معرفي كدكس (Codex) و استانداردهاي شيلاتي آن

معرفي كدكس (Codex) و استانداردهاي شيلاتي آن

1- تعريف:
وا?ه ي كدكس مواد غذايي ( Codex Alimentarius ) ريشه ي لاتين داشته و به معناي نظام نامه ي مواد غذايي ( Food code ) است. كدكس مواد غذايي مجموعه اي از استانداردهاي جهاني ايمني و كيفيت مواد غذايي نظام نامه هاي جهاني و ساير خط مشي هاي ايمني براي حفاظت از بهداشت مصرف كننده و تصحيح تجارت جهاني است.
كميسيون كدكس مواد غذايي در پي برگزاري همايش جهاني استانداردها و خطوط راهنماي فرآوري بهداشتي مواد غذايي كه در سال 1962 توسط سازمان هاي FAO و WHO ترتيب يافت تشكيل شد. هدف از تشكيل اين كميسيون اجراي مشترك استانداردهاي تدوين شده توسط سازمان هاي ياد شده بود.
2- هدف هاي كدكس:
كدكس مواد غذايي مجموعه اي از استانداردهاي مواد غذايي پذيرفته شده است كه به روش يكسان و هماهنگ ارايه مي شوند. هدف از تدوين اين استانداردها حفظ بهداشت مصرف كننده و اطمينان از عملكرد عادلانه در تجارت مواد غذايي است. در راستاي نيل به اين هدف ها كدكس مواد غذايي تهيه ي نظام نامه ها خطوط راهنما و ساير توصيه هاي كاربردي را در دستور كار خود قرار داده است و بدين منظور در جهت راهنمايي و تشريح جزييات و نيازمندي هاي مواد غذايي و اجراي هماهنگ استانداردها نشريات متعددي را در سطح جهان عرضه مي كند.
3- دامنه ي كاربرد:
استاندارد هاي كدكس كليه ي مواد غذايي و آشاميدني را در بر مي گيرد. اين استانداردها شامل بهداشت مواد غذايي: افزودنيهاي غذايي باقي مانده ي آفت كشها آلاينده هاي مواد غذايي برچسب گذاري روشهاي نمونه برداري و تجزيه مواد غذايي و اصول فرآورش و بسته بندي مواد غذايي از جمله ماهي و فرآورده هاي شيلاتي است.

4- ساختار كدكس:
الف- اعضاء: تا سال 1998 163 كشور به عضويت اين كميسيون درآمدند كه نماينده ي 97 درصد از جمعيت جهان است. عضويت در كميسيون براي تمام كشورها و اعضاي سازمانهاي WHO و FAO كه در استانداردهاي جهاني مواد غذايي ذي نفع هستند آزاد است. هر يك از كشورها يا اعضاي وابسته به سازمانهاي ياد شده كه عضو كميسيون نبوده اما علاقمند به كار در كميسيون باشند مي توانند بر اساس تقاضاي ارايه شده به مدير كل FAO يا WHO در نشست هاي كميسيون يا سازمان هاي تابعه شركت كنند ولي در رأي گيري شركت نخواهند داشت.
كميسيون كدكس داراي يك رئيس و سه نايب رئيس است كه از بين نمايندگان انتخاب مي شوند. تصميم هاي كميسيون نيز بايد به تصويب اكثريت اعضا برسد. بودجه هاي كميسيون توسط مديران كل WHO و FAO تعيين شده و به نسبت تسهيم هزينه هاي اساسي تقريبا 75 درصد توسط FAO و 25 درصد توسط WHO تأمين مي شود. اجلاس كدكس هر چند سال يك بار به طور متناوب در شهرهاي رم و ?نو برگزار مي شود.
ب- كميته اجرايي:
كميسيون كدكس مواد غذايي داراي يك كميته اجرايي شامل رئيس نايب رئيس و شش عضو است كه در نشست عادي از اعضاي كميسيون انتخاب مي شوند. افراد انتخاب شده از مناطق آفريقا آسيا اروپا آمريكاي لاتين كارائيب و جنوب غربي اقيانوس آرام هستند. اين كميته برنامه ي كاري كميسيون را برنامه ريزي كرده و توصيه هاي مربوط به سياست گذاري و مواردي را كه بايد به تصويب كميسيون برسد مشخص مي كند.

