*آشنایی با جغرافیای نظامی*
مقدمه
جغرافيا در سازمان زندگي بيش از پيش به علوم رياضي وابسته است. در اين مکتب جغرافيا علم مطالعه پراکندگي فضاهاي زندگي و وابستگي هاي مکاني است. در اينجا، مفاهيم مکان و پراکندگي، اساس کار جغرافي دانان مي باشد.
چون جغرافيا به تفاوتهاي موجود به ميان عوامل طبيعي و انساني و نيز روابط انسان و محيط تأکيد و توجه دارد، تحليلهاي ناحيه اي با نگرشهاي مکاني و اکولوژي پياده ميگردد. جغرافياي نظامي که يکي از رشته هاي تخصصي جغرافياست، در جغرافياي ناحيه اي حضور فعال خود را نشان مي دهد و با برخورد عملي با مشکلات، نيازهاي نظامي را در برنامه هاي عملياتي و ستادي به صورت دقيق برطرف مي نمايد و در اجراي طرح هاي عملياتي بصورت بارزي ارائه طريق مي کند.
ايولاکست مي گويد: جغرافيا چه از نظر توصيفي و چه از نظر به اصطلاح طبيعي، با مشخصات اقتصادي، اجتماعي، جمعيتي و سياسي اش مي بايستي از جهت عملي و به عنوان يک قدرت دقيق در چهارچوب اعمالي که دستگاه حکومت براي کنترل تشکيلات مردم قلمرو خود و با جنگ انجام مي دهد، بايد مورد توجه قرار گيرد.
با توجه به تعاريف فوق، نقش جغرافياي نظامي در دفاع عامل و غير عامل بيشتر مشخص مي گردد که وسعت شکل و عمق و ديگر عوامل طبيعي در دفاع نقش خويش را عملي مي سازد و از طرفي عوامل انساني در دفاع عامل تأثير لازم را براي محيط نظامي اعمل مي کند. در اين راستا ايولاکست به تجزيه و تحليلهاي مختلف جغرافيايي که ارتباط نزديکي با عمليات نظامي دارد اشاره مي کند و به نام جغرافيا ستادهاي بزرگ نام مي برد که مي توان از آن به عنوان يک جغرافياي کاربردي نتيجه گرفت.
در اين روند، مي توان تعريف نقش و قلمرو جغرافياي نظامي را بدست آورد. جغرافياي نظامي تأثير عوارض جغرافيايي يک منطقه را در حرکات نظامي که در آن منطقه اجرا شده و يا احتمال وقوع آن مي رود، تعيين و در داخل سرزمين يک حکومت مستقل، اثرات آن را نسبت به فعاليت هاي نظامي تشريح مي نمايد.
با توجه به تعريف فوق نقش جغرافياي نظامي در مسائل آفندي و پدافندي ملحوظ تر مي گردد.
اهميت و ضرورت جغرافياي نظامي
وقتي فرمانده بايد فواصل و پراکندگي و اهميت مراکز حساس نظامي، اقتصادي، جمعيتي را از نظر داخلي و بين الملي و استراتژيکي درک کند تا بتواند در مواقع لزوم تصميم بگيرد به کجا حمله کند، به کجا موشک پرتاب نمايد، کجا را تصرف کند، کي به نيروهاي دشمن ضربه کاري را بزند و مثلاً حساسيت بين المللي را ايجاد نکند و يا به کدام منطقه دشمن ضربه کوچکي بزند تا بتواند حساسيت بين المللي را برانگيزد و به همسايه هاي ديگر هشدار دهد و غيره، همه اينها کار محض جغرافيايي است.
وقتي تاريخ را مرور مي کنيم و جنگهاي جهاني اول و دوم را مورد ارزيابي قرار مي دهيم، استفاده صحيح از موقعيت جغرافيايي را بيش از پيش آشکار مي شود. به عنوان مثال يکي از عوامل اساسي پيروزي قشون آلمان در جنگ عليه فرانسه اطلاعات جغرافيايي بوده است و همين امر باعث شد که دولت آلمان در سال 1874 ميلادي کرسي جغرافيا را در دانشگاه هاي ايالتي تأسيس کند و در بسياري موارد جغرافيا را در تربيت مامورين نظامي به خدمت بگيرد.
در جغرافياي نظامي عوامل متغير و ثابت، مورد بررسي قرار مي گيرند و نقش آنها در عمليات نظامي با توجه به مناسباتي که اين عوامل در حرکات واحدها دارند در نظر گرفته مي شوند. در جغرافياي نظامي، ارزش و اهميت نظامي هر يک از عوامل، تعيين مي گردد. اهميت و ضرورت جغرافياي نظامي با شروع جنگ دوم جهاني بيشتر شد و اين عقيده قوت يافت که جغرافي دانان در زمان جنگ بيش از زمان صلح به کشور خود خدمت مي کنند. از اين رو مطالعات جغرافيايي به سرعت در تاکتيک ها و تصميمات نظامي و نيروي دريايي به کار گرفته شد. کارهاي کارتوگرافي، تفسير عکسهاي هوايي و مطالعه ناهمواريها، رهبران کشورهاي ديگر در جنگ جهاني دوم را وادار مي سازد که جغرافياي کاربردي را به عنوان ابزار جنگي و نظامي بپذيرند و موسسات جغرافيايي را وسعت بخشند.
سرتيپ علي رزم آرا در کتاب جغرافياي نظامي ايران، اين ضرورت را براي افسران مأمور در حفظ و حراست از کشور در رابطه با عوامل ثابت و متغير جغرافيايي تأکيد مي کند.
دنياي معاصر با توجه به مسائل ژئوپلتيک و ژئواستراتژيک اهميت خاصي به جغرافياي نظامي داده است و با تشکيل سازمان جغرافيايي در نيروهاي مسلح ضرورت و اهميت اين موضوع را نشان داده است.
در ارتش آمريکا، بتدريج وجود سازماني براي بررسي مسائل جهاني از ديدگاه ژئوپلتيک احساس شد و همين امر موجب گرديد که سازمان جغرافيايي نيروهاي ملي در سازمان نيروهاي مسلح آمريکا تأسيس گردد که در آنجا نه تنها مسائل جهاني با توجه به جنبه هاي جغرافيايي و طبيعي کشورها مورد بررسي قرار مي گيرد، بلکه جنبه هاي مختلف موضوع از لحاظ جغرافياي اقتصادي، انساني و سياسي کشورها نيز بررسي ميشود و نتايج حاصله از بررسيهاي مزبور يکي از عوامل اساسي تصميمات را در سازمان حقوقي تشکيل مي دهد.
