سطوح تحليلي در جغرافياي شهري:
مطالعات ماكرو و ميكرو در جغرافياي شهري:
مطالعات ماكرو (كلان) در شهرنشيني، بررسي روابط و تأثيرات مركز- پيرامون در نظام اقتصاد جهاني است؛ بدينسان كه در مطالعه كلان‌شهر و شهرگرايي، هم از سيستم شهرنشيني و شهرگرايي ملي سخن به ميان ميآيد و هم تأثيرات نفوذ خارجي، ميزان وابستگي اقتصادي و سياسي به مركز، الگوهاي فضايي ملي و تحول آنها بررسي مي‌شود.
در مطالعه كلان از شهرهاي جهان سوم، هر جغرافيدان بايد بر پنج عامل اساسي تأكيد كند:
الف) سياست تصميم‌گيري و نحوه تأثير پذيري شهرگرايي از اقتصاد جهاني؛
ب) جريان سرمايه؛
ج) پخش و نو‌آوري؛
د) مهاجرت؛
ھ) حكومت به منزله يك عامل اقتصادي.
به طور كلي در مطالعه كلان از شهرنشيني و شهرگرايي در جهان سوم، لازم است كه تحليل عميق سيستم‌هاي شهري با توجه به سيستم سلسله مراتبي وابستگي‌هاي بين‌المللي صورت بگيرد. روشن است كه در صورت عدم تحليل اين روند نمي‌توان به واقعيت‌هاي فضاي زندگي شهري در سطوح ملي پي برد.
مطالعه ميكرو (خرد) از شهر، بررسي جغرافيايي يك شهر است كه در آن از مورفولوژي شهري، اقتصاد شهري، سازمان‌ها و نهادهاي اجتماعي در شهرها، سخن به ميان ميآيد.
متأسفانه در جغرافياي شهري در اغلب موارد، به ندرت مطالعات مربوط به كلان و خرد در ارتباط با هم و در يك جامعيت علمي و يكپارچه بررسي مي‌شود.
سطوح تحليلي در جغرافياي شهري:
ديويد هربرت و ديويد اسميت، جغرافيدانان معروف انگليسي، در تحليل مسائل جغرافياي شهري از سطوح چهارگانه‌اي نام مي‌برند كه فشرده‌اي از نظريات آنها بدين شرح است:
1- اقتصاد سياسي و جغرافياي شهري:
در اين نگرش، تأكيد روي ايدئولوژي‌ها، ارزش‌ها و سنت‌هاي يك جامعه و اساس اقتصادي آن در مسائل شهري از الويت خاصي برخوردار مي‌باشد در اين ديدگاه، مرزهاي رشته جغرافيا كمتر مورد نظر مي‌باشد و هدف اصلي ريشه‌يابي مسائل و راه‌هاي حل آن مورد توجه است. روشن است كه ديدگاه اقتصاد سياسي در جغرافياي شهري مسائل جامعه شهري را به صورت گسترده و با تأكيد در شيوه توليد مسلط بر آن به تحليل مي‌كشد. چنين تحليلي، جغرافياي شهري را در رديف مطالعات چند رشته‌اي قرار مي‌دهد. در اين مكتب، نيروهاي به وجود آورنده مسائل شهري در جهت حل مسائل جامعه شهري، تعديل و يا حذف مي‌شوند بدينسان كه از تحليل اقتصاد سياسي كه از مسائل شهري به عمل ميآيد تنها روي
سه عامل مهم تأكيد مي‌شود:
I) اقتصاد بازار؛
II) رفاه اجتماعي؛
III) شيوه توليد.
به نظر جغرافيدانان معتقد به مكتب اقتصاد سياسي – كه فعالترين جغرافيدانان معاصر دنيا را تشكيل مي‌دهند – در تحليل فضاهاي جغرافيايي، ساختهاي اجتماعي را نمي‌توان از ساختهاي فضايي جدا كرد.
http://pnu-club.com/imported/2013/02/1555.jpg
2- تحليل تخصيص منابع و جغرافياي شهري:
در اين ديدگاه، تخصيص منابع و قدرت، شامل توليد كالا، مقدار كالا، كيفيت توزيع كالا ميان مصرف‌كنندگان، انتخاب الگوي مناسب توليد و توزيع كالا، تأثير شركت‌هاي چند مليتي در تخصيص منابع. سنجش كارايي بخش خصوصي، ميزان دخالت و نظارت دولتها در تخصيص منابع، كيفيت عرضه خدمات، اهداف اجتماعي- اقتصادي و بالاخره ميزان رضايت مردم از تخصيص منابع مورد مطالعه قرار گرفته و از توزيع قدرت ميان گروه‌هاي مختلف جامعه صحبت مي‌شود، زيرا قرار گرفتن قدرت در دست عده‌اي در تخصيص منابع به گروه معيني تأثير مي‌گذارد.
در اين سطح، ميزان قدرت بخش عمومي و بخش خصوصي در شناخت كيفيت زندگي مردم شهرها به طور جداگانه مطالعه مي‌شود، تا ميزان هزينه‌هاي عمومي در رفاه اجتماعي جامعه شهري به خوبي تعيين گردد. روشن است كه تخصيص هزينه‌هاي دولتي به احداث بزرگراه‌ها مكان‌گزيني صنعتي، ايجاد پاركها، بيمارستان‌ها، دانشگاه‌ها، مدارس و نظاير اينها به حل بسياري از مشكلات مردم شهري مي‌انجامد. البته در صورت تخصيص اين منابع به شهرهاي بزرگ جهان سوم، مسائل تازه‌اي در سيستم‌هاي شهري كشورهاي جهان سوم به وجود ميآيد.