پ- دبيرخانه كدكس:
دبيرخانه كميسيون در فائو و در بخش استاندارد و كيفيت مواد غذايي مستقر است.
ت- سازمانها / كميته هاي تخصصي كدكس
كميسيون مواد غذايي داراي 4 سازمان / كميته تخصصي است. اين سازمانها وظيفه نهايي كردن پيش نويس استانداردها نظام نامه ها و خطوط راهنماي كدكس را بعهده دارد. تشكيلات اين سازمانها يا كميته هاي تخصصي به شرح زير است.

(1) سازمان يا كميته ي تخصصي موضوع ها و مشكلات عمومي:
اين مجموعه داراي 9 كميته به شرح زير است:
• كميته ي باقي مانده ي آفت كشهاي به ميزباني هلند
• كميته ي بازرسي و تآييد فرآورده هاي وارداتي و صادراتي به ميزباني استراليا.
• كميته ي باقي مانده ي داروهاي دامي در مواد غذايي به ميزباني آمريكا.
• كميته ي برچسب گذاري مواد غذايي به ميزباني كانادا.
• كميته ي روش هاي آزمون و نمونه برداري به ميزباني مجارستان.
• كميته ي افزودنيها و آلاينده هاي غذايي به ميزباني هلند.
• كميته ي بهداشت مواد غذايي به ميزباني آمريكا.
• كميته ي مواد غذايي به ميزباني آلمان.
• كميته ي اصول عمومي ( فرآوري) مواد غذايي به ميزباني فرانسه.
كميته هاي ياد شده باعث بهبود موارد زير مي شوند:
• مفاهيم و اصول جامع مربوط به مواد غذايي ( مواد غذايي و گروه خاص مصرف كنندگان )
• تأييد يا بازنگري مقررات مربوط به استانداردهاي محصولات
• ارايه ي توصيه هاي كارشناسي در خصوص سلامتي و امنيت مصرف كنندگان
(2) سازمان / كميته تخصصي فرآورده ها:
اين سازمان داراي 11 كميته است كه عبارتند از:
• كميته ي ميوه و سبزي هاي فرآوري شده به ميزباني ايالات متحده آمريكا
• كميته ي چربي ها و روغن ها به ميزباني انگلستان
• كميته ي ميوه ها و سبزي هاي تازه به ميزباني مكزيك
• كميته ي آبهاي معدني طبيعي به ميزباني سوئيس
• كميته ي فرآورده هاي كاكائو و مشكلات به ميزباني سوئيس
• كميته ي ماهي و فرآورده هاي شيلاتي به ميزباني نرو?
• كميته ي قند و شكر به ميزباني انگلستان
• كميته ي شير و لبنيات به ميزباني نيوزيلند
• كميته ي غلات و حبوبات به ميزباني آمريكا
• كميته ي پروتئين هاي گياهي به ميزباني كانادا
• كميته ي بهداشت گوشت به ميزباني نيوزيلند
كميته هاي فرآورده ها بر حسب ضرورت تشكيل جلسه مي دهند و يا در صورت تصميم گيري كميسيون مبني بر پايان كار به صورت تعليق درآمده يا كاملا حذف مي شوند. ممكن است كميته هاي جديدي بر حسب ضرورت ايجاد شوند تا نيازهاي وي?ه اي براي بهبود استانداردهاي جديد كالاها تأمين شود. كشورهاي ميزبان جلسه هايي را بر اساس نياز براي اركان و كميته هاي فرعي كدكس در فاصله زماني بين 1 تا 2 سال ترتيب مي دهند.
(3) سازمان / كميته ي تخصصي هماهنگ كننده.
در كميته هاي هماهنگ كننده هيچ كشوري به عنوان ميزبان دايم محسوب نمي شود. جلسه ها در كشورهاي يك منطقه و بر حسب ضرورت و با توافق كميسيون تشكيل مي گردند. شش كميته ي هماهنگ كننده متعلق به يكي از مناطق زير وجود دارد:
• آفريقا
• آسيا
• اروپا
• آمريكاي لاتين و حوزه هاي كارائيب
• آمريكاي شمالي و اقيانوسيه ي جنوب غربي.
• خاور نزديك
كميته هاي هماهنگ كننده نقش با ارزشي را در تضمين هماهنگي فعاليتهاي كميسيون با موضوع هاي مورد علاقه ي كشورهاي منطقه يي و موضوع هاي مورد توجه كشورهاي منطقه يي و موضوع هاي مورد توجه كشورهاي در حال توسعه ايفا مي كنند. آنها در فاصله ي 1 تا 2 سال به نمايندگي از طرف كشورهاي مناطق مربوط تشكيل جلسه مي دهند. گزارش اين جلسه ها به كميسيون ارايه و در آنجا بررسي مي شود.

