آسیب شناسی یک رفتار جمعی در میان افراد جامعه

ما ایرانی ها ملت فهیم و بافرهنگی هستیم. اولین بار که این جمله را خواندی یا شنیدی کجا بود؟ وقتی فقط 7 ساله بودی و سر صف کلاس اول خانم ناظم، خوب ها و بدها را معرفی می کرد و عقبی با نوک کفشش ساق پایت را نشانه رفته بود؟ شاید هم وقتی برای کنکور می خواندی و در کتابخانه تست می زدی و از میز بغل صدای قرچ قرچ پفک را می شنیدی؟ببینم، ترم اول دانشگاه نبودی وقتی سر کلاس ششدانگ حواست به استاد بود و ردیف آخر 2 نفر پیام رد و بدل می کردند و ریز ریز می خندیدند ، فکر می کنم این جمله را در روزنامه ها هم خوانده باشی، تیتر کدام مطلب بود؟ مهم نیست چون ما واقعا ملت فهیم و بافرهنگی هستیم، البته کمی هم احساساتی، چون گاهی احساساتی می شویم و فکر می کنیم کسی می خواهد سرمان کلاه بگذارد یا وقتی احساس می کنیم دیگران ما را بی عرضه می دانند و ما عقب تر از بقیه هستیم.

حتی وقتی فکر می کنیم از همه سرتریم و باید از فرصت ها به نحو احسن استفاده کرد... فقط در این صورت است که ما ایرانی ها ملت فهیم، بافرهنگ و البته کمی احساساتی هستیم. موقعیت هایی که در این گزارش توصیف شده است، تجربه مشترک همه ما ایرانیان است. کمتر کسی می تواند ادعا کند هیچ یک از این موقعیت ها را تجربه نکرده یا خود سهمی در خلق این موقعیت ها نداشته است.این موقعیت ها اگرچه ارتباطی با فرهنگ ما ایرانیان فهیم ندارد، اما با احساساتی بودن ما در برخی موقعیت ها و شرایط بی ارتباط نیست که می تواند به خلق آداب فرهنگی جدیدی منجر شود.نمای اول، پارک ملت، 26 مهر 1387: ساندویچ 1500 متری امروز در پارک ملت به نمایش گذاشته می شود. 32 آشپز و 2 سرآشپز از صبح زود منتظرند تا ثمره 48 ساعت کار خود را در کتاب رکوردهای گینس ثبت کنند. با توجه به تبلیغات گسترده رسانه ها، مردم زیادی برای دیدن این ساندویچ با شهرت جهانی آمده اند. تنها چند دقیقه از آماده شدن ساندویچ 1500 متری نگذشته که ساندویچ ناپدید می شود.

همین چند دقیقه کافی است تا عکاسان مطبوعات از شکار لحظه ها جا بمانند و تکه های 10 سانتی متری باقیمانده از این ساندویچ هم هیچ شباهتی به ساندویچ با شهرت جهانی نداشته باشد. افرادی که برای تکه تکه کردن ساندویچ هجوم می آورند ، هیچ شباهتی به افراد گرسنه ندارند. شاید هم صبحانه کاملی خورده باشند، ولی شوق یک گاز ساندویچ را می شود در چشمان آنها دید.زن ها که عقب ترند و دستشان نمی رسد، گله می کنند و چیزی به بچه ها هم نمی رسد. خلاصه این که اگر سری به سایت های اینترنتی بزنید، خبری از تصویر این ساندویچ نیست، مگر این که عکاسان شهرداری تهران پیش از حمله مشتاقان ساندویچ جهانی، دست به کار شده و با دوربین خود، از این موجود بخت برگشته که عمرش به چند ساعت هم نکشید، عکسی به یادگار گرفته باشند.


▪ نمای دوم، مراسم عروسی یکی از تالارهای شمال تهران ساعت 22اینجا آدم ها اتو کشیده اند. بوی عطر فضا را پر کرده است. همگی مرتب نشسته اند و گاهی به افتخار عروس و داماد کف مرتب می زنند، اما از جای خود جنب نمی خورند. گاه سلام و علیک ها و تعارف های باکلاس با موسیقی سالن همراه می شود و افراد به احترام هم نیم خیز می شوند. گاهی بحث های سنگینی از سیاست و فلسفه تا مسایل بهداشتی و تغذیه در فضا می پیچد که اگر سواد اندکی داشته باشی تنها شنونده خواهی بود.

