جایگاه بازار و معماری ایران در ایران قدیم

بازار در زبان پهلوی «واکار» و «وازار» آمده و به معنای محل داد و ستد و اجتماع است. بازار در تمدن ایران و جهان سابقه چند هزار ساله دارد. از همان هنگام که انسان موفق به تولید محصول بیشتر از نیاز خود گردید و به فکر مبادله آن با دیگر محصولات و تولیدات مورد نیاز خود افتاد، مراحل شکل گیری بازار آغاز شد. برای این منظور ابتدا فضاهای بازی در مجاورت روستاهای بزرگ به این کار اختصاص دادند که در فصولی از سال و به تدریج در روزهایی از هفته، محل اجتماع، داد و ستد و مبادله منطقه می شد. سپس با گسترش جوامع و مبادلات، زمان، مکان، شکل و ساختار آن نیز دچار تغییرات و تحولات تکاملی گردید و به تدریج از حالت موقت به دایمی و از وضعیت فاقد سرپناه و معماری به ساختارهای معماری متشکل و دایمی تبدیل گردید.
در دوران اسلامی، شهرنشینی گسترش یافت و بسیاری از شهرهای کوچک قدیمی توسعه یافتند و شماری شهر جدید در برخی نواحی کشور به ویژه در نواحی مرزی یا ارتباطی ساخته شد. در بعضی از شهرهای جدید مانند کوفه و بصره، فضایی باز برای بازار در نظر گرفتند که فروشندگان و کسبه، ابتدای روز به آنجا می رفتند و بساط خود را در هر جا که می یافتند پهن می کردند و تا هنگام شب می توانستند در آنجا باشند. به عبارت دیگر، فضایی به عنوان بازارگاه در نظر گرفته می شد که جای ثابتی برای افراد وجود نداشت، اما به تدریج و پس از گسترش یافتن این شهرها، کم کم فضاهایی به صورت دکان های ساخته شده در بازار بنا گردید و بازاری دائمی در بخشی از شهر شکل گرفت.
بر پایه اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و کمابیش همه شهرهای قدیمی، بازارهایی دائمی با فضاهای ساخته شده وجود داشت. در این نوع بازارها، هر صنف در بخشی از راسته اصلی یا در یکی از راسته های فرعی جای داشت و هر نوع کالا در محلی معین عرضه می شد. هنگامی که حجاج در سال 85 ه.ق شهر واسط را می ساخت، برای هر صنف در بازار راسته جـداگانه ای در نظـر گــرفت . البتـه پیشینه راستـه های
تخصصی در بازار و استقرار پیشه وران هر صنف در کنار یکدیگر چه در ایران و چه در عربستان، به پیش از اسلام می رسد.
بر پایه اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و کمابیش همه شهرهای قدیمی، بازارهایی دائمی با فضاهای ساخته شده وجود داشت. در این نوع بازارها، هر صنف در بخشی از راسته اصلی یا در یکی از راسته های فرعی جای داشت و هر نوع کالا در محلی معین عرضه می شد. هنگامی که حجاج در سال 85 ه.ق شهر واسط را می ساخت، برای هر صنف در بازار راسته جداگانه ای در نظر گرفت. البته پیشینه راسته های تخصصی در بازار و استقرار پیشه وران هر صنف در کنار یکدیگر چه در ایران و چه در عربستان، به پیش از اسلام می رسد.

ادامه دارد ......

از قرن سوم هجری به بعد، به تدریج و با روی کار آمدن حکومتهای ایرانی و محلی، فعالیتهای اقتصادی و در پی آن توسعه و عمران شهری به صورت قابل ملاحظه ای رونق یافت. در منابع تاریخی مربوط به قرون چهارم تا ششم هجری نظیر حدود العالم من المشرق الی المغرب، صورة الارض، المسالک و الممالک، تاریخ بخارا، راحة الصدور و آیة السرور و سفرنامه ناصرخسرو، مطالب فراوانی درباره افزایش تولید انواع صنایع دستی در شهرها و حتی برخی روستاهای بزرگ و صادرات آن به شهرهای کشورهای دیگر وجود دارد. برای مثال پارچه های کتانی کازرون چنان شهرت داشت که تا مناطق دور دست جهان اسلام گاه تا ده دست خرید و فروش می شد بدون آنکه بسته های آن را باز کنند و تنها مهر و نشان کارگاه های کازرون کافی بود. همچنین گفته اند در شهر کوچک تون در قرن پنجم چهارصد کارگاه زیلوبافی وجود داشت.