(4) سازمان / كميته تخصصي كاري بين دولت ها
در اين مجموعه سه كميته فعال است.
• كميته ي مواد غذايي حاصل از زيست فن آوري به ميزباني ?اپن
• كميته ي آب ميوه و سبزي ها به ميزباني برزيل
• كميته ي خوراك دام به ميزباني دانمارك
(5) روند تهيه و تكميل استانداردهاي كدكس.
يكي از اهداف كميسيون كدكس مواد غذايي گردآوري و تهيه ي استانداردهاي غذايي و انتشار آن در كتابهاي استانداردهاي غذايي است. مثل ديگر جنبه هاي فعاليت كميسيون رويه ي جاري براي تهيه استانداردها به خوبي تعريف و تنظيم شده است كه به صورت خلاصه شامل موارد زير است.
الف- يك دولت يا كميته ي فرعي كميسيون ارايه ي استاندارد جديد را پيشنهاد مي كند.
ب- كميسيون يا كميته ي اجرايي پيشنهاد ارايه شده را بررسي و آن را به تصويب اوليه مي رساند تا استاندارد پيشنهادي شكل حقوقي بگيرد.
پ- دبيرخانه كميسيون پيش نويس پيشنهادي براي تدوين استاندارد را تهيه و براي اظهار نظر و بررسي به كشورهاي عضو ارسال مي كند.
ت- ديدگاه هاي پيشنهادي توسط كميته ي فرعي كه وظيفه اش تنظيم پيش نويس استانداردهاست مورد بررسي قرار مي گيرد. اين كميته سپس متن را به عنوان پيش نويس استاندارد به كميسيون ارايه مي كند.