کسی دست می برد و سیبی را برمی دارد و با احتیاط شروع به پوست کندن می کند. نمی شود به بقیه تعارف نکند و با چاقو و چنگال تکه سیبی را با احتیاط بیشتر در دهان می گذارد. گاهی هم افراد به هم لبخند می زنند که نشان دهنده دوستی و احترام آنها نسبت به هم است.عقربه ها که همدیگر را دنبال می کنند زمان شام فرا می رسد. میز شام با تزیین خاصی گوشه سالن 400 نفری خودنمایی می کند، همه چیز مهیاست. باقلاپلو با ماهیچه و شیرین پلو و زرشک پلو با مرغ و البته چند سیخ جوجه کباب و... میهمانان به شام دعوت می شوند: خانم ... خواهش می کنم بفرمایید... آقای مهندس... شام سرد می شود، بفرمایید، مثل همیشه اول تعارف بعد...دور میز پر از میهمانان اتو کشیده است که تا پیش از این تنها نیم خیز شده اند، حالا تمام قد بشقاب ها را از چند نوع غذا پر می کنند. حمله چنگال ها به بره وسط میز دیدنی است. کمی دقت کنی یاد فیلم های مستند و مثله شدن بره آهو به دست شیرهای وحشی می افتی.

برخی بشقاب ها آنقدر پر شده که قسمتی از غذا از آن سوی بشقاب در حال ریخته شدن است. خلاصه این که از میز مرصع 20 دقیقه قبل، غیر از دیس های خالی و چند تکه استخوان بره چیزی باقی نمی ماند و البته گروهی که دیر سر میز می رسند به صرف برنج بدون ماهیچه و مقداری سالاد اکتفا می کنند. این میز به یاد ماندنی در فیلم عروسی به خاطره پیوسته است.


▪ نمای سوم، پس از مراسم عزاداری و تدفین ساعت 30/13تدفین به پایان رسیده است. عزیزی در گذشته است، سیاهپوشان به دور آرامگاه او حلقه زده اند، تورهای سیاه، عینک های سیاه، گاهی هم کراوات های سیاه، همه چیز از غم سنگینی حکایت می کند و حضار قصد همدردی با صاحبان عزا را دارند. نوحه خوان همه را به صرف ناهار دعوت می کند. هتل... در یکی از مناطق مرکزی تهران. افراد، آرام و با طمانینه و با چهره های سنگین و بغض های فرو خورده سوار خودرو ها می شوند. صاحب عزا مقابل در اصلی سالن در انتظار است.

به همه خوش آمد می گوید و پاسخ که غم آخرتون باشه ، دیگه غم نبینید ، خدا رحمتش کنه و... با سرو اولین سری غذا، انگار مرحوم و صاحب مرحوم هر دو فراموش می شوند. با صدای چکاچک چنگال ها صدا به صدا نمی رسد، پیرمردی مقابل در هتل غذایی طلب می کند که ظرف کوچکی به دستش می دهند؛ اما داخل سالن غوغایی است.بعضی ها چنان بشقاب را احاطه کرده اند که کراوات در ماست فرو رفته را نمی بینند، آن سوتر کسی غذای دیگری سفارش می دهد و یکی دیگر چون گوشت قرمز برایش مضر است، از سفارش مرغ خبر می گیرد. بازار حرف های درگوشی داغ است.

کسی چشم می چرخاند تا آشنایی را پیدا کند. آن وقت با پایین دادن لب ها به ظرف غذا اشاره می کند که یعنی، نمکش کم و بی مزه است. آن یکی که به ته بشقاب رسیده، سرش را تکان می دهد و به نشانه تایید،؛ چشم غره ای به صاحب عزا می رود. فقط 45 دقیقه زمان کافی بود تا همهمه عزاداران خلال به دست با نثار فاتحه ای به روح مرحوم پایان یابد.