بازارهای شهرهای بزرگ در این دوره بسیار توسعه یافتند. ناصرخسرو در هنگام سفر به اصفهان در قرن پنجم گفته است که در بخشی از بازار اصفهان، دویست طرف برای تبدیل پول یا پرداخت برات حضور داشتند و در بصره نیز صرافان نقش مهمی در اقتصاد شهر ایفا می کردند.
هرچند که یورش، غارت و ویرانگری های مغولان در قرن هفتم هجری، بسیاری از بازارها را به خرابی کشاند اما در اواخر این دوره و عهد غازان خان و الجایتو و وزیران با کفایت آنها نظیر خواجه رشید الدین فضل الله، بازارهایی در شهرهای مهم این دوره ساخته شد. ساخت بازارها در دوره صفوی فزونی گرفت و تا اواخر دوران قاجار ادامه یافت.
p مجموعه تاریخی بازار شیراز
مجموعه بازارهای شهرهای اسلامی علاوه بر کارکردهای اقتصادی و تجاری، در زمینه های مختلف اجتماعی، مذهبی و سیاسی نقش غیر قابل انکاری داشته و به همراه مساجد جامع، بخش مهم و مرکزی بافت شهرهای قدیم را به وجود می آورده است.
بازارها در شهرهای قدیم معمولا در ارتباط با راههای ارتباطی و دروازه اصلی شهر، مسجد جامع و میدان اصلی شهر شکل گرفته و به تدریج گسترش می یافت. با گسترش بازار نیازهای جدیدی به وجود می آمد که منجر به پیدایش فضاها و بناهای وابسته ای در مجموعه بازار می گردید، از جمله خان، تیمچه، خانبارها، ضرابخانه، کارگاه های تولیدی و خدماتی و بناهای عمومی شامل مسجد، حسینیه، آب انبار، حمام و قهوه خانه .
عناصر و فضاهای بازار
راسته اصلی
بازارهای اصلی غالبا یه شکل خطی و در امتداد مهمترین راه و معبر شهری شکل می گرفته است. به همین سبب مهمترین بخش و عنصر اصلی یک بازار، راسته اصلی آن است. یک راسته بازار در ساده ترین شکل با دکانهای واقع در دو سوی آن شکل می گرفت. بسیاری از بازارها به تدریج ساخته می شدند و توسعه می یافتند و به همین دلیل امتداد راسته این بازارها به پیروی از صورت معابر غیرمستقیم و به شکل ارگانیک بوده است. شمار اندکی از بازارها که توسط حاکم یا افراد خیرخواه ساخته می شد، مستقیم و طراحی شده بود. در امتداد یک راسته اصلی اصناف گوناگونی مستقر می شدند. به این ترتیب که هر صنف در بخشی از راسته اصلی جای می گرفت. در بعضی از شهرهای بزرگ دو یا چند راسته اصلی به صورت موازی یا متقاطع پدید می آمد.

ادامه دارد ....

رسته (راسته فرعی)
بازارهای شهرهای بسیار کوچک تنها از یک راسته اصلی تشکیل می شد اما در شهرهای متوسط و بزرگ افزون بر راسته اصلی، تعدادی راسته فرعی به صورت موازی یا عمود بر راسته اصلی پدید می آمد که حاصل توسعه بازار در معابر فرعی بوده است. شمار معابر فرعی در هر بازار به رونق و توسعه فعالیت های اقتصادی در آن شهر بستگی داشت. اغلب موارد راسته های فرعی هرکدام به یکی از اصناف یا پیشه وران اختصاص می یافت و کالای خاصی در آن عرضه می شد.
دالان
دالان یک فضای ارتباطی است که غالبا در فضاهای معماری به شکل خطی نقش رابط بین فضای بیرونی یا فضای درونی ساختمان یا تنها بین فضاهای درونی بنا را دارد. دالان در بازارهای بزرگ نیز یک فضای ارتباطی است و غالبا به صورت کوچه یا راسته ای کوچک و فرعی است که از یک سو به راسته ای دیگر و از سوی دیگر به یک کاروانسرا مربوط است و به طور معمول در دو سوی آن تعدادی حجره و دکان وجود دارد. در بازار تهران شمار زیادی دالان وجود دارد.
p نمای 3 بعدی سرای حاج کریم - اصفهان
سرا یا خان
همان تجارت خانه بوده است. نمونه جنس از آنجا تحویل گرفته شده و در جاهای مختلف پخش می شده است. از سراهای بزرگ و مشهور می توان به سرای گنجعلی خان کرمان و سرای وزیر قزوین اشاره کرد.
