-
پژوهش در عمليات چيست ؟
از اواسط دهه پنجاه به بعد ، همراه با گسترش كاربرد پژوهش در عمليات در نتيجه جنگ جهاني دوم (كه در گامهاي پيشين از آن گفته‌ايم) ، تعاريف متعددي از پژوهش در عمليات توسط انجمن‌‌هاي تخصصي پژوهش در عمليات و نويسندگان ارائه شده‌است اما هنوز تعريف واحدي از آن وجود ندارد . در اينجا به بيان برخي تعاريف موجود مي‌پردازيم :
1- تعريف انجمن پژوهش در عمليات بريتانياي كبير (ويلكس ،1980)
پژوهش در عمليات عبارتست از كاربرد روشهاي علمي در مسائل پيچيده پديد آمده براي هدايت و مديريت سيستمهاي بزرگ شامل انسان ، ماشين ، مواد و پول ، در صنعت ، تجارت ، دولت و دفاع . رويكرد متمايز پژوهش در عمليات ، توسعه مدلي علمي از سيستم به همراه اندازه‌گيري عواملي مانند شانس و خطر براي پيشگويي و مقايسه پيامدهاي تصميمات ، استراتژيها يا كنترلهاي جانشين مي‌باشد . هدف ، كمك به مديريت در تعيين سياست‌ها و اقدامات به صورت علمي است .
2- تعريف انجمن پژوهش در عمليات آمريكا (پولاك، راسكوپف و بارنت ،1994)
- پژوهش در عمليات رويكردي علمي براي تصميم‌گيري است .
- پژوهش در عمليات عبارتست از تصميم‌گيري علمي براي دستيابي به بهترين طراحي و عمليات سيستمها ، معمولا در شرايطي كه تخصيص منابع محدود نيز مورد نياز باشد .
3- تعريف دالن‌باخ و جرج ،1978
پژوهش در عمليات عبارتست از كاربرد سيستماتيك روشها ، تكنيكها و ابزار مقداري براي تحليل مسائل عمليات سيستمها .
4- تعريف دالن‌باخ و جرج ،1978
پژوهش در عمليات اساسا عبارتست از مجموعه‌اي از تكنيكها و ابزارهاي رياضي به همراه نگرشي سيستمي كه براي حل مسائل تصميم عملي داراي ماهيت اقتصادي يا مهندسي بكار مي‌رود .
5- تعريف ثيراف و كك‌لمپ ،1975
پژوهش در عمليات عبارتست از بكارگيري نگرش برنامه‌ريزي شده (روش علمي روز‌آمد شده) و تيمي چند تخصصي براي بيان ارتباطات عملكردي پيچيده ، در قالب مدلهاي رياضي با هدف ارائه مبنايي مقداري براي تصميم‌گيري و كشف مسائل جديد براي تحليل مقداري .
6- تعريف حمدي طه ،1976
اين حوزه جديد تصميم‌گيري با استفاده دانش علمي از طريق تلاش تيمي چند تخصصي براي تعيين بهترين نحوه بهره‌برداري از منابع محدود تعريف مي‌شود .
7- تعريف چرچمن ، اكاف و آرنوف ،1957
پژوهش در عمليات در كلي‌ترين معني عبارتست از كاربرد روشها ، تكنيكها و ابزار علمي در مسائل شامل عمليات سيستمها ، به‌گونه‌ايكه عمليات چنين سيستمهايي در قالب جوابهاي بهينه مسائل كنترل شوند .
8- تعريف لاس و روزن‌‌وين ،1977
پژوهش در عمليات مي‌تواند بعنوان رويكردي علمي براي تصميم‌گيري تعريف شود . رسالت پژوهش در عمليات پشتيباني در حل مسائل واقعي در حوزه‌هاي كاربردي متنوع با استفاده از مدلسازي رياضي و كامپيوتري مي‌باشد .
9- تعريف سوپر ، اوسبورن و زوزيگ ،1990
پژوهش در عمليات ، نوع خاصي از پژوهش كاربردي است و در بيشتر موارد به عنوان ابزار مديريت بكار گرفته مي‌شود . پژوهش در عمليات به عنوان كاربرد روش علمي در حل مسائل مديريت آغاز شد . پژوهش در عمليات با رويكردي مقداري به تحليل مسائل مديريت دارد .