▪ نمای چهارم، فروشگاه زنجیره ایمشتری های به صف شده در انتظار صندوقدارند. صندوقدار نگاهی به صف طویل مقابل رویش می اندازد و سریع کالاها را در رایانه مقابل ثبت می کند و اسکناس ها را می شمارد. مشتری ها می توانند کالاهایشان را در نایلون های کنار صندوق بگذارند. یکی از مشتری ها، این پا و آن پا می کند.نگاهی به صندوقدار می اندازد و با حساب اجناس خود چند نایلون را برمی دارد. کالاهای او در یک نایلون براحتی جا می گیرد، اما او خود را محق می داند که بسته ای از نایلون ها را با اجناس خریداری شده بردارد. مشتری بعدی هم نگاهی به اولی می اندازد و او هم ... مشتری پنجم برای کالایش نایلون ندارد، پس باید صبر کرد تا صندوقدار نایلون بیاورد. صندوقدار از جایش بلند می شود و دقایقی کافی است تا طول صف صندوق به چند متر برسد.


▪ نمای پنجم، همایش سراسری... ساعت 30/10 دقیقهخمیازه های مکرر حضار نشان می دهد ساعت ها از شروع همایش گذشته و این چندمین سخنران است که مطالبش را ارایه می کند؛ هر چند عده ای روی صندلی های چرمی فرو رفته اند و چشم ها را بسته اند که گویا در حال تمرکزند نه چرت، اما با اعلام زمان تنفس و پذیرایی حضار از سوی مجری برنامه، تقریبا همه برمی خیزند. میزهای گرد با پوشش سفید و مزین به قهوه، چای، آبمیوه و کیک و میوه در سالن پذیرایی آماده میهمانان است.

آقای دکتر... خواهش می کنم بفرمایید صدای آن سو جواب می دهد: استدعا می کنم الساعه خدمت می رسم. چون دیس شیرینی کافی نبوده، پیشخدمت دیس شیرینی به دست سر می رسد. هنوز دیس روی میز قرار نگرفته که بعضی مشت مشت شیرینی برمی دارند. فنجان ها چند بار از قهوه و چای پر می شود. گاهی هم آبمیوه ها روی پوشش سفید رنگ میزها سر می خورد.آن سوتر، فنجان قهوه روی میز می غلتد و صاحبش فنجان دیگری طلب می کند.

از میان میوه فقط سیب مانده و البته جمعی از سیب ها، نیمه به حال خود رها شده اند. زمان 15 دقیقه ای پذیرایی تا 35 دقیقه کش می آید. حالا باید سخنرانی دکتر... آغاز شود. کت ها مرتب و دهان ها پاک می شود، آستین پایین می آید، کمتر می شود باور کرد شنوندگان مباحث سنگین و تخصصی همایش در سالن پذیرایی حضور داشته اند.این سالن حالا با سالن غذاخوری کودکان یک مهدکودک بی شباهت نیست و از روپوش سفید میزهای پذیرایی غیر از روکش های رنگی با لکه های قهوه ای، زرد و نارنجی، خرده های شیرینی و لیوان های سر و ته شده چیزی باقی نمانده است.

▪ نمای ششم، سفره حضرت ابوالفضل (ع)بزرگ ترها بالای سفره نشسته اند. می گویند این رسم سفره است. مراسمی کاملا زنانه که می توان از صدای جرینگ جرینگ النگوها و شمش های آویزان از گردن ها پی برد که سفره، سفره غنی و پرزرق و برقی است. دعا و نوحه که به پایان می رسد، نایلکس ها از برخی کیف ها بیرون می آید. آنها که از آش رشته و عدس پلو، شله زرد، میوه و شیرینی سر سفره بارها چشیده اند، این بار کیسه های نان و پنیر و سبزی را داخل ساک ها می ریزند.

یکی برای شوهر، یکی برای پدر، مادر، خواهر، پسر، نوه، عروس، داماد و... اینجاست که دیگر ساک ها پر می شود. اما آنها که دورتر از سفره نشسته اند، از این تبرک نصیبی نبرده اند و حتی از یک بسته نان و پنیر و سبزی بی نصیب می مانند.