خانبار یا کالنبار
محل انبار و کار روی جنس بوده است. جنسی که به وسیله چهارپایان حمل می شده، نمی بایست وارد بازار شود لذا اجناس از راهی موازی به نام پس کوچه در خانبارها خالی می شده است. خانبارها محوطه های بزرگی در پشت سراها بوده و در آنجا چند کارگاه دستی کوچک و انبار قرار داشته است.
قیصریه
به معنی سرای دراز است و صنعتگران و پیشه وران ظریف کار مانند زرگران ، گوهریان، سوزن دوزان و بزازان در آنجا به کار می پرداختند. قیصریه ها در داشته و محیط خلوت آن اجازه می داده است که کارهای هنری در آن انجام گیرد. قیصریه قزوین، قیصریه ابراهیم خان در کرمان، بازارچه بلند در اصفهان، قیصریه اصفهان و قیصریه وکیل شیراز از زیباترین قیصریه ها هستند.
چهارسو
محل تقاطع دو راسته اصلی و مهم بازار را چهارسو می نامند. در بعضی از موارد در محل برخورد دو راسته طراحی شده بازار غالبا فضایی طراحی شده به صورت چهارسو می ساختند که به سبب موقعیت ارتباطی آن، ارزشمند به شمار می آمد. چهارسوی بزرگ بازار اصفهان و چهارسوی بازارهای لار، تهران، کرمان و بخارا از نمونه های خوب باقی مانده به شمار می آیند. در برخی از دوره های تاریخی به پیروی از واژه عربی سوق به معنی بازار، به جای چهارسو از واژه چهارسوق استفاده می کردند.
p مجموعه تاریخی بازار کرمان
میدان
در کنار یا امتداد بعضی از بازارهای مهم در شهرهای بزرگ یک میدان شهری یا ناحیه ای وجود داشت، زیرا بازار مهمترین راه و معبر شهر بود و در بیشتر موارد با یک میدان شهری مرتبط بود. بازار بزرگ اصفهان با دو میدان سبزه میدان(میدان کهنه) و میدان نقش جهان مرتبط است. در کنار قسمتی از بازار کرمان، میدان گنجعلی خان قرار دارد. سبزه میدان در کنار بخشی از بازار تهران بود و هنوز قسمتی از فضای آن باقی است. میدان خان یزد نیز از این نوع میدانها به شمار می آید.
جلوخان
جلوخان به عنوان یک فضای شهری عبارت از فضایی ارتباطی به شکل یک میدانچه است که از چهار یا سه طرف محصور و دارای فضای ساخته شده است و به عنوان یک فضای ورودی، مکث و تجمع مورد استفاده قرار می گرفت. جلوخان اصلی مسجد امام در بازار تهران و جلوخانهای مسجد النبی در بازار قزوین که تا حدی تغییر یافته اند و جلوخان سردر قیصریه در بازار اصفهان از نمونه های باقی مانده به شمار می آیند.
حجره
دکان یا حجره ساده ترین و کوچک ترین عنصر فضای بازار است. شماری از دکانها یا حجره ها وقتی به صورت خطی در دو سوی معبری قرار گیرند، یک راسته بازار را پدید می آورند. مساحت حجره ها بسیار متفاوت و به طور متوسط از ده تا بیست و پنج متر مربع بوده است. حجره های واقع در طبقه همکف و هم تراز با سطح معبر به طور معمول نقش یک مغازه یا دکان را داشت که کالاهایی در آن عرضه می شد، در حالی که حجره های واقع در طبقه فوقانی بازارهای دو طبقه بیشتر به عنوان دفترکار و فضای اداری یک تجارتخانه مورد بهره برداری قرار می گرفت. بعضی از حجره های واقع در طبقه فوقانی بازارها نیز به عنوان کارگاه استفاده می شد.