از اين رو چه در اتاقهاي جنگ، که افسران ستاد عمليات را رهبري مي کنند و چه در صف که فرماندهان يگانهاي نظامي نيروهاي خودي را در صحنه نبرد هدايت مي کنند، نقش جغرافياي نظامي بيش از هر تخصص ديگر وسع و عمق خود را در اين آزمايشگاه عملي نشان مي دهد. اين روند واقعي، سياست را نيز متأثر مي سازد که در جنگهاي بين الملل اول و دوم مي توان به وضوح دريافت.
در فاصله جنگ جهاني اول و دوم مطالعات ژئوپلتيکي در دو جهت مختلف ادامه يافت. يکي در اطراف دولت و ديگري بررسي ژئواستراتژي جهاني. در مسير اول، بعد از راتز و کيلن، هاوس هوفر آلماني با تأييد به نظريه فضاي حيات، سياست توسعه طلبي را براي آلمان تجويز مي کرد و در مسير دوم اشخاصي مثل آلفرد ماهان و هالفورد مکيندر و پيروان آنها نظرات نيروي دريايي و هارتلند خود را براي ايجاد حکومت جهاني تبليغ مي کردند.
در همين رابطه پروفسور کوهن چنين مي گويد: بوسيله جغرافياست که ما مي توانيم واقعيت سياسي را به درستي ارزيابي کنيم. اين سيماي جغرافيايي است، چه ثابت و چه متغير که اساس درک نقشه سياسي کنوني و پيش بيني تغييرات آينده را براي ما فراهم مي سازد. بنابراين نقشه سياست جغرافيايي بيشتر از نقشه سياسي با واقعيات هماهنگ است.
تعاريف و کليات جغرافياي نظامي
1- تعاريف
- جغرافياي نظامي يکي از شاخه هاي علوم جغرافيايي مي باشد که کليه اثرات طبيعي، فرهنگي (انساني) و زيست محيطي را بر سياستها، برنامه ها و طرحهاي نظامي و عمليات رزمي/ پشتيباني در سطح جهان، منطقه اي و محلي مورد بررسي قرار مي دهد.
- جغرافياي نظامي علمي است که تأثير عوامل جغرافيايي يک کشور يا يک منطقه را در حرکتهاي نظامي بيان مي کند.
- جغرافياي نظامي بخشي از علوم نظامي است که با ويژگيهاي محيط و منطقه عمليات در ارتباط است.
جغرافياي نظامي، بکار گيري روش تجزيه و تحليل جغرافيايي، براي مسائل نظامي را شامل مي شود. شايان ذکر است که براي جغرافياي نظامي، تعاريف مختلفي ارائه شده است، ليکن دو مطلب اساسي در تعريف جامع ضروري بنظر مي رسد.
الف) مقياس و کاربرد جغرافياي نظامي: کاربرد جغرافياي نظامي از نظر رهبران سياسي، برنامه ريزان و تدوين کنندگان امنيت ملي، فرماندهان و سلسله مراتب نظامي که در تدوين استراتژي نظامي نقش دارند و داراي تعريف خاص و محدوده مشخصي است.
ب) جغرافياي نظامي در مقابل تهديدات داخلي و خارجي و شرايط مختلف ژئوپلتيک هر منطقه، ارزش خاص خود را دارد و در واقع جغرافياي نظامي در مقابل تهديدات، ارائه کننده جهت هاي تهديد و استفاده از عوامل جغرافيايي در مقابل اين تهديدات است.
جغرافيا نظامي راهنماي موثري در طرح برنامه ريزي هاي ملي و برنامه ريزيهاي کلان يک کشور اعم از آمايش سرزمين است، تا مکان يابي مناسب طرحهاي توسعه و اقدامات سازندگي کشور مانند تأسيسات زير بنايي و صنعتي در هر شرايطي از ملاحظات امنيتي دفاعي برخوردار باشند.
مباحث منطقه ای در جغرافیای نظامی
جغرافياي نظامي در مورد مناطق خاص مأموريتهاي نظامي بحث مي کند. از جمله تقسيم بندي جغرافياي نظامي عبارت است از:
الف) تجزيه و تحليل منطقه عمليات:
تعيين اثر عوارض طبيعي و انساني يک منطقه در عمليات تاکتيکي نظامي را تجزيه و تحليل منطقه عمليات گويند. در اين تجزيه و تحليل همه پديده هاي طبيعي از جمله، تغييرات سطح زمين در اثر عوامل طبيعي، شکل ظاهري و پستي و بلنديها، مسير زهکشي، رشد نباتات، زندگي حيوانات و مواد سطحي زمين مورد توجه قرار مي گيرد، بخش ديگر اين تجزيه و تحليل به عوارض مصنوعي و ساخته دست انسان از قبيل ساختمانها و تأسيسات (خطوط راه آهن، جاده ها، فرودگاه، سد، خطوط انتقال نيرو و اراضي کشاورزي) مي پردازد. علاوه بر اين در تجزيه و تحليل منطقه عملياتي مسائل آب و هوايي مورد توجه قرار مي گيرد.
ب) تجزيه و تحليل صحنه جنگ:
تجزيه و تحليل منطقه استراتژيک به مفهوم کاربرد جغرافياي نظامي در سطح فن عملياتي است. تجزيه و تحليل منطقه عملياتي براي تشريح تأثير عمليات نظامي روي ويژگيهاي يک صحنه بالقوه و بالفعل جنگ مورد استفاده قرار مي گيرد. در اين مورد، ويژگيهاي طبيعي و مصنوعي موجود در صحنه جنگ را شامل مي شود. الگوي مشاغل فعاليت انسان، شهرهاي موجود، مناطق کشاورزي، جاده ها، خطوط راه آهن و فرودگاهها و نيز شکل طبيعي زمين، زهکشي، گياهان و آب و هوا از جمله عوامل مهم و قابل توجه صحنه عمليات بشمار مي آيند.
ج) جغرافياي سياسي- نظامي
کاربرد جغرافياي نظامي در سطح جهاني يا استراتژيک را جغرافياي سياسي- نظامي مي نامند. جغرافياي سياسي- نظامي حوزه تخصصي بين رشته اي است که روابط موجود بين سياست خارجي، امور نظامي و جغرافياي را مورد مطالعه قرا مي دهد و زمينه هايي از جمله حوزه مسئوليت، ديپلماسي، روابط بين المللي، استراتژي، هنر (فن) عملياتي و تاکتيک را مورد بحث و تفحص خود قرار مي دهد.
جغرافياي سياسي- نظامي ملاحظات سياسي، ديپلماتيک، جامعه شناختي، اقتصادي و نظامي را در يک شيوه تمام استراتژيکي تلفيق نموده و به بررسي قدرت نسبي موجود در بين دولتهاي مستقل و دولتهاي ائتلافي (هم پيمان) مي پردازد.
