پيشينه تاريخي ارگ بم در يک نگاه
ارگ بم نمونه کاملي از شيوه هاي معماري ايران است و نمونههايي از قرنها معماري در آن به چشم مي خورد . ارگ بم که بزرگترين مجموعه خشتي جهاناست , به شکل قلعه هاي پرشکوه برفراز تبه اي به ارتفاع 61 متر چونان تاجي مرصعبرسربناهاي تاريخي ايران , درخششي جاودانه دارد . پيرامون ارگ بم , حکايتهاي تاريخيکه گاه به جرگه افسانه مي گرايد , فراوان است ولي سعي براين است که مستندترينموضوعات باستان شناسي با مدد از تاريخ و معماري در معرفي هرچه بهتر اين بناي بزرگدخالت داشته است . سابقه تاريخي ارگ بم به موجب نوشته هاي تاريخي , از جملهحدودالعالم و تاريخ وزيري به دو هزار سال پيش مي رسد . شواهد زيادي از جمله وضعيتپلان مرکـــزي وتعدادي خشت موجود در خانه حاکم و خانه رئيــس سرباز خانه ادعاي فوقرا به اثبات مي رساند . در کل , از مجموع نوشته هاي دوران اسلامي و بررسي هايمقدماتي معماري و باستان شناسي مي توان نتيجه گرفت که ارگ قبل از حکومت ساساني واحتمالا" در دوره اشکاني ايجاد شده و چند حصار و دروازه در اطراف آن وجود داشته استاحتمال مي رود ساکنين قلعه بم معاش خود را از راه کشاورزي و پارچه بافي مي گذرانيدهاند پژوهش در امر نحوه زندگي و تاريخ ارگ احتياج به يک سري کاوشهاي منظم باستانشناسي دارد ولي آنچه مسلم است سابقه تاريخي ارگ به قبل از اسلام مي رسد و در طولتاريخ ارگ , بارها مورد يورش قرار گرفته و بازسازي شده است . ارگ بم بااين سابقهطولاني تاحدود 180 سال پيش از اين , محل سکونت عده اي از اهالي بم بوده و بعد ازترک و نقل مکان مردم , به دست فراموشي سپرده شده است . دراين مدت که بيش از 150 سالبه طول انجاميده خرابي هاي جبران ناپذيري توسط عوامل انساني و عوامل طبيعي بر پيکرهساختمانها وارد آمده است . مجموعه ارگ بم , شامل شهر قديم و قلعه , قريب به 20هکتار (طول ضلع غربي ارگ 520 و عرض آن 430 متر مي باشد ) وسعت دارد و مسافت ارگ وقلعه , قريب 6 هکتار است . سه سمت قلعه را باغ و خانه هاي مسکوني و زمينهاي کشاورزيمحصور نموده و ضلع شمالي در امتداد رودخانه پشت رود قرار گرفته است. اين شهر قديمياز چهار قسمت تشکيل شده و به طـــور کلي شامل خندق گرداگرد حصـار , برجهاي ديدهباني , مدخل قديمي , کوچه ها و خانه ها مي باشد. از سمت شمال شرقي يک حصار و از طرفجنوب چهارحصار قلعه را در بر مي گيرد . ( دورتادور قلعه خندقي ژرف وجود دارد که آنرا از يورشها مصون مي داشته است . ) در مجموع 38 برج ديده باني در فواصل معين رويباروها قرار گرفته و آخرين بارو را خندقي عميق از اطراف جدا مي نموده است بدون شکايجاد قلعه ارگ بم بر بلنداي تپه اي سنگي بايد داراي موقعيت سوق الجيشي مهمي باشد . درميان اين شهر عمارت يا قلعه حاکم نشين برروي صخره اي طبيعي بنا شده است عمارتداراي پنج طبقه است که از خشت خام ساخته شده است . واحدهاي شناخته شده گوناگون اينبنا به ترتيب عبارتند از:ورودي و محله عام نشين , دروازه دوم و اصطبل , دوازه سوم , سربازخانه و تشکيلات مربوط به آن , ساختمان مرکزي يا حاکم نشين . واحدهاي شناختهشده در عامه نشين عبارتند از:راهرو اصلي ( بازار ) , مسجد جامع , نمازخانه , حسينيه , کاروانسرا , آب انبار , ميدان مدرسه , سابات جهودها , حمام و زورخانه ( مقبره ؟) و تعدادي خانه هاي قديمي . در محله عام نشين , خانه هاي عمومي کنار کوهروي زمين مسطح بناگرديده و از نظر شهرسازي و تشکيلات زندگي شهري مجموعه کاملي استکه تاحدودي نيازهاي وابسته به اجتماع زنان خود را رفع مي نموده است . برخي از خانههاي عام نشين از اهميت خاصي برخوردارند , زيرا اين خانه ها شامل بيروني و اندروني , بادگير , ايوان , اتاقهاي زمستاني و تابستاني و محلي جهت نگهداري اسب و احشام بودهو داخل حياط هر خانه چاه آبي در نظر گرفته شده است . تقريبا" بيشتر خانه هاي عموميمتصل به هم ساخته شده غالب آنها به يکديگر راه دارند در بعضي خانه ها حمام اختصاصيبه چشم مي خورد و در کنار تعدادي از آنها اصطبل را جدا از محل زندگي ساخته اند
http://pnu-club.com/imported/2009/06/696.jpg
تعدادي از خانه هاي ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربري ستونها دو طبقه ساختهشده اند که اين امر نشانگر روند ازدياد جمعيت در يکي از دوره هاي گذشته است در ميانخانه هاي عمومي تضادهايي از نظر وسعت حجم واستقامت مشاهده مي شود . بعد از ورودي يکراه اصلي تا دروازه دوم کشيده شده , قسمتي از اين شاهراه بازار شهر است که متاسفانهسققهاي بازار منهدم شده و درحال حاضر ستونها و قوسها باقي مانده است آثار مغازه هاينانوايي , روغنگيري و قفسه هاي خشتي در بازار نشاني از رونق گذشته آن مي باشد بهموازات شاهراه , دو راه ديگر به دروازه دوم مي رسد. در دوره اسلامي , درارگ دو مسجدبا نامهاي مسجد جامع و مسجد حضرت محمد و حسينيه شامل يک صحن , يک ايوان دو طبقهقرينه هم و چند اتاق ساخته شده است . سه منبر خشتي در حسينيه وجود دارد . زورخانهارگ به شيوه ساير ورزشگاههاي سنتي از چهار ايوان , يک گنبد و گود تشکيل شده است . در ارگ يک کوچه سرپوشيده وجود دارد که به سابات جهودها شهرت دارد . در محله عامه يکحمام عمومي بوده که براثر بي خبري مردم به منظور استفاده از آجرهاي حمام آن را بهکلي منهدم کرده اند . دومين واحد ارگ بعد از دروازه دوم , اصطبل و يک حصار واطاقهايي براي نگهبانان است . از دروازه دوم تشکيلات مربوط به حاکم نشين واقع شدهکه اين قسمت از ارگ در شيب و بالاي کوه قرار گرفته است که اصطبل , اولين واحد اينبخش است و در محوطه آن آب انبار و در گوشه جنوب شرقي چاه آب تعبيه شده است . باتوجهبه نوشته ها و کتب تاريخي زمان قاجاريه از جمله تاريخ وزيري , دستگيري لطفعلي خانزند و محاربه او با سربازان محمدعلي خان زابلي حاکم قلعه , در اصطبل اتفاق افتادهاست . پس از اصطبل دروازه سوم , سرباز خانه و خانه رئيس قشون مستقر در ارگ مي باشد . در برج جنوب غربي سنگ آسيا بادي ديده مي شود. آسياي ارگ تنها آسيابادي است که درمنطقه بم ديده مي شود . اين آسيا در دوره قاجاريه ساخته شده است. چاهي عميق درسربازخانه ديده مي شود که اکنون فاقد آب است . از سربازخانه يک راه به طرف منطقهمرکزي قلعه کشيده شده است. اين راه به حياط حاکم نشين مي پيوندد. هسته مرکزي ياحاکم نشين ارگ از دو ساختمان به نام چهار فصل و خانه حاکم تشکيل شده است. برج ديدهباني مرکزي, حمام , حوض و چاه آب دراين قسمت وجود دارد . آثار مسير آبي از طرف غرببه سمت شمال و شرق و داخل حصار جنوبي وجود دارد که