10- تعريف كي‌وود ،1971
پژوهش در عمليات ، علمي تجربي و كاربردي است كه به مشاهده ، درك و پيشگويي رفتار سيستمهاي هدفمند متشكل از انسان و ماشين مي‌پردازد .
11- تعريف وارنر ،1996
پژوهش در عمليات تلاش خود را مختص به درك رفتار سيستمهاي عملياتي متشكل از طبيعت ، انسان و ماشينها مي‌كند . ماشينها چيزهايي علاوه بر ساخته‌هاي بشري ، مانند قوانين ، عادات معمول ، رفتار بشري و ساختارها و رسوم اجتماعي را شامل مي‌شوند . چنين سيستمهايي در تجارت ، مديريت و دولت معمول هستند . نوع پژوهش در پژوهش در عمليات هم توسعه تئوريها (كه در پژوهش در عمليات مدل ناميده مي‌شود) و هم كاربرد اين دانش در بهبود عمليات سيستمها را شامل مي‌شود .
12- تعريف ساعتي ،1988
پژوهش در عمليات عبارت است از كمك به مديران در تصميم‌گيري از طريق ارائه اطلاعات عددي مورد نياز به آنها بر اساس روش علمي تحليل .
در گام آتي اهداف پژوهش در عمليات را بيان خواهيم نمود ...
گام يكصد و شانزدهم
هدف پژوهش در عمليات چيست ؟
1- حل مسائل عملياتي
2- حل مسائل عمليات سيستمهاي شامل انسان ، ماشين ، مواد ، انرژي ، اطلاعات و پول .
3- حل مسائل تصميم‌گيري
عمليات عبارتست از مجموعه‌اي از چند يا تعداد زيادي عمل يا وظيفه مستقل مربوط به مواد خام ، انسان و ماشينها كه وقتي در كنار هم قرار مي‌گيرند ساختار منسجمي را تشكيل مي‌دهند كه از آن عملي در راستاي اهداف بزرگتر و وسيعتر حاصل مي‌شود (ساعتي ،1988) . مورديك و مانسون (1986) عمليات را چنين تعريف مي‌نمايند : عمليات عبارتست از مجموعه‌اي از عناصر كاري كه منجر به تغيير ارادي خصوصيات فيزيكي يا شيميايي يك شيء ، مونتاژ يا دمونتاژ اجزاء ، تنظيم و آماده‌سازي عمليات ديگر ، حمل ونقل ، بازرسي ، بايگاني يك شيء يا ثبت داده‌ها مي‌گردند ؛ همچنين عمليات زماني اتفاق مي‌افتد كه تلاش فكري در خصوص اجزاء يك مساله پيچيده يا براي يك مساله ساده بكار رود .
مورديك و مانسون (1986) سيستم را چنين تعريف مي‌نمايند : سيستم عبارتست از مجموعه‌اي از عناصر سازمان يافته داراي اثر متقابل كه از طريق انجام عمليات روي داده‌ها ، اطلاعات ، انرژي ، ماده يا ارگانيسم‌ها در يك فاصله زماني براي توليد اطلاعات ، انرژي ، ماده يا ارگانيسم‌ها به عنوان خروجي ، هدف يا اهداف مشتركي را دنبال مي‌كند .
مسائل عملياتي و عمليات سيستمها مسائلي هستند كه در اجرا ، كنترل ، هدايت ، هماهنگي ، تنظيم ، برنامه‌ريزي ، زمانبندي ، بهينه‌سازي و بهبود عمليات پيش مي‌آيند . خيلي از نويسندگان بين پاسخهاي مسأله و تصميم‌ها و همچنين حل مسأله و تصميم‌گيري تفاوتي قايل نمي‌شوند . مورديك و مانسون (1986) مسأله و تصميم را يكي نمي‌دانند ؛ مسائل هنگامي بروز مي‌نمايند كه ما ناراضي هستيم ، هنگامي كه چيزي ما را تا آن حد آزار مي‌دهد كه احساس مي‌كنيم بايد اقدامي صورت دهيم . فعاليت حل مسأله عبارتست از جستجوي راهحلها يا خط‌مشي‌هايي كه نارضايتي ما را كاهش دهد . معمولا تعداد زيادي راه‌حل براي يك مسأله وجود دارد كه بعضي از آنها بهتر از بقيه هستند ؛ انتخاب از ميان اين راهحلها يا خط‌مشي‌ها ، تصميم‌گيري است .