▪ نمای هفتم، نمایشگاه کتاب ، مطبوعات و...غرفه ها پر از بازدیدکننده است. گروهی کتاب ها و نشریات را ورق می زنند، عده ای بر سر خط مشی نشریه چانه می زنند و گروهی هم ساک به دست پرسه می زنند آن هم نه برای یافتن بهترین کتاب و نشریه، بلکه برای جمع کردن کالاهای تبلیغاتی رایگان؛ از خودکار و خودنویس گرفته تا تقویم و پوستر و نسخه های 5 سال پیش یک هفته نامه و عکس کهنه یک هنرپیشه یا فوتبالیست و خلاصه هر چیزی که به رایگان توزیع شود.

بعضی ها از دور به کودک خود اشاره می کنند که برو فلان غرفه و بگو: آقا نایلون تبلیغی دارین؟ و وقتی کودک پیروزمندانه با یک نایلون رنگی تبلیغی برمی گردد با غرور دستی بر سرش می کشند. آخر روز وقتی کرکره نمایشگاه را پایین می کشند، این عده با نایلکس های پر و دست های خسته و آویزان ولی دلشاد از غنایمی که گرفته اند با اصرار ماموران انتظامات نمایشگاه به بیرون هدایت می شوند.


▪ نمای هشتم، ببخشید پولی استتقاطع ولیعصر میرداماد ایستاده است. وقتی با سرعت از کنارش می گذارم، کتاب دعای کوچکی مقابلم سبز می شود آن هم در دست های سیاه و آفتاب سوخته نوجوان. کتاب را می گیرم. سبز رنگ و زیباست با جلدی جذاب و خطوطی هنرمندانه، ای کاش بیشتر بگیرم برای مادرم یا خواهرم هنوز این آرزو به زبان نیامده که دست آفتاب سوخته 2 کتابچه دیگر را در دستم می گذارد و من خوشحال از این هدیه، به راهم ادامه می دهم.

ببخشید خانم، پولی است. برای خدا، برای یتیمان، هر کدام هزار تومان؟ اصلا به چه دردم می خورد من که چند کتاب دعا دارم. کتاب ها را به دستان آفتاب سوخته برمی گردانم. دیگر صدایش را نمی شنوم: خانم بیا 500 تومان، خودم هم باور نمی کنم که چند ثانیه قبل کتاب ها را برای خودم، مادرم، خواهرم و... آرزو کرده ام!


▪ نمای نهم، ظهر عاشوراهنوز هیاهوی سنج و طبل و زنجیر نخوابیده است. یک ساعتی به اذان ظهر باقی است. گروهی عزاداری می کنند، جمعی هم تماشا. بجز اینها عده ای صف کشیده اند. کوچه پس کوچه شهر پر است از صف هایی که منتظرند دری باز شود و ظرف های یک بار مصرف ناهار بیرون بیاید. قیمه، فسنجان، کباب، قورمه سبزی، خورشت کرفس و... هر جا خرجی می دهند، صفی به پا شده است. عده ای دیگ های 6 نفره شان را هم آورده اند.

یکی در میانه صف با آب و تاب از تعطیل شدن 3 روزه آشپزخانه در منزلش می گوید. دیگری از ذخیره و فریز کردن غذاهای نذری و با خنده اضافه می کند که بچه ها به این کار غر می زنند. حالا دیگر ابتدای صف رسیده اند. یکی کافی نیست، با عز و التماس از صاحبخانه می خواهند برای فرزندانش هم نذری بدهد. دست آخر با چند ظرف یک بار مصرف، خرسند و پیروز عقب می نشینند.به ساعتی نمی کشد که در داخل بسیاری از زباله ها می شود برنج های نذری را دید یا حتی گوشه خیابان تلی از برنج و خورشت را تماشا کرد. هستند کسانی که حتی یک لقمه از این نذری سهمشان نشده و بی نصیب مانده اند.


▪ نمای دهم ؛ تصویری از من و توو بالاخره نمای دهم، تصویری از من و توست وقتی برای صرف شیرینی یا آبمیوه که در میانه راه و در خیابان توزیع می شود، راه را سد می کنیم و وقت دیگران را با جسارت صرف خود می کنیم.وقتی به یک کاسه آش نذری همسایه قانع نیستیم، وقتی در رستوران فست فود به قاشق و چنگال یک بار مصرف و انواع سس های مجانی هم رحم نمی کنیم و وقتی تعاونی اداره پودر رختشویی و تن ماهی می دهد، هر چند آخر برج باید تاوانش را بدهیم ولی فقط برای عقب نماندن از بقیه، بیشتر از سهممان طلب می کنیم.