احتمالا" بخشي از قنات نهرشهر بهطور مداوم از ارگ مي گذشته است . عمارت چهارفصل سه طبقه و قصر حکومت بوده و کليهاوامر و احکام مربوط به شهر و توابع آن دراين محل از طرف حاکم صادر مي شده است . درکنار عمارت چهارفصل يک حمام اختصاصي و يک چاه آب ديده مي شود . آب آشاميدني ساکنانارگ از چاههايي در حياط خانه ها تامين مي شده است . مصالح عمده بناهاي ارگ , خشتخام , ملات , گل رس و کاه و گاه به ندرت در بناي آن سنگ لاشه , آجر و تنه درخت خرمابه کار رفته است . ارگ بم تنها يک ورودي داردکه طاق ورودي آن قابل مقايسه با قوسهايدوره ساساني است و دو برج طرفين و هشتي احتمالا" در دوره صفويه به ورودي الحاق شدهاست. آثار دروازه ديگري در ضلع شمالي ارگ در محلي موسوم به " کت کدم " به چشم ميخورد که به ظاهر استفاده چنداني از آن نشده و ياکمي بعد از ايجاد حصار مسدود شدهاست. ارگ بم داراي يک راه اصلي از جنوب به طرف حاکم نشين و دو گذر به موازات آن وچند راسته شرقي و غربي است 60 متر از راه اصلي بازار سرپوشيده بوده و آثار سنگفرشدر قسمتهايي از راسته ها به چشم مي خورد. از ويژگيهاي ارگ بم چهار حصاري است که ازسمت جنوب , حاکم نشين را برمي گيرد و اولين حصار مطمئن ترين نقطه اتکايي است کهمردم را از هجوم مصون مي داشته است , زيرا ارتفاع حصار تا 18 متر مي رسد و در فاصله 30 تا 40 متر برجهايي در نظر گرفته شده و پهناي حصار در مردگرد متجاوز از 6 متر است , برجهاي ديده باني درحصار علاوه بر تقويت و استحکام حصار و تسهيل امر ديده باني , محل استــراحت مامورين و نگهبانان بوده و کنگره ها و ترکشها و برجها در ديده باني وحراست قلعه نقش ارزنده اي داشته اند . حصار بروني ارگ را خندقي احاطه کرده است . ارگ بم به واسطه اينکه در مسير جاده شرق به غرب قرار گرفته هميشه در طول تاريخ موردتوجه بوده و ازاهميت خاصي برخوردار است . آخرين حادثه تاريخي که در اذهان مردم ازارگ به يادگار مانده است. دستگيري لطفعليخان زند بوسيله محمدلي خان زابلي حاکم قلعهبم است. ارگ بم تا سال 1254 هـجري قمري و غائله آقاخان محلاتي مسکوني بوده و تاهشتادسال قبل , از حاکم نشين به عنوان ژندارمري و مرکز قشون نظامي استفاده شده استو به عبارتي زندگي در ارگ از تاريخ ايجاد قلعه تا اواسط دوره قاجار به طور مدوامجريان داشته است.
http://pnu-club.com/imported/2009/06/697.jpg
مرمت ارگ بم بيشتر جنبه حفاظتي و نگهداري دارد وسعي برآن استتافرم و شکل و نماي مجموعه هاي ارگ همچنان حفظ و تغييرات کلي در آنها به وجود نيايد , تنها چنداثر مهم به عنوان نمونه سازي مانند مسجد , مجموعه ميرزانعيم , خانه مشهوربه خانه احمدي يا زابلي و خانه حاکم و چنداثر ديگر تعمير و احياشده اند . حاکم نشينقلعه درحدود سالهاي 1337 هجري شمسي به بعد توسط اداره باستان شناسي و آموزش و پرورشبم تعمير گرديده است تعميرات اساسي ارگ از سال 1352 هجري شمسي شروع شد و هر سال بهطور متوسط شش ماه در ارگ کار شده است . تعميرات انجام شده عبارتست از تعمير و مرمتباروها , مشخص کردن آبروها , زيربندي و مرمت بخشي از ستونها , اندود پشت بام , اصطبل , سربازخانه , خانه حاکم و غيره . اين مجموعه عظيم خشتي امروز بر اساس زلزله 3/6 ريشتري تقريبا بطور كامل ويران شد.