جغرافيا سياسي- نظامي بررسي پايه و اساس قدرت ملي يعني جمعيت، صنعت، بازرگاني، وضعيت مالي، ثبات داخلي منابع، اراده ملي و نيز نيروهاي نظامي مي باشد. اساس جغرافياي سياسي- نظامي عبارتست از: بررسي اندازه، شکل، موقعيت هر يک از مناطق جغرافيايي و کشورهاي جهان و ويژگيهاي مشخصه ملتها نسبت به يکديگر.
جغرافياي سياسي- نظامي، نقش بين کشورهايي که داراي قدرت دريايي هستند و آنهايي که داراي قدرت دريايي و نيز قدرت زميني مي باشند را مورد توجه قرار مي دهد. آلفرد تاير ماهان شيوه قدرت دريايي را در سطح وسيعي بر مبناي تجزيه بريتانيا که از سوي قاره اروپا آسيب ناپذير مي باشد، توسعه داد و باعث شد که بريتانيا براي مدت 140 سال با يک نيروي دريايي ممتاز و يک ناوگان عظيم تجاري بر يک امپراتوري جهاني حکمراني نمايد.
جغرافياي سياسي- نظامي يک عنصر اصلي استراتژيک نظامي در عصر هسته اي مي باشد. شيوه سياسي قدرت و موقعيت نسبي در حفظ يک توازن جهاني قدرت با ائتلاف بين قدرتهاي بزرگ و متوسط داراي اهميت مي باشند. ايده هاي جغرافياي سياسي، اساس مباحثه کنوني در آمريکا بين طرفداران استراتژي دريايي و هواداران ائتلاف استراتژي دريايي و استراتژي زميني را تشکيل مي دهد.
جغرافياي سياسي- نظامي به درک چگونگي تغييرات آتي در قدرت نسبي دولتها روي عمليات بالقوه نظامي نيز کمک مي نمايد.
سه قسمت مذکور در تقسيم بندي جغرافياي نظامي را مي توان در ارتباط با سه بخش از فنون نظامي در جدول زير مشاهده نمود.
د) جغرافياي نظامي موضوعي:
جغرافياي نظامي موضوعي، يک نوع پديده خاص و بطور کامل مشخص در سطح جهان را تحت پوشش قرار مي دهد.
مطالعات اصلي جغرافياي نظامي موضوعي عبارتند از:
• مطالعات محيطي: شامل تأثير آب و هوا، گياهان و جانوران در فراهم ساختن تجهيزات مناسب و آموزش نيروهايي که بايد در قسمتهاي مختلف جهان بکار گرفته شوند، مي باشد. گروه هاي نظامي که در مناطق قطب شمال بکار گمارده مي شوند و نظامياني که در مناطق بياباني کم ارتفاع خدمت مي کنند، نبايد يک نوع آموزش داده شوند و بايد به تجهيزات خاص مناسب مجهز گردند. درصورتي که در بررسي منطقه با توجه به سمت و سوي تهديدات شهرها، کلاً عوامل انساني را نيز در بر مي گيرد. لذا در مطالعات محيطي بايد عوامل انساني طبيعي و نظامي با توجه به سمت تهديدات، مورد بررسي قرار گيرد.
• زمين شناسي نظامي: يک روش علمي است که با طبيعت چينه بندي صخره هاي سطح زمين سر و کار دارد. به عنوان مثال زمين شناسي نظامي يک منبع صوتي را براي ساختار حفاظتي فراهم مي سازد که در برابر انفجارهاي اتمي يا غير اتمي، محافظت لازم را تأمين مي کند.
• ژئودزي: دانش ژئودزي در راستاي تعيين دقيق موقعيت نقاط سطح زمين و تعيين شکل و اندازه ابعاد زمين تأثير بسيار گسترده اي را در علوم نظامي دارد. اين دانش داراي شاخه هاي مختلف باکاربردهاي متنوع خود در تعيين هر چه دقيق تر شکل زمين مي باشد. در بحث ژئودزي رياضي (هندسي)، تعيين مختصات و موقعيت دقيق يک شبکه نقاط همگن با روشهاي مثلث بندي و پيمايش انجام مي گيرد. در ژئودزي نجومي (نجوم موضعي)، به وسيله مشاهدات نجومي و بکارگيري جداول مربوط به ستارگان سمت امتدادها و مختصات جغرافيايي نقاط ژئودزي تعيين مي شود.
در ژئودزي ديناميک (Physical geodesy)، اندازه گيري ها مبتني بر مطالعات و بررسيهاي ژئوفيزيکي مانند اندازه گيري شتاب ثقل، سطح مبنايي ارتفاعي (ژئوئيد)، اندازه گيريهاي مغناطيسي زمين به منظور تعيين انحراف مغناطيس و تعيين سمت دقيق در نقشه ها مي باشد. در ژئودزي ماهواره اي (فضايي)، با استفاده از ماهواره يا اقمار مصنوعي که موقعيت آنها همواره مشخص مي باشد نسبت به تعيين موقعيت و اندازه گيري مشخصات هندسي و طبيعي زمين اقدام مي نمايد.
• نقشه نظامي: همزمان با درگير شدن در اولين جنگ براي انسانها روشن شده است که شناخت زمين و جو آن چه اهميتي دارد، زيرا انسان در تمام مراحل زندگي خود با اقليم و اوضاع طبيعي سر و کار داشته و در جنگ نيز همين وضع ادامه يافته است.
جهت بهره برداي همزمان، سريع و همه جانبه از اطلاعات موجود پيرامون زمين، نقشه هاي توپوگرافي تهيه مي شود. يک نقشه توپوگرافي تصوير تمامي عوارض موجود روي زمين در مقياس کوچک است و با کاربرد گسترده اي در زمينه هاي مختلف از جمله:
- نقشه مبنا و راهنماي جمع آوري اطلاعات؛
- نقشه به عنوان يک منبع اطلاعاتي؛
- نقشه به عنوان زمين پذيرنده اکثر اطلاعات؛
- نقشه در ارائه مناسب اطلاعات.http://pnu-club.com/imported/2013/02/1484.jpg
نقشه حمله نظامي نيروهاي چند مليتي به يوگسلاوي سابق
• نقشه در عمليات:
- نقشه در اتخاذ تدبير و انتخاب نوع عمليات؛
- نقشه در عمليات پدافندي.