بنابراين تحليل عميق تخصيص منابع مي‌تواند به تعادل بخشي از پراكندگي و تراكم جمعيت و كاركردها در جامعه شهري يك كشور و نواحي جغرافيايي آن بيانجامد و از بسياري از نارسايي‌ها و كمبود‌ها بكاهد. در اين ديدگاه، كاركرد دولتها، ميزان سرمايه‌گذاري در نيازهاي اساسي مردم، تأمين هزينه‌هاي لازم بر نظارت بر مؤسسات مالي و شركت‌هاي بزرگ و نحوه تأثيرگذاري اين عوامل بركيفيت زندگي مردم شهرها و فضايابي شهري مورد بررسي واقع مي‌شود.
به موازات تحليل شرايط بالا، توان نيروهاي خارجي تأثير گذار، جريان پول به وسيله بازارهاي بين‌المللي پول، تصميم به سرمايه‌گذاري در جهت سوديابي‌هاي بين‌المللي و ثبات سياسي در كشورها كه همه به نحوي در ساختارهاي شهري- ناحيه‌اي مؤثر مي‌افتد، مورد تأكيد قرار مي‌گيرد. چنانكه ممكن است در اثر ورود تكنولوژي سرمايه‌بر، كارگران كارخانه‌هاي محلي بيكار شوند و يا هزينه‌هاي مصرفي براي ساختمان واحدهاي مسكوني كاهش يابد. پس كنترل و يا عدم كنترل جريان پول مي‌تواند فضاي شهري- ناحيه‌اي ويژه‌اي خلق كند و شرايط زندگي خاصي را بر جامعه شهري تحميل نمايد.
3- مديران شهري و جغرافياي شهري
در سطح سوم از تحليل، بر نقش تصميم‌گيري‌هاي كليدي در زمينه مسائل شهري تأكيد مي‌شود كه در اينجا منظور از تصميم‌گيرندگان، همانا مديران و مسؤولان سازمان‌هاي شهري مي‌باشد، بدينسان كه مديران شهري به مسؤولاني اطلاق مي‌شود كه در سيستم تخصيص منابع، تصميمات آنها، محيط زيست شهري خاصي مي‌آفريند. هر جند كه تصميمات آنها در داخل يك سيستم مشخص سياسي يا اقتصادي صورت مي‌گيرد. اما در هر حال تصميمات اين عده در سطوح محلي تأثير گذار مي‌باشد.
4- محيط محلي و جغرافياي شهري
در اين ديدگاه، سطح چهارم از تحليل، بيشترين بخش تحقيقات جغرافياي شهري صورت مي‌گيرد. بدينسان كه نتايج اجتماعي و فضايي حاصل از عوامل تأثير گذار به روشني تبيين مي‌شود و مي‌توان شاخص‌هاي اجتماعي، رفاه اجتماعي و كيفيت زندگي مردم شهر را تحليل كرد.
با در نظر گرفتن چهار تحليل فوق، مي‌توان گفت كه امروزه در جغرافياي شهري، نمي‌توان به مرزهاي ثابتي دست يافت و شايد جغرافياي شهري به يك رشته علمي ميان رشته‌اي بيشتر نزديك باشد. از اين رو، مدل‌ها و نظريه‌هاي آن همواره در مسير تغيير و تكامل مي‌باشد.
جغرافياي شهري و تصميمات سياسي:
جغرافيدانان زمان ما در تحليل فضاي جغرافيايي، بيشتر روي تصميمات سياسي- محلي و نتايج حاصل از آن در كيفيت زندگي مردم شهر تأكيد مي كنند. آنچه در زير ميآيد، نظرات اغلب جغرافيدانان انگليسي در تحليل تصميمات سياسي- محلي مي‌باشد:
1-تاريخ سياسي يك ناحيه؛
2-سازمان احزاب محلي و اهداف آنها؛
3-سازمان ادارات محلي و اهداف آنها؛
4-درجه همپوشي ميان منافع اقتصادي و عضويت در احزاب؛
5-جاذبيت سرمايه‌گذاري بخش خصوصي؛
6-تاريخ اجتماعي- اقتصادي ناحيه مورد بحث؛
7-نقش تصميمات سياسي- محلي در دريافت خدمات عمومي و در سطح دريافتي نيازهاي اساسي؛
8-بازار كار محلي و تخصيص منابع با توجه به تصميمات سياسي؛
روشن است در صورت محدود بودن منابع مورد نياز در يك ناحيه شهري و يا در كشور، جامعه با نابرابري‌هاي شديد در استفاده از اين منابع روبرو خواهد شد و تنها نظارت و كنترل بخش دولتي مي‌تواند تعادلي در استفاده از منابع به وجود آورد و بخشي از اهداف عدالت اجتماعي را تأمين نمايد.
در همه شهرهاي جهان، به ويژه در شهرهاي جهان سوم، عوامل اقتصادي، اساس مسائل شهري را تشكيل مي‌دهد. از اين رو لازم است كه در هر گونه تحليل و تحقيق در مسائل شهري، اساس اقتصاد شهري مورد توجه بيشتر قرار گيرد. در اين زمينه تأكيد در موارد زير شايد بتواند در حل بسياري از مسائل شهري جهان سوم راهگشا باشد:
I)كاركردهاي اجتماعي، مسائل شهري را به وجود ميآورند؛
ii)تحليل يك مسأله ويژه شهري با توجه به ارتباط آن با ديگر مسائل، نمي‌تواند به ريشه‌يابي و حل مسائل شهري كمك كند؛
iii)عده‌اي معتقدند كه بيشتر مسائل شهري- نه همه آنها- پايه اقتصادي دارند و ساخت داخلي شهرها و كيفيت زندگي مردم بيش از همه از شرايط اقتصادي محيط شهري تأثير مي‌پذيرد.