بعضی از حجره های بازار کمی(حدود هفتاد و پنج سانتیمتر) از سطح معبر بالاتر بودند. در این حالت در برخی موارد در زیر هر حجره یک انبار می ساختند. حجره های بعضی از پیشه ورانی که کالاهایی را تولید و سپس عرضه می کردند، نقش یک کارگاه را نیز داشت و اغلب در این حالت کف این حجره ها هم تراز سطح معبر یا اندکی پایین تر بود. بسیاری از آهنگریها، مسگریها و نجاریها چنین وضعی داشتند. بعضی از حجره ها افزون بر فضای اصلی، بخشی به صورت صندوقخانه داشتند. صندوقخانه فضایی واقع در انتهای حجره بود که با دیواری جداکننده از فضای اصلی حجره متمایز می شد.

ادامه دارد ....

تیمچه
تیمچه از دیگر بخشهای جالب توجه بازارهای قدیمی بود که ظاهرا در مراحلمتأخرتری نسبت به دیگر بخشها به وجود آمده و معماری آن نیز نسبت به دیگر بخشهاتکامل بیشتری دارد. تیمچه فضاهای گسترده و سرپوشیده ای عمدتا با طرح هشت ضلعی استکه در دو و گاه سه طبقه ساخته شده و گرداگرد صحن مرکزی آن حجره ها و دکانهایی قرارگرفته است. فضای مرکزی و وسیع تیمچه با طاق و گنبدهای مسقف شده و با کاربندی ومقرنسهای زیبا مزین می شده است. تیمچه بزرگ قم و تیمچه امینی کاشان درست در عصرانحطاط معماری ایران به صورت یک شاهکار نغز و هنرمندانه خودنمایی کرده اند.
بازار بروجرد: بازار بزرگ بروجرد از مراکز قدیمی این شهر است که نبض اقتصادی منطقه رادر دست دارد. همسان با دیگر شهرهای قدیمی ایران، بروجرد نیز از دیرباز دارایبازارهای مختلف و فعالی بوده است که نه تنها جنبه اقتصادی داشته اند که بعنوانمهمترین مرکز فعالیت های اجتماعی شهر نیز شناخته می شده اند. ساختار فعلی بازاربزرگ بروجرد در دوران قاجار طراحی شده است که همراه با مسجد سلطانی (امام خمینی) ازدیدنی های جالب مرکز شهر بروجرد به حساب می آید. بازار بروجرد بطور کلی شامل سهدسته از بخش های مختلف است: راسته بازارها، کاروانسراها و مراکزجانبی.
راسته بازارها:بخش عمده بازار بروجرد را راسته های مختلفی تشکیل می دهند که هر یک اختصاص به شغل وحرفه خاصی دارند. معمولا هر صنف دارای سازماندهی خاص خود بوده و هستند که نوعیهماهنگی در تعیین نرخها و کیفیت خدمات را موجب می شود. بزرگترین راسته بازاربروجرد، بهراسامشهور است که ساده شده راستا وراسته است و بعضا به اسمبازار بزرگیاراسته بازارهم شهرت یافته است. به دلیل بزرگی این بازارمشاغل مختلفی در آن به چشم می خورد که بیشتر مشتمل بر گیوه دوزی، کفش فروشی وکفاشی، جوراب بافی (ساخت رویه ی گیوه های قدیمی)، عمده فروشی مواد غذایی و مایحتاجخانه و نیز پشم فروشی است. از دیگر راسته بازارهای مهم می توان به بازار مسگرهااشاره کرد که تا گذشته ای نه چندان دور از رونق بسیاری برخوردار بود ولی امروزهبیشتر به مرکز توزیع ظروف آلومینیومی و استیل ساخت کارخانجات مختلف تبدیل شده است. یهودیان راسته بازار نسبتا بزرگی دارند و بیشتر به عمده فروشی و یا پارچه فروشیمشغولند. از دیگر راسته های بازار بروجرد می توان به اینها اشارهکرد:
بازار حلبی سازها
بازار چلنگرها
بازار بوریاباف ها
بازار کلهپزها
بازار زرگرها
بازار نجارها
بازار بزازها
بازار لحافدوزها
بازار یخدان سازها
بازار دباغ ها

