نظریه بیوریتم و کاربرد آن در مهندسی فاکتورهای انسانی

بیوریتم یکی از جدیدترین موضوعها در حیطه شناسایی ارگونومی ذهن افراد است که با بررسی و شناخت از جنبه های فکری – جسمی – روحی مدیران می توانند در تقلیل حوادث طبیعی ناشی از کار روزمره و کاهش اشتباهات ظاهراً بدون دلیل بسیار مؤثر واقع شود. با توجه به اینکه تا به حال تحقیقی جامع وکاربردی در رابطه با بیوریتم ما و ساعتهای درونی بدن به منظور افزایش ضریب اطمینان کار در مراکز تولیدی و خدماتی و همچنین افزایش بهره وری با تکیه بر اصول مهندسی فاکتورهای انسانی انجام نشده این مقاله به طور بسیار فشرده به شناساندن بیوریتم و تاریخچه و اهمیت آن و همچنین سابقه کارهای انجام شده در کشورهای صاحب علم و صنعت می پردازد و به این ترتیب قابلیت و کارکرد بیوریتم در زمینه موضوع مقاله را گوشزد می کند.
آرزوی همیشگی انسان این بوده که بتواند آینده خود را روشن تر دیده و پیش بینی کند از آغاز بشر، متوجه شده بود که بین زندگی وی و ستارگان ارتباطی وجود دارد و شغل پیش گویی نیز در نتیجه همین ارتباط بوجود آمد. انسان از معدود موجوداتی است که از ابتدا همواره سعی نموده که با شناخت موارد جبری طبیعت به آزادی بیشتری دست یابد کشف قوانین علمی ، وی را قادر به کنترل و استفاده از آنها و آزادی روز افزون نموده است. یکی از شاخه های علوم نیز شناختی است که انسان بعنوان یک مدیر از خود در زمینه های مختلف روانی، جسمی ، اجتماعی بدست آورده و به مدد آن خود را از بسیاری از بحرانها نجات می دهد.

نظریه بیوریتم روشی است که به شناخت تغییراتی منظم و متناوب در رفتار و توانایی های آدمی منجر می شود.
یکی از مهمترین ویژگیهای عصر ما ورود علم و روشهای علمی به حوزه فعالیت های روزمره است از یخچال و اجاق گاز گرفته تا پیچیده ترین دستگاهها و ابزار آلات صنعتی و پزشکی همگی به نوعی و به شکلی برگرفته شده و دقیق ترین و ظریف ترین راهبردهای فکری عالمان و دانشمندان هستند که تمدن امروزین ما وامدار آنان است.
دانشمندان علوم رفتاری و کسانیکه با مدیریت رفتارهای فیزیولوژیک انسان آشنایی دارند اینک می توانند دلیل منطقی بسیاری از رفتارهایی که تا پیش از این پیچیده به نظر می آمد را همراه با مستندات علمی و تجربی به خوبی بیان کنند . که در همین مقاله به اینگونه مسائل اشاره خواهیم داشت.
بیوریتم چیست
مدتی است که در کشور ما به صورت انگشت شماری مباحثی در رابطه با بیوریتم ارائه شده که چند نمونه آن به منظور آشنایی خوانندگان محترم در قسمت منابع آورده شده است . این حادثه نیکی برای دانشمندان و استادان و دانشجویان علاقمند است . در این مقاله نیز سعی شده با توجه به اصول و پایه های نظریه بیوریتم آن را به نوعی به یکی از موضوعات مهندسی صنایع و مدیران صنعتی ارتباط داده شود و با بیان آن و با استفاده و گردآوری نوشته ها مقالاتی که اسامی نویسندگان محترم آن نیز آورده شده خوانندگان عزیز را با این مهم بیشتر آگاه کنم و یکی از کاربردهای آن را در زمینه مهندسی فاکتورهای انسانی و ارگونومی بیان شود.