• نقشه در مهندسي رزمي: مهندسي رزمي نيازمند شناسايي زمين به عنوان زمينه کاري و حيطه فعاليت و درگيري مي باشد. يکي از تفاوتهاي عمده عمليات مهندسي رزمي با فعاليتهاي مهندسي غير نظامي، ماهيت متغير کار و وقوع حوادث و پيش آمدهايي است که در زماني اندک، شرايط و حتي اهداف عمليات را دستخوش تغيير اساسي مي کند. نقشه هاي با مقياسهاي متفاوت در فعاليتهاي مختلف مهندسي رزمي مورد استفاده قرار مي گيرد اين نقشه ها عبارتند از:
- نقشه جهت شناسايي و مکان يابي؛
- نقشه هاي اجرايي و طرحهاي مهندسي رزمي.
نقشه هاي دريايي (آبنگاري) و چارتهاي هوايي نيز با توجه به شيوه هاي خاص تهيه و اطلاعات ويژه آنها در هوانوردي و دريانوردي نيازي مسلم است.
اهميت و لزوم مطالعه و بررسي جغرافياي نظامي
آگاهي از جغرافياي نظامي براي انجام مأموريتهاي نظامي امري مسلم است. مطالعه و بررسي جغرافياي نظامي بعنوان بخشي از مرحله طرح ريزي، وقتي شروع مي شود که يک مأموريت جديد از طرف قرارگاه فرماندهي رده بالا دريافت مي گردد و فرمانده ضمن پرداختن به شرح جزئيات مأموريت، آن را مورد تجزيه و تحليل قرار مي دهد. گام بعدي برآورد وضعيت مي باشد. برآورد وضعيت دربرگيرنده مأموريت از نظر نيروهاي خودي، نيروي دشمن و تجزيه و تحليل جغرافياي نظامي از ويژگيهاي مشخصه عمليات مي باشد.
راههاي ديگر براي اجراي مأموريت در نظر گرفته مي شود و مورد ارزيابي قرار مي گيرد. فرمانده روي روش انجان کار تصميم مي گيرد و دستوراتي را براي نتيجه آن صادر مي کند. نتايج مرحله طرح ريزي به منزله مأموريتهايي براي يگانهاي تابعه تلقي مي شود. با دريافت اين مأموريتهاي جديد، رده پايين تر يکي پس از ديگري دور جديدي از طرح ريزي را آغاز مي کنند که برآورد بيشتري از وضعيت و تجزيه و تحليل جغرافياي مناطق جديد عمليات از آن جمله است.
منطقه عمليات يک ناحيه جغرافيايي است که از طريق مأموريتهاي نظامي، تعيين مي شود. اين منطقه شامل محلي است که به وسيله نيروها و جنگ افزارهاي تحت کنترل يک فرمانده بطور مستقيم تحت تأثير قرار مي گيرد. اين منطقه با توجه به مناطق اشغال شده به وسيله نيروهاي دشمن متخاصم و عوارض زمين تعيين مي شود و به عنوان هدفي است که بايد تصرف شود يا حفظ گردد. منطقه اي که بوسيله يگانهاي خودي مجاور حفظ مي شوند، منطقه پشتيباني خود سازمان نظامي مي باشد.
يک فرمانده، به دانستن همه چيز درباره منطقه عمليات و رويدادهاي مهمي که در سطح وسيعي هستند و به منطقه عمليات مربوط مي شوند، علاقه مند است. فرمانده ممکن است منابع شناسايي را براي پاسخگو بودن در زمينه مسائل مهم تعيين کند و يا اطلاعات مربوط به اين مسائل را از قرارگاه رده بالاتر فرماندهي تقاضا نمايد. جغرافياي نظامي، بخشي از اطلاعات نظامي است که مسئوليت آن به عهده افسر اطلاعات نظامي است. جمع آوري اطلاعات در زمينه ويژگيهاي طبيعي و مصنوعي زمين و در زمينه عوامل انساني در صحنه عمليات يه در منطقه عمليات، اغلب به وسيله بخشها يا سازمانهاي اطلاعاتي انجام ميشود. در واژه هاي اطلاعاتي، اطلاعات رزمي با تجزيه و تحليل زمين و اطلاعات استراتژيکي با تجزيه و تحليل صحنه عمليات تطبيق مي کنند.
قلمرو جغرافياي نظامي سه بعدي است، زيرا جنگ در اقيانوسها، در زير سطح زمين، در جو، در بالاي سطح زمين و در جنگ زميني، روبروي سطح زمين به وقوع مي پيوندند. فاکتورهاي زمان و بعد مسافت و اهميت نسبي مواضع در مواقع پرتاب مهمات به وسيله هواپيما با پرتاب موشک و يا از طريق ماهواره، معاني مشخصي را به خود اختصاص ميدهند. زيردرياييها، هواپيماها و ماهواره ها در مدار زمين با امکان استفاده از ايستگاههاي فضايي داراي سرنشين در برآورد کردن وضعيت مطلوب، بايد مورد توجه قرار گيرد. اين برآورد وضعيت تا مرز بيروني جو را شامل مي شود. جغرافياي نظامي از آخرين و جديدترين فن آورري و روش شناسي استفاده مي کند.
ماهواره هاي زميني در ژئودزي و نقشه برداري مورد استفاده قرار مي گيرند. عکاسي و عکسبرداري هوايي و فضايي در کارتوگرافي، تجزيه و تحليل زمين مورد استفاده قرار مي گيرند. رايانه ها براي محاسبه فاکتورهاي زمان و فضا و محل دقيق هدفها و جمع آوري اطلاعات، مديريت و تجزيه و تحليل داده هاي جغرافيايي مورد استفاده قرار مي گيرند. روشهاي جديد مدل سازي و تجزيه و تحليل فضايي نيز براي مسائل جغرافياي نظامي بکار گرفته مي شوند.
در بسياري از فعاليتهاي نظامي بدون تأکيدي به عنوان جغرافياي نظامي، از اصول و مباني آن استفاده مي شود. تجزيه و تحليل منطقه عملياتي هميشه بخشي از خط مشي تاکتيکي است و تجزيه و تحليل صحنه جنگ يک بخش استثنايي از شيوه اطلاعاتي است در حالي که جغرافياي سياسي- نظامي در مطالعات استراتژيک نظامي- سياسي مورد استفاده قرار مي گيرد.
