با دکتر حسن بیات، دکترای حرفه‌ای علوم آزمایشگاهی، درباره همین دانستنی‌های آزمایشگاهی گفتگو کرده‌ایم....
قبل از ورود به آزمایشگاه و انجام آزمایش باید به چه نکاتی توجه کنیم؟
خب، بیش از 60 درصد خطاهای آزمایشگاهی، مربوط به مرحله پیش از آزمایش است و اگر نمونه‌ای نامناسب باشد با بهترین دستگاه‌ها و کارکشته‌ترین کارکنان هم نمی‌توان از آن نمونه، نتیجه درستی به دست آورد. برای همین، آزمایش‌دهنده باید با شرایط و آمادگی کامل به آزمایشگاه بیاید و «شرایط لازم برای نمونه گیری» را داشته باشد.

منظورتان از «شرایط لازم» چیست؟
در آزمایش‌های مختلف، این شرایط، متفاوت است. در برخی آزمایش‌ها باید پیش از نمونه‌گیری مدتی غذا مصرف نشود تا سطح قند و چربی در خون افزایش نیابد و مداخله‌ای در نتیجه آزمایش ایجاد نکند؛
مثلا برای آزمایش چربی باید 12 تا 14 ساعت ناشتا بود و برای آزمایش قند 8 تا 16 ساعت و آزمایش آهن 12 ساعت. رعایت ناشتایی یعنی اینکه آزمایش‌دهنده یک غذای سبک و کم‌چرب مصرف کند و تا زمان نمونه‌گیری از مصرف هرگونه ماده خوراکی و دخانیات خودداری کند اما مصرف آب منعی ندارد. پیش از آزمایش آهن نیز باید تا 48 ساعت از مصرف ویتامین B12، داروها و مکمل‌های آهن‌دار خودداری کرد.


در مورد افرادی که دارو مصرف می‌کنند، چه‌طور؟
تقریبا هیچ آزمایشی نیست که از یک یا چند دارو تاثیر نگیرد. مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها سبب منفی شدن جواب آزمایش‌های کشت باکتری و جستجوی انگل در مدفوع می‌شود. اگر فردی هرگونه دارویی مصرف می‌کند باید آزمایشگاه را آگاه کند. آزمایشگاه، تاثیر داروها بر آزمایش‌های بیمار را بررسی می‌کند و در صورتی که بر آزمایش‌ها اثر داشته باشند ممکن است تصمیم بگیرد نمونه‌گیری را تا چند روز پس از پایان مصرف دارو عقب بیندازد یا اینکه پس از مشورت با پزشک، از بیمار بخواهد که دارو را قطع کند یا تاثیر داروهای مصرف‌شده را بر نتیجه آزمایش‌ها برای پرشک گزارش کند. نکته دیگر درباره افراد دیابتی است که برای شروع ناشتایی باید رژیمی مطابق با دستور پزشک داشته باشند.

آیا زمان نمونه‌گیری هم در صحت جواب آزمایش تاثیرگذار است؟
برخی از مواد در بدن دارای تغییرات شبانه‌روزی هستند و سطح آنها در خون در ساعت‌های مختلف بالا و پایین می‌شود. بنابراین، برای آزمایش این مواد باید در ساعت‌های خاصی نمونه‌گیری کرد؛ مثلا برای کورتیزول در ساعت 8 صبح و 4 بعدازظهر نمونه‌گیری می‌شود. برخی از مواد در بدن نیز بسته به زمان خواب و بیداری تغییر می‌کنند و لازم است در زمان مشخصی پس از بیدار شدن نمونه‌گیری شود؛ مثلا برای آزمایش تستوسترون باید در نزدیک‌ترین زمان به بیدارشدن فرد (7صبح) نمونه‌گیری کرد ولی برای آزمایش پرولاکتین باید حدود 3 ساعت پس از بیدار شدن نمونه‌گیری کرد.

فعالیت بدنی و اضطراب هم روی نتیجه آزمایش تاثیر دارند؟
بله؛ ورزش، سطح برخی مواد در بدن را تغییر می‌دهد و برای بعضی آزمایش‌ها مانند اندازه‌گیری پرولاکتین پیش از آزمایش نباید فعالیت بدنی داشت. آزمایش‌دهندگان سرپایی باید پس از رسیدن به آزمایشگاه و پیش از خون‌گیری حدود 10 تا 15 دقیقه در آزمایشگاه استراحت کنند تا سطح مواد در بدن‌شان به سطح پایداری برسد. برای برخی آزمایش‌ها مانند آزمایش کورتیزول نیز لازم است شب پیش از نمونه‌گیری خواب راحتی داشته باشید و درگیر اضطراب نباشد.


می‌گویند بارداری و قاعدگی هم از عوامل تاثیرگذارند. درست است؟
در بارداری، سطح برخی مواد تغییر می‌کند؛ مثلا تعداد گلبول‌های سفید خون افزایش و تعداد گلبول‌های قرمز کاهش می‌یابد. اگر خانمی باردار است باید این مساله را به آزمایشگاه اطلاع بدهد تا آزمایشگاه در برگه جوابش، محدوده‌های طبیعی مربوط به دوران بارداری را گزارش کند. سطح برخی مواد مانند هورمون‌های LH و FSH نیز از آغاز تا پایان دوره ماهانه به طور منظم بالا و پایین می‌رود. بنابراین خانم‌ها باید روز شروع آخرین خون‌ریزی ماهانه را به آزمایشگاه اطلاع بدهند تا در برگه جواب آنها ثبت شود و پزشک بتواند نتیجه آن آزمایش‌ها را با توجه به «محدوده‌های طبیعی» بررسی کند. اطلاعاتی مانند داروهای مصرفی، سن، بارداری، تاریخ شروع دوره ماهانه و سابقه بیماری‌ها باید به آزمایشگاه اطلاع داده شود.
چرا گاهی با وجود رعایت شرایط لازم آزمایش توسط بیمار، باز هم نیاز به تکرار آزمایش از سوی آزمایشگاه وجود دارد؟
یکی از موارد، هنگامی است که نتایج حاصل از آزمایش‌ در محدوده‌هایی است که به طور قطعی نمی‌توان آنها را طبیعی یا غیر طبیعی دانست. مورد دیگر آن است که با نتایج غیرطبیعی در افرادی روبه‌رو ‌شویم که سابقه پیشین ندارند. در این موارد نیز آزمایشگاه باید نمونه جدید بگیرد و گاهی نیز آزمایشگاه در درستی نتیجه حاصل شک می‌کند و آزمایش را تکرار می‌کند.

و سوال آخر: پرتكرار‌ترین آزمایش‌ها در کشورمان چه هستند؟
آزمایش‌های قند خون، چربی‌ها، اوره و کراتی‌نین، آزمایش شمارش گلبول‌های خونی، آزمایش ادرار، مدفوع و خون مخفی و در خانم‌ها هم آزمایش بارداری.