تدبیر و شکوه در قاب معماری ایرانی

http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
سابقه معماری ایران به حدود هزاره هفتم قبل از میلاد می‌رسد که یکی از شاخص های آن آب انبارهایی است که برای تامین آب شهروندان ایجاد می شد و به اندازه ای اهمیت داشت که گاه نیکوکاری آب انبار می ساخت و آن را وقف می کرد.
ویژگیهایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوانهای رفیع، ستونهای بلند و بالاخره تزئینات گوناگون ، هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران است.
معماری ایرانی آمیخته ای از هنر و علم بوده است و تدبیر را در آجر به آجر ساخت آب انبارها نیز می توان دید. آب و تامین آن برای ایرانیان مهم بوده و این کشور یکی از اصلی ترین زادگاههای آب انبار است.
قدیمی ترین آب انبار بر بلندای زیگورات
طبق منابع، قدیمی‌ترین آب‌انبار دنیا آب‌انبار شهر اور در نزدیکی بصره است که ۲۱۵۰ سال قبل از میلاد به دستور پادشاه اور بر سکوی زیگورات این شهر ساخته شده است. ایرانیان نیز از دیرباز به دلیل خشکی و گرمای بیشتر مناطق این کشور آب را ذخیره می‌ کردند.
این موضوع فقط خاص مناطق گرم و خشک نبوده و در حاشیه خلیج فارس، جزایر جنوبی و حتی برخی شهرهای شمالی مانند ساری و گرگان نیز، راه‌حل‌های مشابه به کار رفته است.
این روش ذخیره کردن آب از ازمنه قدیم در کویر مرکزی عراق عجم که استان مرکزی مرکز عراق عجم بوده است، متداول بوده و سلاطین و امرای ایران در کویر مرکزی، جاهایی را انتخاب می‌کردند که در منتهای دامنه و شیب اراضی باشد.
آب انبار؛ بنایی مبتنی بر اصول مهندسی
آب‌انبار، حوض و یا استخر سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیر زمین ساخته می‌شود و در مناطق کم‌آب و کویری آب انبار را از آب باران و یا جویبارهای فصلی پر می‌کنند.
آب معمولاً در زمستان ذخیره شده و در تابستان به کار می‌رود وآب انبارها از جمله تأسیسات وابسته به قنات هستند. نحوه ساخت آب انبار، تصفیه و عایق بندی آن با اصول مهندسی و علمی مطابقت دارد.
برای تصفیه از روش‌های فیزیکی و شیمیایی استفاده می‌شود، ته نشین شدن مواد زاید، اضافه کردن حجم مشخصی از نمک به منظور تجزیه آن و میکروب کشی توسط کلر آزاد شده، استفاده از ترکیبات آهکی برای گندزدایی و استفاده از کیسه‌های زغال به منظور بوگیری از جمله این روش‌ها است.
ساختار فیزیکی آب انبارها بدین گونه بوده که در مسیر جریان آبهای سطحی و رودخانه های فصلی مخزنی به عمق ۱۰ تا ۳۰ متر در نزدیکی محل زندگی حفر می کردند و سپس کف و دیواره آب انبار را با آجر، سنگ و ساروج با دقت با پی و دیواره های قطور ساختمان می کرده اند.
ساخت آب انبارها تا ۱۳۳۰ / ۶۰ پله تا دست یابی به آب خنک
احداث آب انبارها تا حدود اوایل دهه ۱۳۳۰ هجری شمسی ادامه داشته و در سراسر نقاط کشور مورد استفاده قرار می گرفته است دیوارها که به سطح زمین می رسید، بستگی به نوع محل، طاقی آجری با قوسی بیش از ۱۲۰ درجه و تا ارتفاع حدود سه متر بر روی آن می زده اند.
در مناطق کویری برای سرد نگه داشتن دائمی آب، تعدادی بادگیر هم بر روی طاق آب انبار تعبیه می کردند و سپس از جلو یا پیشخوان آب انبار پله هایی برای استفاده آب به پایین ترین نقطه آب انبار ساخته و بر راس آن سقفی گنبدی می زده اند.
تعداد این پله ها بین ۱۰ تا ۶۰ پله متغیر بوده و در پایین ترین نقطه که پاشیر نامیده می شود، یک یا دو عدد شیر برای استفاده عموم نصب می شده است.
ورودی آب انبارها گاهی اوقات با ایوان بسیار زیبایی مزین به نقش و نگارها و ابیاتی که نشان از اهمیت، نگهداری و حفاظت از آب انبار، معرفی متوالی و سازنده آن و یا کتیبه ای از سنگ یا کاشی معرق که تاریخ بنا و سازنده و معمار آن را نوشته بود، نصب بوده است.
آب انبارهای معروف استان مرکزی
استان مرکزی از مناطق مرکزی کشور است که به دلیل نیار به آب و ذخیره آن، ساخت آب انبار مرسوم بوده است و اکنون آب انبارهای متعددی در شهرهای مختلف استان به یادگار مانده است.
از مهمترین آب انبارهای استان مرکزی که هنوز ساختمان آن باقی مانده، می توان به آب انبار حاجی میرزا حسین عامل ساوه، بلور تفرش، حاج مهدی نراق، مهدی آباد دلیجان، شمس السلطنه بازار نراق، امامزاده محمد فم تفرش، امامزاده اسحق ساوه، سید تقی حسینی ساوه، عبدالغفار خان باغ شیخ ساوه، مشهد اردهال دلیجان، مسجد جامع ساوه، کلب علی خان خلج ساوه، ابراهیم آباد ساوه، گرگان آشتیان و حاج محمد ابراهیم اراک اشاره کرد.
آب انبارهای زیبای نراق
آب انبارهای شهر نراق یکی از شاهکارهی معماری دوره قاجار در شهر نراق به شمار می روند که به علت نزدیک بودن به معماری کاشان از اصالت خاصی برخوردار هستند.
نراق در قدیم الایام تشکیل می شده است از سه محله که هر کدام داری مرکزیت خاص خود بوده و در این مراکز مسجد، حسینیه حمام، آب انبار مجزا داشته است.
در حال حاضر آب انبار هر سه محله پایین ، بالا و بازار نراق پابرجاست. آب انبارهای نراق از زیباترین بناهای این شهر و استان مرکزی است که در میان بافت تاریخی وسنتی این شهر دارای بازدیدکنندگان زیادی است.
آب انبار بلور تفرش
آب انبار بلور تفرش نیز که سال ۱۳۷۸ در فهرست‌ آثار ملی ایران به ثبت رسیده به عنوان یادگار به جا مانده از دوران قاجاریه است که به همت میرزاحسین وزیر ملقب به بلور از افراد خیر تفرش در محله زاغرم شهرستان‌ تفرش‌ احداث شده است .
این بنا اکنون به بازارچه و موزه صنایع دستی شهرستان تفرش تبدیل شده است.
در میان بناهای تاریخی و باستانی، آب انبارهای قدیمی نیز بخشی از زیبایی ها را تشکیل می دهند که تماشای انها فرصتی است برای تدبیر و شکوه معماری بومی و ایرانی و توشه برداشتن از هنر و آگاهی.
گزارش از شکوفه راستین