مناطق جغرافیایی در زمین و فضا
مناطق جغرافيايي در زمين و در فضا، بطور معقول و منطقي نواحي همگني هستند که داراي عارضه هاي بارز توپوگرافي، آب و هوا، روئيدنيها و عوامل موثر فرهنگي بوده که بالنسبه تأثيرات يکنواخت و يکدستي در اتخاذ عمليات و طراحي نظامي اعمال مي کنند ولي بايد خاطر نشان کرد که در اين مقوله، چندين سيستم طبقه بندي در تقابل با هم قرار دارند. يکي از اين سيستمها به سطح اهميت مي دهد که ممکن است بصورت تپه ماهور يا افقي، صاف يا دنداه دار روي زمين يا زير دريا باشند. طبقه بنديهاي ديگر بر اساس نوع اقليم است مثل منطقه شمالي، فرا شمالي، حاره اي يا سرد و مرطوب، سرد و خشک، گرم و مرطوب، گرم و خشک که هر کدام داراي اختصاصات گياهي و جانوري خود مي باشند.
فضانوردان در ارتفاع 95 کيلومتري از سطح زمين، بهنگام گردش بدور زمين با پنج منطقه جغرافيايي روبرو هستند که يکي در روي ديگري قرار گرفته است. آنها بايد از گشتکره (تروپوسفر)، پوشکره (استراتوسفر)، ميانکره (مزوسفر)، دماکره (ترموسفر) و برونکره (اگزوسفر) بگذرند تا به آن ارتفاع برسند. در آن ارتفاع جاذبه آيروديناميکي و دماي اصطکاک اهميت خود را از دست مي دهند.
نيروهاي مسلحي که بطور مشخصي براي بکارگيري در يک محيط معيني در نظر گرفته شده اند، معمولاً کارايي خود را در جاي ديگر از دست مي دهند. با تغيير شرايط آنان بايد با شرايط محيط جديد مثل توپوگرافي، شرايط آب و هوايي و سيستم هاي حکومتي آشنا شوند و تکنيکها و شيوه هاي خود را تغيير دهند و سپس اقدام به تهيه اسلحه مناسب، تجهيزات، لباس و تدارکات اسکان مناسب باشند.
آرايش بهينه براي جنگ در جنگلهاي باراني آمادگي لازم را براي روبرو شدن با گرما، رطوبت و حشرات موذي را فراهم مي آورد. اسهال و بيماريهاي خاص مناطق استوايي ممکن است بيشتر از سلاح دشمن تلفات ببار آورد. اگر نيرو احتياط لازم را بعمل نياورند و چنانچه از اسلحه و تجهيزات نظامي در مقابل رطوبت و گرد و غبار بخوبي نگهداري نگردد، در ميدان جنگ عمل نخواهند کرد. سربازان و نيروهاي پياده با لباسهاي نظامي سبک که با محيط اطراف خود استتار شده اند، بر استتار تانکها و نفربرها مقدم هستند، زيرا شناسايي هوايي در اين مورد بشدت محدود شده و فنون و تاکتيک واحدهاي کوچک در صحنه عمليات تفوق دارد. در مقابل، آرايشهاي بهينه در هواي سرد نيازمند وسايل مخصوص استتار در برف، پوتين هاي ضد آب، کيسه خواب، اسکي، تجهيزات موتوري و مخصوص ترابري در روي برف، چادر مجهز به وسايل گرمايي، ضد يخ، روغن با ويسکوزيته پايين، غذاهاي گرم با کالري بالا و باز آموزي مي باشد.http://pnu-club.com/imported/2013/02/1491.jpg
مناطق نظامي و مرزهاي سياسي
مناطق نظامي و مرزهاي سياسي بندرت بر هم منطبق مي شوند، در نتيجه بيشتر کشورها داراي دو يا چند زير مجموعه جغرافيايي هستند که برنامه ريزي، تدارکات و عملياتها را پيچيده مي کند. عوامل فرهنگي اغلب بيانگر تناقضات نظامي در نواحي که از نظر توپوگرافي و آب و هوايي بهم چسبيده هستند، مي باشد.
اگر چنانچه سياستمداران، استراتژيستها و کارشناسان نظامي، عوامل و عناصر جغرافيايي را که در مقابل تغييرات فصلي، چرخه طبيعت يا اتفاقي دگرگون مي شوند را ناديده بگيرند، دچار سوانح و حوادث ناگواري خواهند شد. جنگهاي هسته اي هر چند که اينک به ادعايي ابزار بازداشته شده است، ليکن درصورت استفاده از آنها، در لحظه اي مي توانند تمام شهري را که ميدان نبرد بحساب مي آيد با خاک يکسان نمايد و يا بعد از انتشار راديواکتيو، روز را به شب ظلماني تبديل کند و لکه هاي خورشيدي بطور دوره اي خاموشي را بر دنيا حکمفرما سازد.
http://pnu-club.com/imported/2013/02/1494.jpg
نمايي از يک انفجار اتمي که در يک لحظه همه چيز را با خاک يکسان مي کند
http://pnu-club.com/imported/2013/02/1495.jpg
گير افتادن نيروهاي نظامي در سيلاب
در تغييرات فصلي در اثر برگريزان پاييز، مخفي گاهها و پناهگاهها لو رفته و عمليات اختفاکاري بي فايده مي گردد. سرماي زودرس، رطوبت منطقه، جريانات بادهاي موسمي و غيره و پيشبيني نکردن در محاسبات نظامي باعث ضربات جبران ناپذيري در طرح ريزي عمليات مي گردد. بنابراين کارشناسان نظامي در هنگام طراحي عمليات بايد همواره تغييرات ناگهاني عوامل جغرافيايي را مورد توجه قرار داده و در تجزيه و تحليل منظور نمايد.
توپوگرافي زمين در مناطق غرب و شرق و يا جنوب و شمال، آرايش دفاعي متفاوتي را در تهاجم و آفند و يا پدافند مي طلبد. طغيان ناگهاني رودخانه اي مي تواند بهترين طرح ها و نقشه هاي نظامي را خنثي کند. پيش بيني اتفاقات ناگهاني و فصلي سبب ايجاد مشکلاتي در فعاليت مهندسي رزمي مي گردد.
همه عواملي که در بالا به آنها اشاره شد، ناشي از سطحي نگري و عدم درک صحيح از محيط است که با بهره گيري مناسب از جغرافياي نظامي، مي توان بر بسياري از آنها فائق آمد.
قش جغرافياي نظامي در بررسي و تحليل منطقه
در تعاريف جغرافياي نظامي، دو مطلب اساسي مورد تأکيد قرار دارد:
الف) مقياس و کاربرد جغرافياي نظامي
جغرافياي نظامي درمورد مناطق خاص مأموريتهاي نظامي بحث مي کند و متناسب با مقياس و کاربرد در چهار سطح ذيل قرار مي گيرد:
1- تجزيه و تحليل منطقه عمليات (در مقياس محلي- ملي)
2- تجزيه و تحليل صحنه جنگ (در مقياس منطقه اي- قاره اي)
3- جغرافياي سياسي- نظامي
4- جغرافياي نظامي موضوعي
ب) جغرافياي نظامي در مقابل تهديدات داخلي و خارجي و شرايط مختلف ژئوپلتيک هر منطقه، ارزش خاص خود را دارد.