کاروانسراها:در کنار راسته بازارها، بخش جالب توجه دیگربازار بزرگ بروجرد، کاروانسراهای متعدد است که در گویش محلی کارم سرا (با کسره ر ونیز س ) خوانده می شوند. کاروانسراها چنانچه از نامشان بر می آید مراکزی بوده اندکه نیمه تجاری و نیمه اقامتی بوده اند. به این ترتیب که کاروان های تجاری با ورودبه شهرها، بر اساس توافقی که با صاحبان کاروانسراها داشته اند در آنها اقامت میکرده اند و به این ترتیب هم بازاری موقت برای فروش کالاهای خود داشته اند، همخوابگاه و استراحتگاهی برای خود و همراهان. علاوه بر این، حیوانات و اموال آنها نیزاز خطر دزدان در امان می مانده است. ساخت و نگه داری کاروانسراها هزینه بر بوده استو معمولا صاحبان آن از ثروتمندان و نامداران شهر بوده اند. کاروانسراهای موجودبازار بروجرد که تعدادشان دست کم به ده سرا می رسد همگی در دوره قاجار ساخته شدهاند که تعدادی از آنها هنوز بافت قدیمی خود را حفظ کرده اند و به جاست در ردیف آثارثبت ملی قرار گیرند. کاروانسراهای بروجرد در حال حاضر بیشتر به مرکز خرید و فروشفرش در سطح محلی، کشوری و بین المللی تبدیل شده اند. تامین کالاهای عمده مغازه هایشهر مانند برنج، چای، پارچه، کفش و ... هنوز هم توسط بازرگانان کارکشته این سراهاانجام می گیرد. دلال خانهنیز به احتمال ازکاروانسراهای قدیمی بوده که کم کم به شکل میدان کوچکی در دل بازار درآمده است.
مراکز جانبی:باتوجه به محوریت بازار در بافت قدیمی شهرهای ایران، طبیعی است که خدمات جنبی فراوانیدر بازار و اطراف آن قابل مشاهده است. مسجدها رابطه تنگاتنگی با بازار داشته اند ودو مسجد بزرگ و تاریخی بروجرد یعنی مسجد جمعه (جامع) و مسجد شاه ( سلطانی یا امامخمینی) نیز که از منحصر بفرد ترین مساجد غرب ایران به حساب می آیند با فاصله ایحدود یک کیلومتر در دو سوی شرق و غرب بازار بروجرد قرار گرفته اند. مسجدهای کوچکترینیز در اطراف بازار بروجرد وجود دارد که مهمترین آنها مسجد ناسکدین است. از دیگرمراکز موجود در بازار می توان به حمام ها اشاره کرد که امروزه بیشترشان تخریب وتبدیل به پاساژ شده اند. همچنین چایخانه ها، سفره خانه ها و کبابی های سنتی و نیززورخانه از دیگر بخش های جنبی و خدماتی بازار بروجرد بوده اند که زورخانه مذکور نیزتخریبو تبدیل به پاساژ شده است.
بازار بروجرد در دل بخش قدیمی شهر بروجرد قرار دارد و باتوجه به حدود قلعه شهر می توان گفت که این بازار به تنهایی حدود یک چهارم مساحت شهررا شامل می شده است. بزرگی بازار بروجرد به دلیل محوریت یافتن شهر بروجرد در دورانقاجار و امنیت آن بوده است به گونه ای که هنوز هم این بازار نقش عمده ای در تامینمایحتاج ایلات کوچرو لر و بختیاری دارد هرچند سکونتگاههای ییلاقی آنها معمولا بابروجرد فاصله دارد. علاوه بر آن به دلیل قرارگیری بروجرد بین استانهای لرستان،همدان و مرکزی و نیز نوعی نزدیکی تجاری با خوزستان، اصفهان و کرمانشاه، نقش بازاربروجرد به عنوان یک مرکز تجاری منطقه ای پر رنگتر شده است.
بی شکبازار بروجرد یکی از نفیس ترین مجموعه های مردمشناسی به جای مانده در ایران است کهعلاوه بر ارزش تحقیقاتی، می تواند جاذبه بزرگی برای گردشگران باشد. علیرغم تغییراتبسیار زیاد در دهه های اخیر، هنوز هم بسیاری از حرفه های قدیمی بصورت سنتی کار خودرا در بازار بروجرد ادامه می دهند که نحوه کار و محصولات آنها برای گردشگران داخلیو خارجی می تواند تماشایی باشد. بجاست میراث فرهنگی و دیگر مسئولان شهر بروجردتلاشی همه جانبه برای حفظ و احیای این اثر بزرگ تاریخی، تجاری و فرهنگی شهر بروجردداشته باشند