گفتني است كه شراط اقتصادي با تصميمات و تفكرات سياسي پيوند مي‌خورد.
جغرافياي شهري و نقش دولتها:
امروزه نقش دولتها در فضاسازي جغرافيايي- كه قبلاً در مطالعات جغرافيايي فراموش شده بود از عوامل تعيين كننده در مطالعات جغرافياي شهري محسوب مي‌گردد. آنچه در زير ميآيد مهمترين نظريه‌هايي است كه جغرافيدانان در تحليل هاي جغرافيايي از نقش دولتها به كار مي‌گيرند:
1-دولتها به عنوان تأمين كننده خدمات و كالا: در اين نظريه نقش دولتها در تهيه خدمات و كالاهاي عمومي كه مورد نياز مردم است و توزيع مطلوب و عادلانه آنها، مورد تحليل قرار مي‌گيرد. در نظريه فوق تهيه كالا و خدمات جهت اكثريت مردم، از اهداف اصلي دولتها به شمار مي‌رود.
2-دولتها به عنوان مكانيسم تنظيم كننده: در اين نظريه دولتها با مداخله خود در بخش بازار خصوصي، نظام آن را تضمين مي‌كنند تا بهترين امكانات، جهت تخصيص منابع به اين بازار فراهم شود و شرايط متعادل و متوازني در جامعه به وجود آيد و تحت اين شرايط، اشتغال زياد شود و تورم به حداقل ممكن برسد. از طرفي، حاكميت اقتصاد بازار آزاد تثبيت گردد.
3-دولتها به عنوان مهندسين اجتماعي: در اين طرز تفكر، دولتها وظيفه دارند كه استانداردهاي ويژه زندگي را براي اكثريت مردم، معلولين، سالمندان، خانواده‌هاي بي‌سرپرست و خانواده‌هاي فقير تأمين كنند تا هيچ فرد و خانواده‌اي در پايين مرز اين استانداردها زندگي نكند.
4-نقش قضايي دولتها: در اين نظريه، دولتها در جدال و رقابت ميان گروه‌هاي ذي‌نفع جامعه، به عنوان قاضي وارد عمل شوند. برابر اين نظريه دولتها با اختيارات تام به عنوان يك قاضي بي‌طرف عمل مي‌كنند و در برخورد ميان گروه‌هاي جامعه، منافع همه گروه‌ها در نهايت حق و عدالت را در نظر مي‌گيرند. اما گاهي ممكن است كه به صورت انحصاري، منافع اقليتي را در جامعه تأمين كنند.
5-دولتها به عنوان حامي تجارت‌هاي بزرگ: در اين نگرش، برخي از دولتها، همه تصميمات سطح بالا و قوانين قضايي را در جهت حفظ منافع تجارت‌هاي بزرگ و سرمايه‌هاي عمده به كار مي‌گيرند؛ به عبارت ديگر بين سرمايه‌هاي كلان و سازمان‌ها و نهادهاي دولتي، همواره يك نوع وابستگي به وجود ميآيد تا پايگاه اجتماعي- اقتصادي و سيستم سياسي كشور تثبيت گردد.
6-نگرش ساخت‌گرايي به نقش دولتها: در اين نگرش، كاركردهاي دولتها به وسيله ساخت اجتماعي و سيستم حكومتي تعيين مي‌شود نه به وسيله عده معدودي از افراد به نام دولت.
از گفته‌هاي بالا مي‌توان چنين نتيجه گرفت كه دولتها هر يك از نقش‌هاي فوق را بپذريند - در تقسيم كار، امر وابستگي، مورفولوژي شهري، ساخت شهرها، اكولوژي اجتماعي شهرها، كيفيت زندگي مردم شهري، ميزان دسترسي مردم به خدمات عمومي مثل بيمارستان‌ها، درمانگاه‌ها، پاركها،مدارس، دانشگاه‌ها، كتابخانه‌هاي عمومي و بالاخره امر اشتغال- فضاي شهري خاص خود را مي‌آفريند.
جغرافياي شهري و جغرافياي تاريخي شهر:
در هر بررسي جغرافيايي از شهر، جغرافيدان، نياز مبرمي به شناخت جغرافياي تاريخي شهر دارد تا با تحليل آن بتواند، ريشه‌هاي مؤثر در شناخت شهر، مورفولوژي شهر و شكل شهر را دريابد و ضمن شناخت با كيفيت ساخت شهر و زندگي مردم تكامل‌يابي و شكل‌پذيري شهر را در جريان زمان بيابد و آن را با فضاي امروزي شهر پيوند دهد، زيرا ساخت امروزي شهر، نتيجه كاركرد نيروهاي سياسي، اجتماعي، اقتصادي در دوره‌هاي گذشته مي‌باشد.
اگر بخواهيم به صورت عميق و علمي، جغرافياي تاريخي شهرها را مطالعه كنيم لازم است كه روي چهار موضوع اساسي به شرح زير تأكيد كنيم:
I)منشأ شهرنشيني و شهرگرايي: در اين بخش تولد، جواني، ميانسالي و سالمندي شهر در طي زمان به همراه علل جمعيت‌پذيري آن مورد توجه قرار مي گيرد.
Ii)روند زندگي شهري: در اين قسمت، شهر در ارتباط با منطقه نفوذ و ساير نواحي به همراه كيفيت زندگي مردم و ساخت شهر مورد بررسي واقع مي‌شود. جغرافيدانان به هنگام بررسي اين بخش ناگزيرند كه از آمارهاي دو قرن اخير، سفرنامه‌ها، خاطرات، بايگاني ادارت و شهرداريها و بالاخره از همه اسناد و مدارك دولتي و شخصي استفاده كنند تا بتوانند شهر را در ارتباط با شرايط سياسي و اقتصادي زمان با تحليل جغرافيايي بسنجند و در نهايت اين نتايج را در جهت مطلوبيت بخشيدن به زندگي مردم شهر به كار گيرند.