ث- در صورت تصويب پيش نويس استاندارد كميسيون آن را به دفعات و تا زماني كه به طور كامل مورد قبول واقع شود براي دولت ها ارسال مي كند. پس از تكميل و نهايي شدن پيش نويسها به استانداردهاي كدكس تبديل مي شود.
در موارد اضطراري تعداد مراحل مورد نياز براي تنظيم انواع استانداردها به 5 تا 8 مرحله تغيير مي كند. در بعضي مواقع لازم است استانداردي چندين بار اين مرحله را پشت سر بگذارد. تنظيم بيشتر استانداردها چندين سال به طول مي انجامد. زماني كه استانداردي توسط كميسيون تصويب شد يك استاندارد كدكس به استانداردهاي غذايي كدكس اضافه مي شود.
(6) استانداردهاي تدوين شده
تا كنون بيش از 240 استاندارد شامل استانداردهاي عمومي و استانداردهاي وي?ه ي مواد غذايي و تعداد بسيار زيادي نظام نامه و خطوط راهنما تدوين و تصويب شده است. 26 مورد از مطالب تدوين شده ي كدكس مربوط به فرآورده هاي شيلاتي است كه در جدول يك آورده شده است.( تعدادي از اين استانداردها توسط نگارنده ترجمه شده و در كتابخانه هاي شيلات موجود است). يادآور مي شود در مورد ساير فرآورده هاي شيلاتي نيز استانداردها و نظام نامه هايي در دست تدوين است كه در حال حاضر به صورت پيش نويس در اختيار اعضاي كميسيون كدكس قرار داده شده تا جهت تكميل و تصويب نهايي بررسي شوند.
استانداردها نظام نامه ها و خطوط راهنماي كدكس در قالب 14 جلد كتاب جمع آوري و تدوين شده است. به اين عنوان ها در جدول 2 اشاره شده است.
(7) وظايف كشورها صنايع و مصرف كنندگان در قبال استانداردهاي كدكس
الف: وظايف كشورهاي عضو
اين وظايف را مي توان به صورتهاي زير دسته بندي كرد:
• تهيه ي اطلاعات مربوط به فعاليتهاي كدكس و انتقال آنها به سازمان هاي دولتي دانشگاهي صنعتي و مصرف كنندگان.
• شركت در تكميل استانداردها و ساير موارد.
• انتقال سندهاي پيشنهادي به سازمانهاي ذيربط جهت بازبيني و اظهار نظر.
• جمع آوري نظرها و پيشنهادها و انتقال آنها به دبيرخانه ي كميسيون براي بحث و بررسي و تكميل استانداردها.
• اطمينان از اجراي استانداردهاي ملي و نظام نامه هاي مربوط به استانداردهاي كدكس.
ب: وظايف صاحبان صنايع غذايي
• شركت در تكميل استانداردهاي پيشنهادي.
• بازبيني پيش نويس استانداردها و اظهار نظر در مورد آنها
• اجراي استانداردهاي ملي در توليد فرآوري برچسب زني و حمل و نقل مواد غذايي و هماهنگي با استانداردها و نظام نامه هاي كدكس.
پ: وظايف مصرف كنندگان
• آگاهي يافتن از فعاليتهاي كميسيون مواد غذايي.
• مطلع شدن از چگونگي تكميل استانداردهاي كدكس مواد غذايي.
• انتقال نظرها و پيشنهادهاي خود به سازمانهاي ذيربط براي تكميل يا اصلاح استانداردها.
• انتخاب نظرها و پيشنهادهاي خود به سازمانهاي ذيربط براي تكميل يا اصلاح استانداردها.
• انتخاب مسئولانه ي مواد غذايي در فروشگاه ها و عدم خريد مواد غذايي غير استاندارد.
(8) نتيجه:
با عنايت به روند رو به توسعه ي صنايع فرآوري آبزيان كشور و اهميت سلامتي و ايمني مصرف كنندگان و نيز جلوگيري از زيانهاي اقتصادي حاصل از جا به جايي و نگهداري نا مناسب آبزيان چه در رويا و چه در ساحل و نقض شرايط فرآوري و عرضه محصولات شيلاتي ضرورت استفاده و به كار گيري استانداردها و نظام نامه هاي فرآورده هاي شيلاتي كدكس مواد غذايي از پيش نمايان است.
از اين رو اجرايي كردن استانداردهاي كدكس و ترجمه ي اسناد به زبان فارسي براي سهولت استفاده ي توليد كنندگان محصولات شيلاتي و نيز مشاركت در تهيه ي استانداردهاي جديد شيلاتي از جمله وظايفي است كه كميته فني ماهي و فرآورده هاي شيلاتي كدكس غذايي ايران بايد به آنها بيشتر توجه كند.

غلامرضا شويك لو / كارشناس فرآوري و كنترل كيفي مواد غذايي



منابع:
1- شويك لو غلامرضا (1375) كدكس مواد غذايي و استانداردهاي شيلاتي آن ماهنامه ي آبزيان شماره 62 فروردين 1375.
2- رجب بيگي مجتبي و همكاران (1383) كدكس آليمانتاريوس اصول و مفاهيم دفتر سازمان هاي تخصصي بين المللي و منطقه يي وزارت جهاد كشاورزي.
3-www.codex alimentarius.net