مقاله: طنز در رباعیات خیام

طنز خیام انسان را از درون می‌خنداند و به تفکر وا می‌ دارد و او را نگران می‌کند. انتقاد تلخ او نیرومندتر از خنده ی ظاهری است. طنز خیام بیش تر زیر سوال بردن افکار و اندیشه‌های فلسفی و کلامی‌اس حکماست نه روش اجتماعی و سیاسی. می‌توانیم رباعی‌های خیام را در چند گروه طبقه بندی کنیم:


۱ – ریشخند دنیا و تعلقات آن


خیام در عمر خود شاهد مرگهای عجیب و نابهنگام شاهان معاصر خویش بوده است، الب ارسلان، ملکشاه، برکیارق، و برادرش محمد که همه در اوج شکوه مندی و جوانی و توانایی از پای در آمدند و سرنوشت آنان برای حکیم نیشابوری انگیزه ی عبرت بوده است. این عبرت آموزی و انتباه را در حالات مختلف باز نموده است، به ویژه وقتی در کوچه‌ها و خیابانهای نیشابور قدم می‌زده و سراچه‌های فراوان کوزه گری را می‌دیده است که چگونه خاک گرسنه چشم مردم خوار در زیر پای کوزه گر بی مقاومتی شکل می‌گیرد و اجزای او به کوره بدل می‌شود، فریاد می‌آورد که:………




در کارگه کوزه گری کردم رای برپایه ی چرخ دیدم استاد به پای


می‌کرد دلیر کوزه را دسته و سر از کله ی پادشاه و از دست گدای


چه دنیای فناپذیری که کله ی هوشمند پادشاهش در کنار دست گدا اجزای سازنده ی کوزه ی شراب می‌خواران می‌شوند! خیام به زبان طنز فریفتگان عمر فانی و د نیای ناپایدار را متنبه کند که اگر تاکنون زمین آزمند تو را نخورده است غره مشو که دیر یا زود تو را هم می‌خورد؛ یعنی همه را می‌خورد!


در کارگه کوزه گری رفتم دوش دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش


ناگاه یکی کوزه برآورد خروش کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش


طنین و لحن سخن به ویژه در بیت دوم سخت هشدار دهنده و بیدار کننده است. تکرار پذسش و تصویری که شاعر از کارگاه کوزه گری ایجاد کرده است، ضمن خنداندن، او را به فکر وا می‌دارد تا سایه ی مرگ و نیستی را بر هر طرف فرو بیفکند و ببیند.


۲ – مذهبیات رباعی‌هایی که به باورهای مذهبی قشری و سطحی نگر اعتراض شده است. طنز در این بخش نیرومند تر است. البته هدف خیام آسیب رساندن به اندیشه‌های دینی نیست. قصد او بیدار کردن جامعه و طرح بن بستهای فکری و توجه به دنیا و اغتنام فرصت است. « بعضی از این رباعیات جنبه ی جدلی دارد یعنی طرح پارادوکسهایی است که برای متکلمان خصوصا شاعران طرح شده است. در حقیقت گوینده ی این رباعیات بیش از آن که قصد انشا داشته باشد به وجه اخبار سخن می‌گوید و از بی بستها خبر می‌دهد.» خیام می‌خواهد دیگران را از نگرشهای ضعیف بپرهیزاند. به ویژه وقتی باورهای مذهبی مردم دستاویز قدرت و تسلط زیرکان بر ساده لوحان قرار بگیرد خشم و اعتراض او را بیشتر بر می‌انگیزد. وقتی می‌بیند گروه فراوانی به دور از چشم مردم سرگرم دنیای خویش اند و در مستی شان غوطه ورند و مردم بازیچه ی هوس و دنیاخواهی ایشان، فریاد بر می‌آورد که:


