان عرصه های علمی فرض است كه بیش از این در این بخش و تربیت و شناسایی مدیران لایق و توانا همت گمارند و موجبات ترقی و پیشرفت كشور اسلامی را فراهم آورند . زیرا با نگاهی سطحی و همچنین با توجه به آمار و ارقام منتشره هر گاه در رأس عرصه هاس علمی و مدیریت منابع آموزشی و پژوهشی افراد كاردان و مسئولیت پذیر و متعهد قرار داشته ا ند ، شكوفائی علمی و ابتكارات و خلاقیتها بیشتر بوده است و بر عكس در هر مركز علمی كه چنین افراد لایقی در رأس امور قرار نگرفته اند ركود ، بی میلی و … در آن جا سایه افكنده و روزمره گری حاكم شده است .
بنابراین پیشنهاد می شود كه در كنار خیلی كارها كه برای جبران این عقب ماندگی باید انجام پذیرد به این نكات نیز در راستای اهداف این مقاله توجه شود :
مدیران عرصه های آموزشی و پژوهشی از بین افرادی متخصص انتخاب شوند كه اولاً علاقمند به كارشان باشند و نیز متعهد خدمت به همنوعان باشند .
در تولید علم توجه لازم به منابع غنی ملی و مكتب داشته باشند و از تفكر ترجمه ای حتی المقدور پرهیز شود .
در تولید علم از سیاست زدگی و سیاست زدایی پرهیز نمایند .
مدیران مراكز علمی و پژوهشی همت خود را بر تشویق و حمایت از تولید كنندگان علم متمركز نمایند .
در جلساتی توجیهی و یا در قالب نوشته هایی مشتاقان به امر پژوهش و تولید علم را راهنمایی و آنها را به پرداختن به هویت ملی و اسلامی و استفاده از فرهنگ متعالی شریعت ترغیب نمایند . (تشكیل كارگاه های آموزشی بطور دائم)
شناسایی و تشویق تولید كنندگان علم در عرصه های مختلف علمی و نظریه پردازی
پرهیز از طرحهای مشابه و كلیشه ای و نهایتاً بی فایده و نظارت كافی در این مورد
پرهیز از كاغذ بازی اداری كه بعضاً باعث دلسردی و شاید انصراف از كار برای تولید كنندگان علم در پی داشته باشد .
تشویق به اندیشیدن بدون دغدغه و تبین آزادی بیان در چارچوب قانون
فراهم نمودن ملزومات تولید علم از قبیل كتابخانه های تخصصی ، آزمایشگاه و كارگاه های مجهز ، دستگاههای صوتی و تصویری و … توسط مدیران دانش و پژوهش و در دسترس قرار دادن به اهلش .
شناسایی دانشجویان مستعد و خلاق و حمایت و راهنمایی آنها در تولید علم
تأمین نیازهای مادی محقق و پژوهشگر در امر تولید علم تا بتواند بدون هیچگونه تفكر اضافی به این مهم بپردازد . زیرا در دنیائی كه یك ورزشكار مثلاً یك فوتبالیست در یك بازی چندین برابر بودجه یك طرح علمی را می گیرد و جامعه به راحتی با او كنار می آید ، چرا یك پژوهشگر و تولید كننده علم كه در فرهنگ اسلامی آنقدر از او تقدیر و تجلیل شده است و به آن اهمیت داده اند ، در تأمین نیازهای اولیه زندگی دچار مشكل باشد؟!