Iii)ساخت داخلي شهر: در اين بخش، بيشتر روي شكل فيزيكي شهر تأكيد مي‌شود كه بازتابي از شرايط سياسي و اقتصادي دوره‌هاي مختلف مي‌باشد.
Iv)كاربري زمين و جدايي‌گزيني اكولوژيك: در اين قسمت از جغرافياي تاريخي شهر كيفيت تقسيم شهر به محلات مختلف بر اساس پايگاه‌هاي مذهبي، قومي، اجتماعي و اقتصادي و بالاخره عوامل مؤثر در كاربري زمين مورد بررسي قرار مي‌گيرد.
افق‌هاي تازه در جغرافياي شهري:
با توجه به اهميت‌يابي ابعاد اجتماعي،سياسي، اقتصادي شهرها را در دهه 1980 تحليل مباحث جديد در جغرافياي شهري به شرح زير مورد تأكيد قرار گرفته است:
1-در جغرافياي شهري، شهرها با ابعاد اجتماعي، اقتصادي، سياسي در ارتباط با تصميم‌گيري محلي، ملي و جهاني به سرعت در چهره، ساخت و كيفيت زندگي در شهرها مؤثر مي‌افتد.
2-فرآيندهاي شهري نظير نوآوري‌هاي تكنولوژيك، سيستم‌هاي تازه در سازمان توليد و دگرگوني در سياستهاي ملي، چهره و ساخت تازه به شهرها بخشيده است.
3-در جغرافياي شهري، نبايد از بين‌المللي شدن سرمايه، تغيير در توليد و سياست رفاه اجتماعي دولتها غافل بمانيم.
4-نيروهاي داخلي و خارجي كه هر يك به نحوي پيكربندي‌هاي فضايي شهر را تحت تأثير قرار مي‌دهند بايد مورد تحليل عميق قرار بگيرند. جغرافياي شهري را دو عامل، بيش از همه شكل مي‌بخشد:
الف: جستجوي سود بيشتر ميان افراد، گروه‌ها، بنگاه‌ها، شركت‌ها و كارخانه‌ها و ... .
ب: عامل رقابت، داروينيسم اجتماعي ميان افراد، گروه‌ها، بنگاه‌ها و شركت‌ها و ... .
در نهايت چنين مي‌نمايد كه شرايط دسترسي به پايگاه اقتصادي، فرصتهاي شغلي، بهداشت و درمان، كيفيت مسكن، تعليم و تربيت، همه از نظام‌هاي حكومتي، سيستم‌هاي اقتصادي و ميزان قدرت كنترل اجتماعي منشأ مي‌گيرد. از اين رو نمي‌توان مسائل شهري مثل لندن را با معيارهاي واحد مورد ارزيابي قرار داد و درباره اين مسائل به داوري پرداخت. بي‌جهت نيست كه شناخت و تحليل تفاوت‌ها و تضادهاي موجود ميان مكان‌ها، ماهيت علم جغرافيا را شكل مي‌بخشد.
پترهال جغرافيدان انگليسي، در مطالعات جغرافياي شهري روي سه زمينه اصلي تأكيد مي‌كند:
1- روش‌هاي تحليلي
2- فلسفه سياسي
3- سيستم اقتصادي
عده ديگر از جغرافيدانان نيز در جغرافياي شهري به تحليل چهار موضوع اساسي زير معتقد مي‌باشند:
1-مطالعات تاريخي
2-مطالعات ماكرو در زمينه روند شهرنشيني و الگوهاي شهرنشيني و الگوهاي شهرنشيني
3-مطالعات ميكرو در مورد كيفيت زندگي شهري
4-مطالعه سياست‌ها و برنامه‌ريزيهاي شهرنشيني و شهرگرايي (سياست فضايي)
امروزه در جغرافياي شهري، مكتب‌ها و نگرش‌هاي مختلفي مورد استفاده قرار مي‌گيرد و با توجه به مسائل پيچيده شهرهاي امروز، شايد نتوان تنها به يك مكتب خاص تعصب ورزيد و حل همه مسائل شهري را تنها از يك مكتب طلب نمود.
با توجه به مطالب ذكر شده، مي‌توان گفت كه شهرها، تركيبي از نيروهاي اجتماعي، اقتصادي و سياسي را از طريق فرهنگ محلي، ناحيه‌اي و ملي، به نمايش مي‌گذارند. از اين رو در جهت شناخت اين نيروها لازم است كه سطوح تحليلي، به شرح زير، در مطالعات جغرافياي شهري به كار گرفته شود:
1)اقتصاد سياسي
2)تحليل تخصيص منابع
3)تصميم‌گيري مديران شهري
4)تحليل كيفيت زندگي مردم
زندگي شهري در دوره‌هاي تاريخي
بررسي نظريه‌هاي مربوط به پيدايش نخستين شهرها:
نظريه‌هاي مربوط به پيدايش شهرها سابقه طولاني در تاريخ علوم دارد و حتي قبل از به وجود آمدن رشته جغرافياي شهري نظام يافته(سيستماتيك).
اولين پايگاه تفكر در منشأ پيدايش شهرها، «مكتب جبر جغرافيايي» بوده كه فردريك راتزل از پايه‌گذاران آن به شمار مي‌رود. در دوره توجه به جبر جغرافيايي و قبول نقش قاطع و تعيين كننده عوامل طبيعي در رويدادها و پديده‌هاي جغرافيايي و تاريخي، شهر و تمدن شهري نيز، حاصل عوامل ويژه طبيعي قلمداد مي‌شد.