گر عاشق و مست، دوزخی خواهد بود


پس روی بهشت کس نخواهد دیدن


و یا


قران که مهین کلام خوانند آن را گه گاه نه بر دوام خوانند آن را


بر گرد پیاله آیتی هست مقیم کاندر همه جا مدام خوانند آن را


شاعر در این رباعی جامعه را در برابر پرسشی مهم قرار می‌دهد. « چرا خط جام را همیشه و همه جا می‌خوانند و خط قران را گاهی؟»


هر خرد سلیم و اندیشه ی الهی خواندن قران را تایید می‌کند نه باده نوشی مداوم را. خیام این باور متعارف را می‌شکند و ضربه از همین جا وارد می‌شود که :


۱ – به شناخت حقیقی نرسیده ایم


۲ – عامل به قران نیستیم چون قران شراب را تحریم کرده است


۳ – جامعه لذت آنی را بر وعده‌های باقی ترجیح می‌دهد.


۴ – چرا تاثیر آیت پیمانه از تاثیر آیت قران بیش تر است.


۳ – خوش باشی و اغتنام فرصت


خیام به خوش بودن و اغتنام فرصت بسیار توصیه می‌کند.غالب رباعیاتی که در زمینه‌های دیگر مثل مذهبیات و بی اعتباری دنیا مطرح شدند رویی در خوش باشی و دم غنیمت شدن دارند. البته این امر لزوما عیاشی و باده خواری نیست و تاکید بر این است که نباید این عمر کوتاه را تلف کرد. به تعبیر آقای علیرضا ذکاوتی خیام به مسلک خوش باشی شهرت دارد اما خوش باشی و می‌نوشی تکیه کلامی‌است برای کاستن از تلخی هراسی که آب را در دهان می‌خشکاند:


این چرخ ستیزه روی ناگه روزی ما را ندهد امان که آبی بخوریم


یا


ای آمده از عالم روحانی تفت حیران شده در پنج و چهار و شش و هفت


می‌خور چو ندانی از کجا آمده ای خوش باش ندانی به کجا خواهی رفت


ادامه مقاله در قسمت دوم

مقاله: طنز در رباعیات خیام – قسمت دوم
۴ – مرگ و زندگی


خیام فیلسوفی نگران است و اندیشه‌های فلسفی پاسخ گوی پرسش‌های او نبوده اند. از این سوی کاینات بی خبر است، زندگی تنگ و تاریک دنیا او را راضی نمی‌کند و هیبت مرگ وجودش را فرا گرفته است. او در اضطراب جبر و اختیار سرگردان است. هم دل بسته ی دنیاست و هم نگران مرگ و هم گشده ای در برهوت تردید و پرسش و حیرانی، بنابراین به لحن تمسخرآمیزی می‌گوید:


گر آمدنم به خود بدی نامدمی ور نیز به من بدی کی شدمی


به زان نبدی که اندر این دیر خراب نه آمدمی‌نه بدمی‌نه شدمی؟


ذکاوتی در این باره می‌گوید: خیام نسبت به گذشته و نسبت به آینده هر گونه توهمی‌را نفی کرده است. بار گذشته و آوار قرون را از دوش افکنده و امید از آینده بریده است. به هیچ نوع مدینه ی فاضله ای امید نبسته است و به تمسخر از کسانی یاد می‌کند که «از عجز، دروغ‌های خوش می‌می‌گویند» اگر با زبان اگوست کنت حرف بزنیم، بوعلی مرحله ی تخیلی را گذرانده بود، خیام متافیزیک را کنار زده و در آستانه ی علم ایستاده است. چون او ریاضی دان است و به دنبال یقین ریاضی در پاسخ مسائل جست و جو می‌کرد. وقتی خیام معترضانه می‌پرسد:……..




چون کار جهان با من و بی من یکسان پس من به چه کار در جهان آمده ام


نمی‌خواهد در کار جهان دخالت کند، بلکه این یک سوال اجتماعی و فلسفی است، زیرا وقتی انسان در سرنوشت خود نقشی نداشت احساس پوچی می‌کند.