بنابراين جغرافياي نظامي، نمود عملي و انطباق دانش جغرافيا در عرصه کاربرد است و کاربرد عملي آثار و عوامل جغرافيايي را در طرح ريزي ها، اجراي عمليات ها و مانورها، استقرار امنيت و دفاع در مقابل تهديدات ارائه مي نمايد. به تعبيري ديگر جغرافياي نظامي مبتني بر واقعيت هاست و اهميت نظامي، عوامل مختلف جغرافيايي را رد اتخاذ تصميمات نظامي با سمت و سوي تهديدات مورد بررسي قرار مي دهد.
موقعيت و وضعيت
شناخت ويژگيها و طبيعت زمين، ميزان شيب کوهها، دره ها، شبکه دسترسي، وضعيت استقرار جلگه و دشتها، شرايط طبيعي رودخانه ها، باطلاقها و مردابها مهمترين عامل در چگونگي حرکت نيروهاست.http://pnu-club.com/imported/2013/02/1497.jpg
شکل و ماهيت ناهمواريهاي سطح زمين
شکل و ماهيت انواع ناهمواريهاي سطح زمين، پايه ي است که بر روي آن کليه عوارض زمين قرار گرفته اند. در اين رابطه سه بخش اصلي ناهمواريها با اهميت نظامي به عنوان مرتفع ترين، وسيع ترين و عميق ترين سرزمين مورد توجه مي باشد. اراض مرتفع، سرزمين هموار يا مسطح و مناطق داراي فرورفتگي، هر يک بطور منحصر بفردي بر توان و استعداد نيروي هوايي و زميني براي آزادي عمل و قدرت مانور، تعيين اهداف، اجراي آتش موثر، هدايت عمليات غير رزمي، هماهنگي اقدامات و تدارک پشتيباني لازم در سطوح مختلف استراتژِکي، عمليات تاکتيکي تأثير مي گذارد. جدول زير فهرستي از اشکال زمين را نشان مي دهد.
الف) اراضي مرتفع و بلند
کوهها و تپه ها اصطلاحات مبهمي هستند، زيرا تعريف هر يک وابسته به برداشتهاي کمي و کيفي محققين و موقعيت منطقه است. مثلاً نقاط مرتفع در تپه هاي پالمي جنوب هندوستان از نظر ارتفاع و بلندي با کوههاي آپالاش در آمريکا برابرند در صورتي که همين کوهها از نظر ارتفاع در مقايسه با سلسله جبال آلپ يا ارتفاعات آند در آمريکاي جنوبي، کوچک بشمار مي روند. برخي از قلل و ارتفاعات دندانه دارند و برخي ديگر صاف و هموار هستند. همبستگي اندکي بين تعيين ارتفاعات بر مبناي ميانگين سطح آبهاي آزاد جهان با اندازه گيري نسبي ارتفاعات برپايه سطوح هموار محلي وجود دارد.
خلبانان که دستگاه ارتفاع سنج خود را بر طبق ارتفاع تنظيم مي کنند، ناهمواريهاي محلي را از منظر و ديد متفاوتي نسبت به نيروهاي زميني مي نگرند، زيرا سربازان خط مقدم ممکن است پشته ها را، زمين مرتفعي قلمداد کنند در حالي که خلبانان نسبتاً مسطح ببينند. دستگاههاي شيب سنج که افزايش يا کاهش ارتفاع را با سرعت در فواصل معيني اندازه گيري مي کند، معمولا بصورت درصدي ± بيان مينمايد که بستگي کاملي به جهت حرکت دارد.
شيبهاي بسيار تند قابليت انعطاف نظامي را بشدت محدود مي کند. براي مثال خلبانان بالگرد بايد مراقب باشند که در هنگام پياده کردن نيرو، تيغه هاي بالگرد با زمين اطراف تپه ماهور برخورد نکند و در صورت اجبار به فرود، بايد اطمينان يابند که طوري بالگردان را در شيب تپه ها کنترل نمايند تا بر اثر شيب تپه تعادلش بهم نخورد.
کارايي عمليات نيروي زميني در شيبهاي تند زمين بستگي به مهارت حرفه اي و انواع حمل و نقل بار دارد.کوهنوردان و نيروهاي تکاور مي توانندديوارهاي بلند را صعود کنند که نيروهاي پياده نظام در صعود با مشکل روبرو مي شوند.
حمل و نقل ريلي بهتر از خودروهاي سنگين براي عبور از اراضي شيبدار است. لوکوموتيوهاي راه آهن در شيبهاي تند مي توانند واگنهاي بيشتر و طولاني تري را با خود انتقال دهند. مراقبين و گشتهاي هوايي و ------ افکنهاي بلند پرواز، در اراضي ناهموار و شياردار، در شناسايي و مورد اصابت قرار دادن اهداف خود بشدت در تنگنا قرار دارند. چون شيارها نزديک بهم هستند و پشتيباني هوايي را نيز با خطر روبرو مي سازند.
چنانچه فراز توپوگرافي و فراز نظامي بطور تصادفي بر يکديگر منطبق شوند، کليه نقاط و نواحي با اهميتي که در شيبهاي سخت قرار دارند، به راحتي قابل رويت خواهند بود.
شيبهاي محدب (برآمده) و ساير نامنظمي سطحي معمولاً نقاط کوري هستند که موقعيت دشمن را از تير مستقيم محافظت مي کنند. اين نقاط کور، کارايي مخابرات راديويي با فرکانس بسيار بالا (vhf) را که بستگي به خط ديد دارند، کاهش مي دهد. از سوي ديگر موشک سطح به سطح و آتش بارهاي توپخانه هاي صحرايي که در امتداد شيب و دره هاي باريک و تنگ مستقر هستند، تا فرازهاي پيراموني را در ديد خود نداشته باشند، نمي توانند لوله توپ را به اندازه کافي بالا ببرند.
ب) سرزمين نسبتاً هموار و مسطح
اراضي هموار شامل نواحي کوچک تل يا تپه اي که بالاي آن صاف و هموار شده باشد مانند فلاتها و استپها. گاهي با ارتفاع بيش از 4000 متر، آنها از اکثر کوههاي جوان مرتفع ترند. شيب در اين گونه فلاتها و دشتهاي وسيع از 5 تا 15 درصد تجاوز نمي کند. به استثناي برآمدگيهاي مجزايي که در مناطق مختلف وجود دارد.