دومين پايگاه تفكر در زمينه پيدايش شهرها و به موازات جبر جغرافيايي نظريه «پخش‌گرايي» بوده كه در علوم اجتماعي به ويژه در مردم‌شناسي و جغرافيا مورد تدكيد قرار مي‌گرفت و ارتباط نزديكي با محيط‌گرايي در نظريه پخش‌گرايي، سير مدنيت و گسترش تمدنهاي شهري، شرايط مساعد طبيعي مي‌طلبد و ابتدا اين سير مدنيت از كانون اصلي خود به قلمروهاي ويژه‌اي در نواحي مجاور گسترش مي‌يابد و بعدها با به وجود آمدن شرايط خاصي، فاصله‌هاي طولاني مي‌پيمايد و تمدن بشري به نواحي مختلف جغرافيايي مي‌رسد.
برابر اين نظريه، تمدن شهري در ابتدا به صورت دولت‌شهر يا واحدهاي نسبتاً مستقل در دشتهاي جنوب غربي آسيا ظاهر مي‌شود و سپس اين تمدن، به جانب مشرق يعني حوزه سند و به طرف مغرب يعني كِرت گسترش مي‌يابد و در اين مسير‌يابي، سير مدنيت به يونان و رم مي‌رسد. تأسيس مستعمرات يونان و توسعه امپراتوري روم زندگي شهري را به داخل قاره اروپا مي‌رساند.
سومين تفكر جغرافيايي كه در قرن 19 مورد توجه قرار مي‌گيرد پايگاه انقلاب و تكامل بود. برابر اين نطظريه، سير تمدن از ساده‌ترين شكل آن شروع و در نهايت به تمدن شهري مي‌انجامد. در همه دوره‌هاي تحول، شرايط جغرافيايي محيط، نيز در نظر گرفته مي‌شود و از سكونتگاه‌هاي موقتي به همراه مرحله شكار و تهيه الوار تا روستاهاي كشاورزي و ايجاد شهرها با تقسيم كار و مشاغل تخصصي مورد بررسي واقع مي‌شود.
از آنچه كه گذشت مي‌توان نتيجه گرفت كه در پيدايش شهرها، سه پايگاه فكري ايجاد، تكامل و پخش نزديك به هم و تقريباً شبيه به هم عمل مي‌كنند و در عين حال به صورت قطعاتي مي‌مانند كه در بررسي‌هاي علمي لازم است با پيوند آنها به هم بتوان به يك بررسي منطقي دست يافت.
بايد گفت كه برخي از محققين، در شناخت شهر و روستا، به هنگام طلوع تمدن انساني، غالباً روي ارتباطات تجاري به همراه پنج عامل زير تأكيد مي‌كنند:
I)برج و بار استحكامات
ii)وجود يك بازار
iii)دارا بودن يك دادگاه با پاره‌اي از قوانين ويژه
iv)وجود شيوه‌اي از تعاون و همكاري
v)حاكميت ويژه دولت شهري يا دارا بودن يك نقش نسبتاً مستقل
روشن است كه تمام ويژگيهاي بالا نمي‌تواند به عنوان يك الگوي جهاني در شهرهاي نواحي مختلف جغرافيايي به كار گرفته شود، اما به هر حال، بيشتر عوامل ياد شده مي‌تواند شيوه زندگي شهري را در شناخت شهر از روستا، به خوبي بيان دارد. در اينجا با توجه به اهميت و نقش شيوه دولت‌شهري، اين موضوع را كمي بازتر كرده و از دولت‌شهرهاي سومري ياد مي‌كنيم. دولت‌شهرهاي سومري واحدهاي سياسي كوچك و خودگرداني بودند كه داراي يك زبان و يك مذهب مشترك بودند و از نظر اقتصادي نيز به يكديگر وابسته بودند. هر واحد شهري شامل خود شهر و اراضي زراعتي حومه آن بود.
گاه چند شهر كوچك و چند روستا و آبادي را نيز شامل مي‌شد. مركز هر واحد خود شهر بود و مورفولوژي آن را بندر، كانال، معبد، واحدهاي مسكوني، كارگاه‌هاي مغازه‌دار و مراتع اطراف تشكيل مي‌داد. در دولت‌شهرهاي سومري با پيشرفت‌هاي اقتصاد شهري، تقسيم كار صورت گرفت و طبقه متوسط شهري پديد آمد. تجارت در دست گروه بازرگان بود. مدار امور در دولت‌شهرها بر تعاون و همكاري اجتماعي استوار بود.
شعر، هنر و ادبيات به كمال خود رسيده بود. تجارت زميني، دريايي و رودخانه‌اي پايه اقتصاد دولت‌شهرها را تشكيل مي‌داد. نقشه‌هاي وسيع آبياري، زهكشي و خشكاندن باتلاق‌ها و تبديل آنها به زمين‌هاي آباد همراه با كار دسته‌جمعي و تعاون عملي گرديد.
اساس دانش رياضي خط و هندسه بنا نهاده شد و معماري راه تكامل پيمود. نظام سياسي دولت‌شهرهاي سومري را دموكراسي بدوي وصف كرده‌اند نظامي كه بنياد آن بر سه دستگاه استوار بود:
I)مجمع عمومي شهر: كه قدرت سياسي را در دست داشت و در آن فقط مردان بالغ گرد مي‌آمدند و در امور عمومي تصميم مي‌گرفتند. بردگان، زنان، كودكان احتمالاً حق رأي نداشتند، در نظام دولت‌شهري هيچ امر مهم اجتماعي صورت نمي‌گرفت مگر اينكه قبلاً به تصويب مجمع عمومي شهر رسيده باشد، مجمع شهر از استقلال رأي برخوردار بود و در قوانين جامعه دولت‌شهري، همه‌جا بر انصاف و عدالت تأكيد مي‌شد و اين قوانين بيشتر خصوصيات محلي داشتند.