در گام آتي انواع پژوهشها در اين حوزه را تبيين مي‌نماييم ...
گام يكصد و هفدهم
انواع پژوهش در پژوهش در عمليات كدامند ؟
در يك دسته‌بندي عمومي ، اگر پژوهش براي حل مسائل مشخص و موجود انجام شود نوع پژوهش از جهت خروجي ، كاربردي خواهد بود و اگر توسعه تئوريها و روشهاي عمومي براي توليد دانش هدف باشد نوع پژوهش ، محض خواهد بود .
با هدف تدوين روش پژوهش براي پژوهش در عمليات ، در اينجا دسته‌بندي عملي‌تري از انواع پژوهش در پژوهش در عمليات ارائه مي‌كنيم . در اين دسته‌بندي سه نوع پژوهش قابل تشخيص است :
1- حل مسائل واقعي .
2- توسعه مدل يا روش حل براي مسائل كلاسيك .
3- توسعه تئوريها يا فنون عمومي .
در حل مسائل واقعي ، متخصص پژوهش در عمليات با مساله‌اي مربوط به يك عمليات در حال اجرا روبروست . صرفنظر از اينكه مشكل چه باشد و چگونه توسط سفارش‌دهنده مطرح شده باشد ممكن است از ديدگاه پژوهش در عمليات ناشناخته بوده و به درستي تعريف نشده باشد يا چيزي به غير از آنچه باشد كه مدنظر سفارش‌دهنده است ؛ بنابراين تعريف مساله در اين نوع پژوهش از اهميت بالايي برخوردار است . واقعي بودن مساله ضرورت دقت در تعيين مفروضات ، جمع‌آوري داده‌ها ، تعيين پارامترها و روابط و تدوين اهداف عمليات و شاخص‌هاي اثربخشي را دوچندان مي‌نمايد . عوامل اشاره شده نقش تعيين‌كننده‌اي در تعريف مساله و دستيابي به راه‌حل دارند . راه‌حل پيشنهادي در حل مسائل واقعي زماني ارزشمند است كه بتواند در عمل پياده شود . يعني تطبيق و تعديل راه‌حل پژوهش به شكلي كه به راه‌حل عملياتي و واقعي منجر شود بسيار مهم است .
مسائل كلاسيك ، مسائلي هستند كه به دليل تشابه در بسياري از عمليات مختلف ، پژوهشهاي متعدد براي ارائه راه‌حل و دارا شدن سابقه علمي در كتابها و مقاله‌هاي مربوط به پژوهش در عمليات ، به شكل كلاسيك درآمده‌اند . مساله فروشنده دوره‌گرد ، مساله مسيريابي وسايل ترابري ، مسائل برش و چيدمان ، تعادل خط مونتاژ ، مساله زمانبندي خدمه پرواز ، مساله تخصيص مضاعف و زمانبندي كارگاهي از مسائل كلاسيك به شمار مي‌آيند ؛ اين مسائل كاملا شناخته‌شده هستند . اهداف ، شاخص‌هاي اثربخشي ، محدوديتها و قيود ، پارامترها و مفروضات هر يك از مسائل كلاسيك مشخص و روشن هستند . خصوصيات راه‌حل ، مشخص و به صورت مستقيم قابل كاربرد در موارد واقعي هستند . نيازي به جمع‌آوري دادههاي واقعي نيست و دادههاي فرضي كه به شرايط واقعي اين نوع مسائل شبيه باشد كفايت مي‌كند ؛ در حل اين نوع مسائل ، پژوهشگر با توسعه مدلي از مساله ، روش حل مساله يا هر دو روبروست .