سرزمينهاي نسبتاً هموار و مسطح در سراسر تاريخ شاهد عمليات نظامي بزرگي بوده اند. يکي از اولين درگيريها و رويارويي بين جوامع شباني و کشاورزي در قرن هيجده پيش از ميلاد روي داده، وقتي که سواران هيکسوس به زمينهاي پست مصر تاختند، بر نواحي دلتاي مصر مسلط شدند، ژنرال واشينگتن در سرزمينهاي مسطح و هموار اطراف يورک تاون و ويرجينيا، توانست کرن واليس را به سال 1781 ميلادي شکست دهد و براي آمريکا پيروزي به ارمغان آورد.
ج) گودالها و فرورفتگيهاي توپوگرافي
در عمليات نظامي، دره هاي بسيار بزرگ و باريک و تنگه هاي مخوف از موانع با اهميت بشمار مي روند ولي تعداد آنها نسبت به انواع غارهاي بزرگ و کوچک در بعضي مناطق کوهستاني که در پيشبرد اهداف نظامي تأخير ايجاد مي کنند، ناچيز است. به عنوان مثال؛ در طول جنگ جهاني دوم نيروهاي ژاپني در جزاير اقيانوس آرام نظير جزاير پله ليوا، سايپن، آيوجيما و اوکيناوا با برخورداري از غارهاي نسبتاً کوچک، استحکاماتي شبيه لانه زنبور عسل ساخته بودند که نيروهاي آمريکايي براي مقابله با آنها، تلفات بسيار سنگيني را متحمل شدند، زيرا عملاً حملات هوايي و آتش سنگين توپخانه نيروي دريايي آمريکا بر آن پناهگاهها، بي اثر بود.
پارتيزانهاي يوگسلاوي (سابق) که از سال 1941 تا 1944 ميلادي در اينگونه غارها پناه مي گرفتند، باعث شدند که چندين لشکر نيروي آلماني را با آن همه امکانات و تجهيزات نظامي بخود مشغول سازند، در صورتي که فرماندهان آلماني مي توانستند بنحو مناسبي از آن نيروها در ساير جبهه ها استفاده نمايند. جنگ افزار، تجهيزات و تدارکاتي که معمولاً در عمق اين غارها، انبار و نگهداري مي شوند، از اصابت مستقيم بمباران متعارف در امان مي باشند.
تأسيسات و استحکامات زيرزميني که از سوي دشمن جهت نگهداري تسليحات اتمي، بيولوژيکي و شيميايي مورد استفاده قرار مي گيرد، به دلايل مشابهي سبب نگراني است زيرا براي خنثي سازي اينگونه تسليحات مهلک هر گونه تهاجم و رويارويي مستقيم بسيار سنگين و نتايج نامعلومي را ببار خواهد آورد.
اگر نيروهاي دشمن بتوانند به ارتفاعات مشرف حوزه هاي آبگير و رودخانه هايي که با اراضي شيبدار احاطه شده اند، دست يابد، کليه نيروهاي مستقر در عمق را در معرض آتش مهلک قرار مي دهند.
رودخانه ها، مخازن آب، درياچه هاي مصنوعي و طبيعي
نيروهاي تهاجمي زميني که از استعداد تحرک سريع برخوردارند، چنانچه فاقد امکانات پشتيباني هوايي باشند، به ناچار بايستي خود را با شنا، يا با استفاده از قايق و در مواردي با احداث پل از رودخانه وسيع بگذرند، بدون اينکه از سرعت پيشروي خود بکاهند و اين در حالي است که نيروي پدافندي دشمن در ساحل ديگر استقرار يافته اند.
کليه يگانهاي نظامي بطور عادي نياز به مقدار کافي آب جهت آشاميدن، پختن و بهداشت و نيز مقاصد خاص چون آلودگي زدايي در جنگ شيميايي دارند. سيستمهاي زهکشي، مکانهاي عبور رودخانه و مخازن مفيد نظامي از جمله موضوعاتي هستند که بايد در جغرافياي نظامي مورد بررسي قرار گيرند.
سيستمهاي زهکشي
معمولاً سيستمهاي زهکشي، شبيه درختان نامتقارني هستند که هر شاخه اي از آنها محتوياتش را به درون جريان بزرگتري خالي مي کند تا اينکه بزرگترين شاخه ها با بدنه اصلي اتصال پيدا مي کند. سيستمهاي عظيمي نظير آبهاي سطحي قيفي شکل، ميليونها کيلومتر مربع زمين را در بر مي گيرد. رودخانه هاي بزرگ که با تلاطم و طوفان روبرو مي شوند و در نواحي پرآبي واقع شده اند، از شاخه هاي زيادي برخوردارند. براي نمونه، رودخانه هايي به عرض 9 تا 18 متر در هر 9 کيلومتر مربع اروپاي غربي جريان دارند، برعکس، رودخانه هاي دجله و فرات و نيل را شاخه هاي معدودي تغذيه مي کند. اين رودخانه ها به هنگام بالا آمدن آب، اراضي خشک اطراف خود را مي پوشانند.
http://pnu-club.com/imported/2013/02/1498.jpg
انتخاب محل مناسب جهت عبور نيروها از رودخانه
خصوصيات مهم نظامي رودخانه ها عبارتند از:
- عرض رودخانه (از ساحل به ساحل بر حسب فوت، يارد و متر اندازه گيري مي شود)؛
- عمق رودخانه (از سطح تا کف آب)؛
- شدت جريان رودخانه (برحسب فوت يا متر بر ثانيه که بستگي به شيب بستر رودخانه دارد)؛
- عميقترين و سريعترين جريان (در کانال اصلي بوجود مي آيد)؛
عرض، عمق و سرعت رودخانه و حجم آب آن که بر حسب فوت، يارد و متر و يا متر مکعب اندازه گيري مي شوند، به هيچ وجه در نقاط خاصي ثابت نيستند. طراحان و برنامه ريزان نظامي، نوسانات فصلي از جمله طغيانهاي ساليانه در امتداد دره ها را پيش بيني مي کنند و کاملاً آگاهي دارند که رودخانه ها در اثر نيروي جاذبه ماه روزانه دستخوش جزر و مد ميشوند، با وجود اين، همه سيلهاي ويرانگر را نمي توان پيش بيني کرد تا اين همه سيلابهاي مخرب ناشي از عوامل طبيعي پديد نيايد.