معنی مرگ مرتباً در سه سیکل خاص که مانندمنحنی های سینوسی دارای فازهای مثبت و منفی هستند در حال گذر است . دوره جسمی 23 روزه و بر فعالیت های فیزیولوژیکی بدن اثر می گذارد مواردی از قبیل مقاومت بدن در برابر بیماریها ، نیروی جسمی –هماهنگی بدن و سرعت انجام فعالیت فیزیکی دوره روحی یک دوره 28 روزه بوده و بیشتر شامل مواردی از قبیل خلاقیت –حساسیت –سلامت روحی و ادراک می شود .
دوره فکری شامل 33 روز بوده و شامل کارکرد حافظه – سرعت انتقال و قدرت یادگیری و تجزیه و تحلیل مسائل می شود .نصف دوره زمانی هر کدام از این سیکلها مثبت و نیم دیگر منفی است به عبارت دیگر در هر 5/11 روز اول فعالیت جسمی همراه با تحریک انرژی –قدرت جسمانی بالا و کار مفید عاری از اشتباه و توأم با تحمل است و در 5/11 روز – بعد ضعف – خستگی – انرژی ذخیره ای کمتر و کاهش توانایی مشاهده می شود در 14 روز اول دوره احساسی خوش رویی ، خوشبینی و علاقمندی بکار و زندگی و علاقمندی به مشارکت فعال در امور تشریک مساعی دوره مثبت سیکل است و 14 روز بعد که همراه با بد اخلاقی –زود رنجی و تند مزاجی است به همین ترتیب از لحاظ فکری بعد از 5/16روز نخست قدرت هوش ودرک و فهم مطالب و روحیه تحلیلی بالا و خلاقیت و در 5/16 روز دوم فراموشکاری –تنبلی فکری و مشکل بودن تمرکز و ذهن و تصمیم گیری است.

واقعیتهای جالبی که در رابطه با بیوریتم کشف شده اند ازجمله اینکه در هنگام تولد هر سه دوره از صفر شروع شده و بالا می روند تا به اوج برسد. این سیکلها حول محور زمان یا سطح بحرانی در نوسان هستند و فازهای مثبت و منفی را بوجود می آورند.
در سیکل منفی آسیب وجود ندارد ولی در گذر از مثبت به منفی وجود دارد این روزها را روزهای بحرانی می نامند برای مثال در هر سه مورد احتمال وقوع این موارد بیشتر است .
1-در روزهای بحرانی جسمی: تصادف ، سرماخوردگی یا ناراحتی های بدن
2- روزهای بحرانی روحی: ستیزه جویی ، سردرگمی و ضعف روشن
3-روزهای بحرانی فکری : اشتباهات قضاوتی ، مشکلات یادگیری و حافظه امکان پیش بینی و کاستن از خطاها وجود دارد مدیران می توانند با محاسبه تعداد روزهای بحرانی و زمان وقوع احتمالی آنها بسیاری از مشاجرات را با هم کم کرده و همچنین نیروی انسانی زیر نظر خود را بهتر حفظ کنند.
تئوری بیوریتم در اواخر قرن نوزدهم توسط فیلپس و سوبودا بوجود آمد که اولی ریتم جسمی و دیگری ریتم روحی را کشف کرد وی نقش مهمی در این تئوری داشت و در واقع تئوری به شکل امروز مدیون وی است . امکانی که بیوریتم در پیش بینی رفتارهای آینده به ما می دهد را می توان به عنوان اولین نقطه برای توجیه مدلل بودن آن تئوری دانست البته مشکلاتی در تعبیر و تفسیر آن نیز وجود دارد. اینکه هر سه هم زمان به هم و مستقل از یکدیگر عمل کرده در روزهای بحرانی هر سه سیستم تحت نفوذ هم قرار گرفته و مثلا یک روز بحرانی در دوره های روحی توسط منحنی های فیزیکی و فکری که به اندازه کافی قوی باشند خنثی می شود.