در توسعه تئوريها يا فنون عمومي ، حل مساله واقعي يا كلاسيك مدنظر نيست بلكه پژوهشگر قصد دارد تئوريهاي جديدي را در قالب قضايا و روابط براي مفاهيم ، اصول و فنون موجود بيان دارد يا فن جديدي را براي استفاده در حل مدلها ابداع نمايد . در اينجا هدف كاربرد نتايج پژوهش در حل مسائل نيست (اگر چه ممكن است از آنها استفاده شود) بلكه توليد دانش در حوزه پژوهش در عمليات است . در اين نوع پژوهش ، پژوهشگر با تعريف مساله ، جمع‌آوري داده‌ها ، مدلسازي و كاربرد نتايج حل مدل روبرو نيست و بنابراين روش پژوهش متفاوت و كمتر قابل مستندسازي خواهد بود .
همانطور كه مشاهده مي‌شود روش پژوهش در هر دسته متفاوت از ديگر دسته‌ها خواهد بود . دسته اول و دوم براساس تعاريف ، پژوهش كاربردي هستند اما ممكن است پژوهشهاي دسته اول منجر به انجام پژوهشهاي دسته دوم و سوم و پژوهش دسته دوم منجر به پژوهش دسته سوم گردد ؛ پژوهش در دسته سوم ، پژوهش از نوع محض است .
در گام آتي شباهتها و تفاوتهاي مهندسي صنايع و پژوهش در عمليات را بيان خواهيم نمود ...
گام يكصد و هجدهم
پژوهش در عمليات و مهندسي صنايع ؛ شباهتها و تفاوتها
تا اواخر سالهاي 1940 توسعه مهندسي صنايع مبتني بر روشهاي سنتي تيلور ، گانت و گيلبرت بود . بعد از جنگ جهاني دوم و در اواخر سالهاي 1940 و اوايل 1950 ، پژوهش در عمليات به واسطه موفقيتهاي بدست آمده در جنگ ، جاي خود را در فعاليتهاي صنعتي ، بخشهاي خدماتي و سازمانهاي دولتي و خصوصي باز كرد . مفاهيمي كه توسط تيلور ، گانت ، گيلبرت و ديگران توسعه داده‌شده‌بودند نيازمند تحليل مقداري دقيق‌تر و روشهاي سيستم‌گرا بودند كه تا آن زمان بصورت سنتي به كار گرفته مي‌شدند . ظهور پژوهش در عمليات ، نقطه عطفي در تحول روشهاي مهندسي صنايع بود كه نتيجه آن توسعه روشهاي مقداري ، الگوريتمهاي رياضي و ... بود كه در بكارگيري موثر مفاهيم توسعه‌يافته توسط تيلور و ديگران استفاده شد . ممكن است اين پرسش مطرح شود كه آيا مهندسي صنايع و پژوهش در عمليات يك نظام واحد هستند يا دو نظام جدا از هم ؟ تاريخ مهندسي صنايع و پژوهش در عمليات جداي از هم است اما فلسفه وجودي هر دو يكي است ؛ يعني ارائه راه‌حلهاي موثر و كارا براي مسائل مربوط به طراحي ، تحليل و ارزيابي .
تفاوت اصلي مهندسي صنايع و پژوهش در عمليات حوزه تحليل ، نوع مدلها و متدولوژي‌اي است كه هر يك استفاده مي‌كنند . توسعه‌هاي اوليه مهندسي صنايع در ارتباط با كارگاههاي ساخت بوده و به شدت مبتني بر استفاده از روشهاي سيستماتيك ذهني به جاي استفاده از روشهاي رياضي مي‌باشد . بعضي از اين روشها شامل برنامه‌ريزي فرايند ، بهبود روشها ، استانداردسازي زمان انجام كار و استفاده از آنها و ارزيابي كار مي‌باشند كه از جمله روشهاي سنتي مهندسي صنايع به شمار مي‌آيند . اما در سي سال اخير بخش اعظم مهندسي صنايع از طريق فنون تحليل مبتني بر مفاهيم رياضي كاربردي صورت گرفته است (ميلر و شميد ،1984) .
در گام آتي از هيورستيك‌ها خواهيم گفت ...