رودخانه هايي که کناره هاي آنها داراي موانع شني، گل و لاي و صخره هاي بيرون زده هستند، براي رسيدن به کرانه، بخصوص در امتداد چم هاي بيروني از موانع طبيعي بشمار مي روند. اجسام شناور و تخته يخهاي شناور در رودخانه ها مي توانند براي قايقها و پلها خطرناک باشند. همچنين زماني که تخته يخهاي جامد و قطور که در رودخانه شناور هستند به اندازه کافي ضخامت داشته باشند، بطوريکه وزن سربازان، خودروهاي نظامي و تانک را تحمل نمايند، مي توانند مفيد واقع شوند.
محل عبور از عرض رودخانه
محل عبور از عرض رودخانه در بسياري از مکانهاي واقع در جبهه هاي وسيع، توانايي دشمن را جهت تجمع قدرت تدافعي قاطع در برابر اهداف آسيب پذير به حداقل مي رساند. محلهاي مطلوب جهت عبور و گذر از عرض رودخانه داراي خصوصيات زير هستند:
- جاده هاي مناسب به موازات و نزديک رودخانه وجود داشته باشد تا نيروهاي تهاجمي بتوانند به بهترين محل عبور از رودخانه دسترسي پيدا کنند.
- برخورداري از مناطق وسيع با پوشش خوب جهت نگهداري نيروهاي پشتيباني که در آماده باش به سر مي برند.
- برخورداري از شيبهايي که به راحتي بتوان به آبهاي رودخانه در ساحل نزديک و به طرف ديگر رودخانه دسترسي پيدا کرد.
- محلهاي باريک در رودخانه ها، عبور و مرور و تردد نيروها و نيز احداث پل رزمي را تسهيل مي بخشند.
- سرعت جريان رودخانه کمتر از 5/5 کيلومتر در ساعت، انحراف مسير در پايين رودخانه را محدود مي سازد.
- محلهاي پاياب (گدار رودخانه) پيوسته کم عمق هستند و بستر آنها به اندازه کافي مستحکم مي باشند که توانايي تحمل عبور و مرور سنگين را دارند.
- رودخانه هايي که پهناور هستند، به اندازه کافي عمق دارند تا قايقها را شناور نگه دارند.
- در اينگونه رودخانه ها علي القاعده موانعي همچون يخ، اجسام شناور، ديوار شني، سنگهاي نوک تيز در ته رودخانه، جاهاي پر آب و جاهاي کم عمق وجود ندارد.
- جزايري که در اينگونه رودخانه ها قرار گرفته اند، مي تواند به عنوان پايه هاي سنگي نيازهاي پلهاي رزمي را تأمين نمايند.
معمولاً از بهترين محلهاي عبور رودخانه به شدت دفاع مي شود و شرايط واقعي آنها مطلوب نمي باشد. در جنگ جهاني دوم، لشکرهاي زرهي آلمان در روسيه پيوسته خود را در مقابل اراضي پست باتلاقي مي ديدند که دو طرف رودخانه را پوشيده بودند. رسوبات ناشي از سيلابها با نفوذ به درون موتور، باعث توقف پيشروي تانکها مي شد و در هر بهار يخهاي ناور پلهاي رزمي را مورد ضربات خرد کننده خود قرار مي دادند و خودروهاي نظامي بعد از بارانهاي سيل آساي تابستاني در شيبهاي متوسط همچون سورتمه اي بر روي يخ سر مي خوردند.
http://pnu-club.com/imported/2013/02/1499.jpg
توزيع و پراکندگي جنگلها و پوشش گياهي
پوشش گياهي
پوشش گياهي از جهات مختلف مثبت و منفي در جغرافياي نظامي تأثير گذار مي باشد. اين اثر از ابتدا با حرکت سربازان عصر سنگي که پوشش گياهي متراکم مانع از پيشروي و محدوديت حرکت را براي آنها در پي داشت تا در جنگهاي کلاسيک که پوشش انبوه، ديد و ارتباط يگانهاي مختلف را متأثر مي ساخت، همواره مورد توجه و بررسي بوده است. نوآوريهاي جديد فن آوري از قبيل خودردهاي زرهي، هواپيما و سلاحهاي پيچيده، ------ هسته اي- حرارتي و ماهواره که تغييرات بنيادي را ايجاد نموده اند، نتوانسته اند اثرات غير قابل انکار پوشش گياهي را کاملاً خنثي نمايند.
پراکندگي پوشش گياهي طبيعي
بخش گسترده اي از سطح کره زمين را جنگلهاي طبيعي و مراتع تشکيل داده اند، در يک نگاه، قطب شمال و جنوب، سرزمين لخت و برهوت از هر گونه پوشش گياهي هستند، در نقاطي هم کمربندهاي متعدد پوشيده از جنگل وجود دارد که از جمله آنها جنگلهاي انبوه نيمکره شمالي است.
نواحي توندرا به مناطقي بدون درخت و با پوشش گياهي ويژه در شمال قاره آمريکاي شمالي و شمال روسيه اطلاق مي شود. اين در مناطق بالاتر از حد رويش درختان قرار دارد و از خصوصيات آن وجود زمستانهاي سرد و طولاني و خاکهاي پوشيده از يخ است. پوشش گياهي اين نواحي شامل خزه و گلسنگ است و دماي هواي ماهانه متوسط در تابستان کمتر از 10 درجه سانتيگراد است و تابستان کوتاهي دارد.
جنگلها پهن برگ هميشه سبز، مثل جنگلهاي تايگا و نيز استپها در اروپا و آسيا، بخشهايي از کره زمين را پوشانيده اند. کرانه ها و مرزهاي درياي مديترانه شرايط آب و هوايي براي رشد درختان بلوط، زيتون و تاکستان را دارد و اين نواحي از زمستانهاي سرد و مرطوب و تابستانهاي خشک و طولاني برخوردارند. کم و بيش در مرکز امتداد مدار رأس الجدي و مدار رأس السرطان گياهان خاردار چون کاکتوس و بوته هاي صمغ دار و خاردار وجود دارد.http://pnu-club.com/imported/2013/02/1506.jpg
نمايي از يک جنگل انبوه که شرايط نبرد در آن بدليل پوشيدگي زياد مشکل استhttp://pnu-club.com/imported/2013/02/1507.jpg
بخشي از کره زمين را بيابانها فراگرفته اند که بسياري از آنها فاقد پوشش گياهي هستند. بيابانهاي معروفي در جهان وجود دارند که از آن جمله صحرا در آفريقا، بيابانهاي استراليا، کوير لوت در ايران و .... با وجود اين، خشکترين خاکها هم به برخي از حيات گياهي کمک مي کنند.
جنگلهاي استوايي در حوضه آمازون، بخشي از مرکز آفريقا، هند، جنوب شرقي آسيا، اندونزي و جزاير اقيانوسيه قرار دارند که بارندگي فراوان و فصل رشد بي پايان چنين جنگهايي را بوجود آورده است.