از این فراتر، زمان پارک خودرو بدمان نمی آید، پارکبان یا نباشد یا ما را نبیند و با این ادعا به پارکبان که فقط 5 دقیقه!... یک ساعت بعد پا را روی پدال گاز می گذاریم و از جلوی چشمش دور می شویم. نمی دانم چرا وقتی نانوایی قرار است نان صلواتی توزیع کند، دوست داریم با یک صلوات 10 نان بگیریم و آن را فرصتی برای ذخیره نان در یخچال ها می دانیم. خلاصه این که دنبال فرصتیم. نمی خواهیم حق کسی ضایع شود و نمی خواهیم حقمان را ضایع کنند.

بسیار شده که از این رفتارها تاسف خورده ایم، اما بعید نیست که در کنار سر تکان دادن ها و ابراز تاسف ها، خودمان هم در پی فرصت دیگری باشیم.دکتر غلامرضا علیزاده، محقق اجتماعی و مدرس دانشگاه: این گونه موقعیت ها نوعی رفتار جمعی خلق می کند که یکی از عوامل آن نبود رابطه ارگانیک بین افراد جامعه و نهادهای اجتماعی است. روز معلم فردی را دیدم که در حال چیدن گل های یک پارک بود. این نشان می دهد که ما حس مالکیت عمومی بسیار ضعیفی داریم و افراد چون فکر می کنند مسایل عمومی از آنها جداست، نسبت به آنها بی تفاوت هستند. این نگاه با کار فرهنگی و از طریق برنامه های متنوع و بانشاط باید به باور و بینش و از بینش به رفتار تبدیل شود.بعضی از عادات و آداب و مصادیق فرهنگی، ریشه در ادبیات و عرف جامعه دارد. این نگاه که یک مو از خرس کندن غنیمت است، ناخودآگاه این باور را ایجاد می کند که افراد و سازمان های افراد خرس هستند و باید بیشترین استفاده را از آنها بکنیم.

از سوی دیگر، چنین نگرشی از نظر جامعه شناسی آموزش و پرورش در نظام تعلیم و تربیت ما ریشه دارد و وقتی این نظام کوچک را تشویق می کند که بهترین باشد. نمره 20 بگیرید تا پیشاپیش بقیه حرکت کنید و این مساله به تدریج تفرد و خودخواهی را هم رشد می دهد. در اینجا منافع فردی بر منفعت جمعی رجحان پیدا می کند، بنابراین تعجب ندارد که تفکر جمعی در این جامعه رشد نمی کند.در نظام آموزش و پرورش دیگر کشورها، کودک، بهترین بودن را با کار جمعی و حرکت در کنار دیگر هم سن و سال ها می آموزند. ما از کودکی یاد نگرفته ایم که بر مناسبات رفتار اجتماعی غالب شویم و در جمع انسجام و وفاق را رعایت کنیم.

در واقع ارتباطات انسانی در کشور ما ارتباط مکانیکی است که بر منافع فردی تاکید می کند. از این سو در این گونه ارتباطات، رفتارهای مورد اشاره معیار هوشمندی، زرنگی و زیرکی تلقی می شود.افراد برای این که متهم به بی عرضگی و کم توانی نشوند به رقابت های غیرمنطقی روی می آورند که گاهی حتی منجر به ایجاد مناقشات گروهی و جمعی می شود. این را هم باید اضافه کرد که رواج چنین رفتارهایی از جمع به فرد منتقل می شود.

وقتی شما می بینید که دیگران برای پر کردن بشقاب غذایشان به دیگران رحم نمی کنند، شما هم براساس خاصیت رفتار جمعی و هیجانی این رفتار را تکرار می کنید ، هرچند در آینده نسبت به آن پشیمان می شوید بنابراین از زمان آغاز آموزش رسمی باید به کودکمان بیاموزیم که روح جمعی و مالکیت عمومی را محترم بشمارد. رعایت قوانین در جمع، نیازمند استفاده از برنامه های فرهنگی جذاب و بانشاط است که تدابیر مسوولان فرهنگی را طلب می کند.

کتایون مصری
روزنامه جام جم