حال اگر تئوری فوق الذکر بر اساس محاسبات ریاضی قابل اندازه گیری نبوده و اجازه نمی دهد که با اطمینان رفتار مورد انتظار فردی را شناسایی کنیم چگونه می توانیم به آن اطمینان کنیم اگر ما بتوانیم مقدار قابل توجهی آمار تجربی به دست آوریم که نشان دهد پیش بینی های تئوری بیوریتم منطبق با رفتار عمومی شخص در روزهای مشخص است به طور حتم تئوری اعتبار بیشتری به خود می گیرد. دیگر اینکه مشاهدات اگر روی افرادی که دارای مشاغل حساس تر و خطرناک تر هستند انجام شود قطعی تر خواهد بود. منحنی های بیوریتم یک نظریه تجربی است و بیشتر به شواهد می کند و برای اعتبار آن نمی توان از قوانین شناخته شده فیزیولوژیکی استفاده کرد.همانطور که در بالا آورده شده منحنی های بیوریتم همه با هم از صفر شروع و هر یک با تناوبی مشخص ادامه یافته و پس از آن 21252 = 33×28× 23 روز یعنی در 59 سالگی مجدداً هر سه منحنی به نقطه صفر می رسند. البته چون یکی از عددهای زوج است سه منحنی یک بار در اوایل 30 سالگی با یکدیگر در نقطه صفر برخورد می کنند که در این حالت منحنی در روز چهاردهم خود محور را قطع می کند ولی منحنی های جسمی و فکری در ابتدای دوره هستند یعنی تقریباً هر 30 سال 10626 = 33×23× 14 روز یک بحران سه گانه وجود دارد. هنگامی که فاز هر سیکل عوض شود یعنی دوره مذکور مخط زمان را قطع می کند آن روز، روز بحرانی مربوطه آن دوره است. روز بحرانی به خصوص در مورد سیکل جسمی اهمیت خاصی دارد اما هنگامی که دو سیکل در یک روز خط زمان را قطع کنندآن روز بحرانی تر است به خصوص که یکی از این دو سیکل جسمی باشند و اگر هرسه سیکل در یک روز همدیگر را قطع کنند آن روز بیشتر با اهمیت است و بر مدیران واجب است تا با طراحی جدول بیوریتم برای کارگران زیر دست خود تمام این بحرانهای دو گانه و سه گانه را شناخته و با استناد به آنها از حوادث ناگواری جلوگیری می کنند.

براحتی می توان نتیجه گرفت که هر 5 روز، یک روز بحرانی است زیرا میانگین برای هر سه دوره محسوب می شود چون 28=3/(33+28+23) روز و از آنجا که هر دوره دو روز بحرانی وجود دارد نسبت روزهای بحرانی به کل روزها عبارت است یعنی به طور متوسط از هر 5 روز یک روز بحرانی است نقاط بحرانی مضارب صحیحی از اعداد 5/11 و 14 و 5/16 هستند بنابراین نقاط بحرانی است نقاط بحرانی دوگانه بنا به مورد عبارتند از بحرانی های دوگانه روحی – جسمی 322 = 2×5/11× 14 روز بحرانهای دو گانه فکری-جسمی 262 = 2×5/16× 14 روز یعنی به طور متوسط در طی یکسال 3 بحران دوگانه وجود دارد که در سال سی ام یک بحران سه گانه به جای سه بحران دوگانه خواهیم داشت.