آزردگی از ناحیه ی احساس است و بیهودگی از ناحیه ی ادراک، خیام هم آزار می‌کشد و هم احساس پوچی می‌کند.


نمونه‌هایی از رباعیات طنزآلودی را که خیام در این باره سروده است مرور می‌کنیم:


هرچند که رنگ و بوی زیباست مرا چو لاله رخ و چو سرو بالاست مرا


معلوم نشد که در طرب خانه ی خاک نقاش ازل بهر چه آراست مرا


نخست: این که کسی که در طرب خانه نداند که چه می‌کند، جای شگفتی است!


دوم: صدها سال و به تواتر از هدف آفرینش سخن گفته شده است اما انگار شاعر اصلا نمی‌داند که به چه کار آمده است؟ و یا نمی‌تواند به آن چه می‌داند، تسلیم بشود


سوم: نقاش نمی‌داند نقشی را که خود پدید آورده است به چه منظور است؟


چهارم: نقشی در طرب خانه به دیوار نصب شده است اما هیچ کس نمی‌داند منظور از این نقش چه بوده است؟


۵ – دانایی


خیام، ریاضی دان، فیلسوف، منجم، متاله و ادیب است. بسیاری از اسرار هستی را دریافته است. گره‌های مختلفی از علوم را گشوده و به درجه ی عالی علمی‌رسیده است. وقتی چنین اندیشمندی در رموز آفرینش و باورهای فکری غور کند و نتواند این باورها را تایید کند و یا خود نیز از کشف اسرار آن مثل راز مرگ و هدف زندگی ناامید باشد، طبعا دچار تردید و نگرانی می‌شود. به ویژه وقتی بدانی نمی‌دانی، تلخی و رنج و درد بیش تر وجود آدمی‌را فرا می‌گیرد و در جستجوی پاسخ یا حداقل تسکین درد بر می‌آید. زیرا هرچه دانش بیش تر باشد، پرسش هم بیش تر است.





دل سر حیات اگر کماهی دانست
در مرگ هم اسرار الهی دانست
**************************
امروز که با خودی ندانستی هیچ
فردا که ز خود روی چه خواهی دانست
و یا
آنان که به کار عقل در می‌کوشند
هیهات که جمله گاونر می‌دوشند
آنان به که لباس ایلهی در پوشند
کامروز به عقل تره می‌نفروشند
مفاهیمی‌مثل توصیه به نادانی، گاونر دوشیدن، تره به عقل نفروختن بیان طنزآلودی از بی ارزش بودن خردورزی و دانش است که یادآور لحن عبید زاکانی در حکایت لولی و پسرش است که او را به مطربی و معلق زدن سفارش می‌کرد و از علم آموزی می‌ترساند.
بنابراین، یکی از دلایل مقبولیت خیام، لحن انتفادی و طنزآمیز بودن رباعیات اوست. شهرت جهانی خیام نیز از همین رهگذر است. به ویژه در بعضی از رباعیات منسوب به او لحن طنز و تحکم نیرومندتر است. اگر چه بررسی علمی‌امروز نشان می‌دهد که برخی از رباعیات یا از گوینده‌های مشخص غیر از خیام است یا طبق نقد داخلی و خارجی انتساب آنها به خیام ضعیف است، شهرت خیام بر اساس همین مجموعه منتشر شده است. وقتی لبه تیغ را بر رگ گردنت حس کنی یا باید به لطف و طعنه و طنز سخن بگویی یا سکوت کنی. حال این تیغ، خواه تهمت کافری باشد، خواه فریاد وجدان یا سخت گیری شریعت و مجریان احکام شریعت یا دانستنی که شرنگ آن زهره ی سنگ را می‌ترکاند. رباعیات خیام، ناله ی شکوه آمیز کسی است که می‌داند.
منبع: (قسمت اول یا دوم مقاله) ؛ مجله رشد آموزش زبان و ادب فارسی – شماره ۹۲ – به قلم رضا داوری


منبع:smsplz.com