تفکرسيستمی
مهدی یاراحمدی خراسانی
مقدمه :
جنگ دوم جهاني تجارب تازه اي را در مديريت جبهه ها مي آزمايد ، بهره گيري از علم رياضي و ديگر علوم در مديريت جبهه فصل تازه اي را در مديريت سازمانها مي گشايد و در دهه 1950 مكتب تازه اي در مديريت ظهور مي كند كه مجموعه نگر است . در اداره امور سازمانها نه تنها بعد فيزيكي و مادي انسانها و نه تنها بعد احساسي و رواني وي ، بلكه هر دو را با هم در نظر مي گيرد و هر دو را در مديريت امور و بهره وري مؤثر مي داند . به علاوه تأثير عوامل بسيار ديگري را در امور سازمان مورد توجه قرار مي دهد و سازمان را به ديده مجموعه اي مي نگرد كه هر يك از اعضاء و اجراي آن نقشي ايفاء مي كنند و اين نقش در فعاليت ساير اعضاء و كل سازمان تأثير مي گذارد .
هدف اين نوشته پرداختن به اين نگرش است . نگرشي كل نگر يا سيستمي . در اين نوشته كه با عنوان تفكر سيستمي عرضه مي شود . ابتدا « چگونگي سيستمي انديشيدن و تفكر سيستمي شرح داده مي شود و سپس انديشه سيستمي در قالب مديريت سازمانها مورد بحث قرارمي گيرد. با اين اميد كه مورد توجه و بهره گيري قرار گيرد . »
تعاريف سيستم:
از سيستم تعاريف گوناگوني در دست داريم كه جوهر ساختاري همه آنها يكي است بدين ترتيب ؛
« سيستم مجموعه اي متشكل از اجزاء مهم وابسته است كه متفقاً در راه رسيدن به يك هدف كلي گام بر مي دارند » .
سيستم را نمي توان محدود به اشياء مادي نمود در توجه به تعريفي ديگر انديشه سيستمي را فراتر از اشياء ملموس و مادي مي يابيم بنابر اين تعريف ؛
« سيستم كلي است متشكل از اجزاي مرتبط ، پيكره اي سازمان يافته از اشياء مادي يا غير مادي »
انديشه سيمي را مي توان درباره كوچكترين واحد مادي شناخته شده يعني اتم تا كهكشانها بكار گرفت .
چارچوب سيستمي را مي توان در بدن حيوان يا انسان نيز مشاهده كرد ، از اين رو ؛
« سيستم مجموعه اي از اعضاء يا اجزاي بدن حيوانات است كه داراي ساختار يكسان و مشابهند يا در خدمت هدف خاصي قرار دارند . مانند بدن حيوان به عنوان يك كل »
همانطور كه قبلاً گفته شد سيستم نوعي انديشه يا قالب ذهني است كه مي تواند در برخورد پديده ها مورد بهره برداري قرار گيرد . انديشه سيستمي را از يك سلول كوچك تا يك انسان ، سازمانها و جوامع انساني و تا منظومه شمسي و كهكشانها مي توان مورد استفاده قرار داد . در واقع محدوده سيستم ما محدوده موضوع مورد نظر ماست .
تداخل سيستمها :
هر سيستمي ممكن است در آن واحد در چندين سيستم قرار داشته باشد . يك دانش آموز در عين حال كه جزيي از يك خانواده است ، در سيستم مدرسه ، تيم فوتبال ، تيم جوانان محله و…نيز قرار دارد . يك كارمند از يك سو عضو سيستم اداري و از سوي ديگر عضو سيستمهايي چون خانواده ، مسجد ، شركت تعاوني ، بانك و…مي باشد . يك راننده اتوبوس سيستمي است كه در يك زمان در سيستم حمل و نقل ، خانواده ، جامعه و خلاصه عضوي از سيستم اجتماعي مسافران اتوبوس محسوب مي شود .
تفكر سيستمي :
از ابتداي تاريخ دو نوع نگرش نسبت به پديده ها رايج بوده است . به كلامي ديگر دانشمندان و صاحبنظران جوامع هر پديده اي را به دو شيوه متفاوت مورد توجه خويش قرار مي دادند . اين دو نوع نگرش عبارت بودند از :
الف - نگرش تجزيه گرا يا مكانيستي
ب - نگرش كل گرا يا سيستمي
هر دو نگرش ريشه در تمدنهاي باستاني دارند و در زمانهاي مختلف مورد استفاده قرار گرفته و از منافع خود جامعه بشري را بهره مند ساخته اند . نگرش نوع نخست يا تجزيه گرا برخاسته از انديشه فلاسفه يونان باستان است . هر پديده اي را ابتدا به اجزاي كوچكتر تقسيم مي نمايد و مي خواهد با مطالعه رفتار هر يك از اجزاء به رفتار پديده اصلي دست يابد . به عبارتي رفتار پديده اصلي را حاصل جمع رفتار اجزاي آن مي داند . رنه دكارت فيلسوف فرانسوي( 1596 تا 1650 ) كه خود از طرفداران و بنيانگذاران اين نظريه است اصولي را براي آن وضع نموده است .دكارت مي گويد شخص در برخورد با هر پديده اي بايد از اصول زير پيروي كند :
1- تنها چيزي را بپذيرد كه برايش حقيقتي روشن باشد .
2- هر مسأله را حتي الامكان به اجزاء و عناصر كوچكتر تجزيه كند .
3- كار خود را با بررسي ساده ترين عنصر آغاز نمايد سپس به تدريج و با شيوه اي منظم به مطالعه عناصر پيچيده تر پردازد . تا سرانجام به ويژگيهاي پديده اصلي پي ببرد يا دلايل رفتار خاص آن پديده را دريابد .
نگرش تجزيه گرا در قرن هفدهم نگرشي فراگير بود ، د ر بسياري از رشته هاي علوم طبيعي فيزيك ، شيمي و ديگر رشته هاي علمي بكار گرفته شد و پيروزيهاي چشمگيري را در زمينه علوم براي انسان به ارمغان آورد و منشاء كشفهاي تازه اي شد .
سيستم و محيط :
هر سيستمي در محدوده بزرگتري قرار دارد كه محيط آن تلقي مي شود ، سيستم از محيط تأثير مي پذيرد و بر آن تأثير مي گذارد . به علاوه محيط چيزي است كه در مبادلات سيستمها به عنوان واسطه عمل مي كند . براي مثال انسان سيستمي است كه در محيط جغرافيايي معيني قرار دارد . از محيط هوا ، غذا و ساير نيازمنديهاي خود را تأمين مي كند و خود تغييراتي در محيط ايجاد مي نمايد . خانواده و جوامع انساني نيز سيستمهايي هستند كه در محيط بزرگتري جاي دارند و ارتباطات متقابلي را بوجود مي آورند .
تئوري سيستمها اولين بار در علوم فيزيكي مطرح شد ، به ديگر رشته ها مانند مديريت نيز كشيده شد . يك سيستم ، مجموعه اي عناصر وابسته به يكديگر است كه به عنوان يك كلعملمي كند . يك سيستم سازماني چهار نوع ورودي از محيط دريافت مي كند : مواد ، انسان ، منابع مالي و اطلاعات . سازمان سپس وروديهاي خود را تركيب و تغيير شكل داده ، آنها را دوباره به شكل كالا و خدمات، سود ، زيان ، رفتار كاركنان و اطلاعات اضافي وارد محيط مي كند . در نهايت سيستم برحسب خروجيهاي خود بازخورد لازم را از محيط دريافت مي كند .