Ii)شوراي معتمدين: كه امور روزمره جامعه شهري را اداره مي‌كرد.
Iii)حاكم شهر: اين حاكم هيچگاه قدرت مطلق و فطرت استبدادي نداشت. او نمي‌توانست به دلخواه خويش رفتار كند.
ويژگيهاي شهري در سير مدنيت:
در زير به ذكر چند ويژگي كه به ما در شناخت شهرها از روستاها در دوره نوسنگي كمك مي‌كند مي‌پردازيم:
1)ميزان جمعيت: سكونتگاه‌هاي شهري در مقايسه با روستاهاي قديم، عموماً جمعيت بيشتري دارند. چنانچه جمعيت شهرهاي سومري، به طور متوسط 12000- 7000 نفر بوده است؛ حتي در شهر اور بيش از 300000 نفر زندگي ميكردند. شهرهاي اوليه بين‌النهرين شايد تا 100000 نفر را نيز در خود جاي مي‌دادند.
2)ساخت شغلي جمعيت: شايد يكي از عوامل مه در شناخت شهر از روستا به هنگام انقلاب شهري، وجود مشاغل تخصصي در شهرها بود. بدينسان كه گذر از نظام كشاورزي اشتغال تمام وقت در كارگاه‌ها، صنايع دستي، امور اداري و اجرايي به وجود آورد. اين دگرگوني در اشتغال، ساكنين سكونتگاهها را نه از طريق خويشاوندي (مثل روستاها) بلكه از طريق شرايط و صلاحيت شهروندي با هم پيوند داد. علاوه بر اين، ظهور كاهنان و پادشاهان كه صلح و نظام را در ميان طبقات پايين جامعه برقرار ميكردند، به ناچار يك قشربندي اجتماعي تازه‌اي را سبب گرديد كه در روستاهاي قديم سابقه نداشته است.
3)سرمايه‌هاي عمومي: در سير مدنيت پي‌آمد سكونتگاه‌هاي شهري، تشكيل سرمايه عمومي ودر نتيجه به وجود آمدن بناهاي يادبود و مقبره‌‌ها بود كه قشر جديدي از جامعه يعني كاهنان بر آنها حاكميت داشتند. اين جريانات خود به قشرهاي ديگري از جامعه مثل هنرمندان و صنعتگران و معماران موجوديت مي‌بخشيد و با فعاليت تمام وقت اين هنرمندان زندگي آنها از طرف معابد و يا پادشاهان تأمين مي‌شد.
4)نگارش و علوم: در سكونتگاه‌هاي شهري نياز به ثبت امور مختلف در سازمان‌هاي اجتماعي شايد مقدمه به وجود آمدن خط و رياضيات بود كه هر دو با تمدن انسان شهري پيوند نزديكي داشت.
5)تجارت: آخرين عامل مهمي كه شهر را از روستاهاي قديمي جدا مي‌ساخت موضوع تجارت بود. اين تجارت به نوبه خود به شبكه‌اي از مسيرها و راه‌هاي تجاري احتياج داشت و اين شبكه راه‌ها به عنوان استخوان‌بندي نواحي شهرنشين محسوب مي‌شد.
آغاز زندگي شهري:
انسان پارينه‌سنگي به صورت كوچ‌نشيني، زندگي خود را از راه شكار، ميوه‌چيني و ماهيگيري تأمين مي‌كرد. پارينه‌سنگي تقريباً 10000 سال پيش پايان گرفت. در اين دوره غارنشيني اساس سكونتگاه انساني بود و معتقدات بر پايه سحر و جادو قرار داشت.
انسان پارينه‌سنگي به تدريج به زندگي خانوادگي، گروهي و قبيله‌اي احساس نياز كرد تا بنابر شرايط فصلي در يكي از اقامتگاه‌ها به زندگي جمعي بپردازد و ا گزند حوادث طبيعي مصون بماند. اقامتگاه‌هاي انتخابي، غالباً در كنار رودها، باتلاق‌ها و خليج‌هاي كوچك، آنجا كه دسترسي به ماهيگيري و آب مشروب امكان پذير بود به وجود مي‌آمدند و همه آنها اقامتگاه‌هاي فصلي بودند. با گذشت زمان وجود آب و هواي مساعد و خاك حاصلخيز، به تدريج زندگي روستانشيني با پرورش گياه و دام ظاهر گشت.
شايد 15000 سال پيش بود كهاهلي كردن حيوانات و پرورش گياهان عملي گرديدو اولين محصولات كشاورزي مثل خرما،زيتون، انجير، سيب و انگور ميزان وابستگي گروه‌هاي انساني را به شكار و ميوه‌چيني كاهش داد. در حدود 12000 سال پيش، اهلي كردن حيوانات مثل گوسفن و گاو بعداً الاغ و اسب عملي گرديد. همه اين تحولات، منابع ذخيره غذايي انسان را فراهم ساخت. در ادامه حيات به گروه‌هاي انساني اطينان بيشتري بخشيد، پي‌آمد اين تحولات، به وجود آمدن سكونتگاه‌هاي روستايي بود.