چگونه از بیوریتم در محیط های کار استفاده کنیم
یکی از کاربردهای بیوریتم که مورد نظر این مقاله است جلوگیری از سوانح کاری است بررسی های انجام شده نشان می دهد 70 درصد سوانح کارخانه های شیمیایی و پاک کننده در آمریکا در دهه 80 زمانی رخ داده است که ریتم های عوامل انسانی در نقطه بحرانی قرار داشته است این بررسی ها نشان می دهد که چگونه نقطه ای بحرانی فیزیکی می تواند به وجود آورنده یک عدم تعادل باشدو مثلاًیک کارگر ماشین پرس که 20 سال با یک نوع ماشین کار کرده و حتی یک حادثه کوچک نیز نداشته در یک روز بحرانی دوگانه در ریتم احساسی و فکری بی هیچ علتی سرعت ماشین را بالا برده و در نتیجه سه انگشتش قطع می شود اگر او بیوریتم خود را می شناخت و یا حدس می زد شاید احتمال کمتری برای این کار وجود داشت. بیشتر حوادث برای کارگران و افراد زمانی رخ می دهد که یک بحران دوگانه وجود دارد. شخص در موقعیت بدی قرار گرفته و عدم تعادل حاصل از ریتم او را به خطر مواجه می کند. راسل ک . اندرسون از دانشمندان آمریکایی است که در زمینه بیوریتم کارکرده وی دنبال بررسی های بالای 120 مورد خطای انسانی را مجدداً بررسی نموده و نتایج و یافته های فعلی را تایید نموده و عدد 70 درصد بدون تغییر باقی می ماند به طور کلی اندرسون به نتایج زیر دست یافت:
1- یک شخص در نقطه بحرانی رفتار متفاوتی دارد.
2- کسی که بیوریتم خود را نشناسد از بیان علت حوادث عاجز است .
اکثر کسانیکه به سبب کار و زندگی مجبور به تحمل پروازهای طولانی شده اند خستگی ، بیخوابی و منگی دو سه روز اول ورود خود را از یاد نبرده اند این نوع خستگی به اصطلاح jet lag است و بر این واقعیت استوار است که وقتی انسان از شرق به غرب می رود کمتر دچار ناراحتی می شود تا غرب به شرق .

نتیجه گیری
افراد انسانی و به خصوص مسئولیتی که افراد زیادی را در محیط های فنی و خدماتی زیر دست دارند باید با این نظریه آگاه باشند و بدانند آنچه تاکنون گفته شد نباید نتیجه گرفت که در روزهای بحرانی ناکامی و بدبختی انسان جتناب ناپذیر است زیرا با اطلاع از قواعد بیولوژی و بیوریتم و کشف روزهای بحرانی با کنترل رفتار خود و انتخاب یک راه حل منطقی از ناکامی خود جلوگیری کرده . در واقع مکانیزم بروز در روزهای حساس به این ترتیب است که به علت تغییرات که در بدن انسان صوت می گیرد فرد ذاتاً تمایل به بی دقتی و بی توجهی پیدا کرده و در صورتی که در همان ایام در حال انجام کارهای مخاطره آمیز باشد ممکن است این بی دقتی برای او ایجاد مشکل نماید و منجر به حادثه شود لذا با داشتن نظریه بیوریتم به فرد توصیه می شود در این روزها بیشتر مراقب باشد. وقتی به غرب می رویم و خورشید را دنبال می کنیم روز موقتاً طولانی تر می شود و از آنجائیکه چرخه طبیعی اغلب اوقات طولانی تر شدن روز را راحتر تحمل می کند تا کوتاه شدن آن را به این ترتیب ایده آل این است که در سفر های طولانی انسان همواره از شرق به غرب مسافرت کند منتها به طریقی که در هر روز یک نصف النهار را می پیماید.
مثال بعدی : از طرف کارخانه ای که 130 کارگر شیفتی داشت تحقیقی برای بررسی مسائل این کارگران که اغلب از بی خوابی و ناراحتی های جسمی شکایت داشتند مورد لزوم واقع شد. کارگران بر پایه برنامه هفتگی کار می کردند یک هفته صبح – یک هفته عصر . طبق نظر این محقق و با توجه به علائم ریتم حیات گویی این کارگران یک هفته در نیویورک – هفته بعد در پاریس و بعد در توکیو هستند به عبارت دیگر مثل اینکه آنها مرتباً در حال پرواز از غرب به شرق هستند که این منزله بدترین حالت برای آهنگ بیولوژیک بدن است.