از اين زمان به بعد گندم و جو در خاور ميانه و چين، ذرت در آمريكاي مركزي به ميزان مورد نياز كشت شد. تكميل سيستم آبياري، اختراع چرخ، وسايل كشت محصول و امكانات انبار كردن محصولات بر اعتبار روستاها افزود. در اين دوره واحدهاي مسكوني و انبارهاي روستايي از گل ساخته مي‌شد و در هر يك از روستاها، ميان 6 تا 60 خانوار زندگي ميكردند. هريك از خانوارها خداي مخصوص، معبد مخصوص و گورستان مخصوص خود را داشتند. بدينسان سكونتگاه‌هاي روستايي و دائمي ميان سالهاي 9000 تا 4000 قبل از ميلاد در تمدن بشر ظاهر شده‌اند.
ارتباط و همكاري روستاها شكل تازه‌اي از سكونتگاه‌هاي انساني به صورت شهر به وجود آورد. به تدريج حمل و نقل بيشتر شد. كشاورزي توسعه يافت، رؤساي قبايل از احترام و اعتبار بيشتري برخوردار شدند. خدايان مشترك مورد پرستش قرار گرفت، روستاييان سابق، ديگر تنها جهت خانواده خويش محصولات كشاورزي توليد نمي‌كردند، بلكه براي پادشاه و روحانيون نيز محصول توليد ميكردند.
شهرهاي اوليه وسعت و جمعيت زيادي نداشتند. جمعيت آنها ميان 2000 تا 20000 نفر در نوسان بود و به صورت جزيره‌اي در ميان نواحي روستايي كشاورزي ظاهر مي‌شود. در شهرهاي اوليه مردم شهرها نه تنها بر پايه شغلي قشربندي مي‌شدند بلكه از نظر سازمان كاستي نيز، هر فردي به طبقه معيني تعلق داشت. روحانيون و جنگجويان در رأس جامعه قرار داشتند، بازرگانان و صاحبان صنايع دستي در سطح بعدي و بالاخره در آخرين سطح هرم اجتماعي روستاييان، خدمتكاران خانه‌ها، دريانوردان و مردان آزاد شده قرار مي‌گرفتند.
شهرهاي باستاني بين‌النهرين
اولين شهرهاي تاريخ:
اولين شهرها در تاريخ بشر، در ناحيه بين‌النهرين، ميان رودهاي دجله و فرات به وجود آمدند. در ناحيه بين‌النهرين براي اولين‌بار در تاريخ سيستمي از روستاها با جمعيتي از 200 تا 500 نفر شكل يافت. از اين رو، شهرهاي اوليه مثل اريدو، كيش، اور، لاگاش، نيپور همگي قبلاً به صورت سكونتگاه‌هاي روستايي بودند.
http://pnu-club.com/imported/2013/02/1556.jpg
هر يك از شهرها به صورت دولت‌شهر اداره مي‌شدند و هر يك از دولت‌شهرها داراي زبان، مذهب، سازمان‌هاي اجتماعي و فرهنگ يكساني بودند. شهر در مركز مجموعه روستا و زمين‌هاي كشاورزي قرار داشت و زمين‌هاي كشاورزي اطراف شهر، همه تولدات اضافي خود را به شهر مي‌فرستادند و شهر اضافه توليد روستايي را در انبار معابد ذخيره مي‌كرد. در اغلب موارد طبقه روحاني بر ساخت اجتماعي شهر حاكم بود، و امور ديني و اقتصادي مردم شهر را رهبري مي‌كرد. شهرهاي اوليه تنها 3 درصد تا 4 درصد جمعيت ناحيه را در خود جاي مي‌دادند و با شرايط 5000 سال پيش شايد 50 تا 90 زارع لازم بود تا اضافه توليدشان بتواند مواد غذليي مورد نياز يك فرد شهري را تأمين كند.
در شهرهاي اوليه، معابد قصرها از ساختمان‌هاي اصلي شهر به شمار مي‌آمدند اما معابد، هم نفوذ بيشتري داشتند و هم از ساختمان‌هاي معتبر شهر محسوب مي‌گشتند.
شهرهاي دره نيل ميان 5500 تا 6000 سال پيش به وجود آمد و از مهمترين آنها ممفيس و تب را مي‌توان نام برد. البته پاره‌اي از نوآوري‌هاي تمدن شهري از بين‌النهرين به دره نيل رسيده بود. شهرهاي دره سند نظير موهنجيدارو و هاراپا در حدود 2500 سال قبل از ميلاد در نقاط مركزي حوزه‌هاي حاصلخيز شكل گرفتند و همه مظاهر برجسته شهري را دارا بوده‌اند. شهر هاراپا داراي دو خيابان شرقي- غربي و سه خيابان شمالي- جنوبي بوده كه عرض خيابان‌ها در حدود 11 متر گرفته شده بود. شهر داراي 12 چهارراه بود و كوچه‌هاي فرعي از اين چهارراه‌ها منشعب مي‌شد. اغلب واحدهاي مسكوني شهر داراي حمام بود. محل آشغالداني و زباله‌هاي واحدهاي مسكوني و همچنين طرح آبرساني شهر بسيار منظم و با معيارهاي علمي آن زمان ايجاد شده بود.
در بخش مركزي شهر هارپا سازمان‌هاي اداري و مذهبي شهر فعاليت داشتند و بخش ويژه‌اي از شهر به صورت محله كارگر‌نشين تعيين شده بود. شهر با ديوارهايش، يك واحد مستقلي را در يك ناحيه تشكيل مي‌داد.
در دوره‌هاي اوليه شهرنشيني دو عامل ساخت اجتماعي و تكنولوژي در توسعه شهري بسيار مؤثر بوده است. در همان حال دو عامل نيز در نابودي و يا كاهش اعتبار شهرها دخيل بوده است كه عبارت بودند از آتش‌سوزي و شيوع امراض، هجوم قبايل و دشمنان. بدينسان هرچند كه زندگي شهري در دوره‌هاي اوليه از جلوه خاصي بهره‌مند بوده است اما از نظر امنيت و سلامتي مردم فاصله چنداني با روستاهاي آن زمان نداشته است، حتي از بدو پيدايش شهرهاي بين‌النهرين، انواع آلودگي‌هاي آلونك‌نشيني و تراكم شديد جمعيت، همواره بخشي از جامعه شهري را در رنج و درد دائمي فرو برده است و ادامه آن با وجود قدم گذاشتن انسان به كره ماه به زمان ما نيز كشيده شده است.
شهر و مفاهيم شهري:
ملاك‌هاي شناخت شهر از روستا:
در 40 سال گذشته،در همه نواحي و كشورها، به سبب توسعه شتاب‌آلود شهري، مهاجرت‌هاي روتايي و حومه‌نشيني، بازنگري به مفاهيم جغرافيايي شناخت شهر از روستا را ضروري ساخته است. از اين رو امروزه، در شناخت شهر از روستا، ملاك‌هايي از قبيل ابعاد اكولوژيكي،شرايط شغلي، خصيصه‌هاي اجتماعي- اقتصادي و فرهنگي بيش از ساير ملاكها، بدانسان كه در زير ميآيد، مورد تأييد قرار مي‌گيرد:
I)ابعاد اكولوژيك: در حوزه‌هاي روستايي، كاربري زمين، بيشتر بخش كشاورزي را شامل است. وسعت سكونتگاهها محدود است، تراكم جمعيت بسيار پايين است، جامعه روستايي به انزوا‌گزيني خاصي پناه مي‌برد و خود را از بقيه جامعه كنار مي‌كشد.
Ii)شرايط شغلي: اقتصاد حوزه‌هاي روستايي، بيشتر به فعاليت‌هاي بخش اول نظير كشاورزي، جنگلداري و ماهيگيري وابسته مي‌باشد.
Iii)خصيصه‌هاي اجتماعي- فرهنگي: در جامعه روستايي، برخوردها، چهره به چهره مي‌باشد. در جامعه روستايي، همه خانواده‌ها داراي ارزش‌هاي مشترك فرهنگي مي‌باشند و اين ارزش‌ها همواره پردوام مي‌نمايد. يادآور مي‌شويم كه ممكن است پاره‌اي از ارزش‌هاي سنتي روستاها در نتيجه نفوذ فرهنگ شهري، به تدريج تضعيف گردد.
عده‌اي از محققين تا دو دهه قبل، در شناخت شهر از روستا، گاهي تا 40 مورد را بررسي ميكردند كه با گذشت كه با گذشت زمان، امروزه اين گونه تفاوت‌ها بسيار محدود شده است، زيرا بسياري از حوزه‌هاي روستايي به ويژه در كشورهاي در حال توسعه، چهره شهري به خود گرفته است. از ميان محققين آن عده كه به هويت جامعه‌شناسي جامعه بيش از سخت جغرافيايي آن اعتبار قائل مي‌شوند در شناخت شهر از روستا، غالباً به سه بعد مهم تأكيد دارند:
1-گرايش به آزادي‌هاي مدني
2-گرايش به محدوديت اولاد
3-گرايش به يكپارچگي اجتماعي
در برابر نگرش‌هاي جامعه‌شناختي، عده‌اي از جغرافيدانان به طبقه‌بندي زمين بيش از ساير ملاكها اعتبار قائل مي‌شوند و در شناخت شهر از روستا، به تبعيت از كلي‌نگري جغرافيا به چند ملاك توجه دارند كه عبارتند از:
كاربري زمين، شرايط محيطي، نوع شغل، ميزان تراكم جمعيت، قشربندي‌هاي اجتماعي، نظام تعادل اجتماعي، ميزان تجانس و عدم تجانس جمعيت.
به طور كلي در زمينه شناخت شهر از روستا مي‌توان به نتايج زير دست يافت:
I)در تعريف شهر با ملاك‌هاي اقتصادي، شهر مركز كاركردهاي آماده‌سازي كالا و خدمات محسوب مي‌شود و حوزه‌هاي روستايي، توليد كننده مواد اوليه و خام به شمار مي‌آيند. در اين مسير، كشورهايي شهرنشين خوانده مي‌شوند كه كمتر از نصف نيروي انساني آن در بخش كشاورزي به كار گرفته شده باشند و در شهرها نيز تا 75 درصد نيروي كار در بخش‌هاي غير كشاورزي فعاليت داشته باشند.
Ii)اگر شهر را تنها با ملاك‌هاي اداري بسنجيم و هر مركز كوچك اداري را شهر بناميم در آن صورت فعاليت‌هاي اقتصادي مردم به كنار گذاشته مي‌شود.
Iii)در شناخت شهر، ملاك‌هاي جمعيتي نمي‌تواند به طور يكسان عمل كند. بدينسان كه هر كشوري با توجه به ميزان جمعيت و وسعت كشور خود سطوح مختلفي از جمعيت را جهت تعيين شهر انتخاب مي‌كند.
در طبقه‌بندي سازمان ملل با ملاك‌هاي جمعيتي به مكان‌هاي شهري به شرح زير برخورد مي‌كنيم:
1)شهر بزرگ؛ مكاني است كه در آن 500000 نفر و يا بيشتر ساكن باشند.
2)يك شهر؛ مكاني است كه در آن 100000 نفر و يا بيشتر زندگي مي‌كنند.
3)يك مكان شهري؛ جايي است كه 20000 نفر و يا بيشتر جمعيت داشته باشد.
4)مكان روستايي؛ كمتر از 20000 نفر جمعيت دارد.
