تحلیلی بر جغرافیای سیاسی ایران در جهان اسلام
سرزمین ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خود دارای شرایط خاصی در منطقه حساس خاورمیانه كه به عنوان مركز جهان اسلام است بوده و از لحاظ سیاسی و جغرافیایی و گذرگاهی پراهمیت و دارای موقعیت ارتباطی بین اروپا و آسیا است و این یكی از دلایل نفوذ و فشار دول خارجی بر ایران بوده است. در طول تاریخ سیاستمداران و حاكمان سعی كرده‌اند نوعی موازنه به وجود آورند تا در مقابل قدرت‌های استعماری مقاومت كنند اما چندان موفق نبوده‌اند كه علت آن در نشناختن بازیگران سیاسی و عدم اتكا به قدرت ملی است، پس بطور خاص می‌توان عنوان كرد كه ایران همیشه در تاریخ پدیده‌یی خاص بوده و در منطقه از نظر نژادی و مذهبی و سیاسی خارجی سابقه تاریخی مشابه نداشته است و همین مساله ثابت می‌كند كه نقش ایران در بخش مركزی جهان اسلام روزبه‌روز پیچیده‌تر و حساس‌تر شود و این امر را به اثبات می‌رساند كه نقش و جایگاه ایران به عنوان كشوری كه جغرافیای سیاسی مستحكمی دارد می‌تواند دارای فرایند تكاملی قدرت ملی و فراملی و حتی نقش ویژه‌یی در سطح بین‌المللی باشد و دیپلماسی پویایی را اتخاذ كند.
«جغرافیای سیاسی فرایندی است كه طی آن سیاست و استراتژی یك دولت می‌تواند بر یك مكان جغرافیایی اثر گذارد.»
همچنین جغرافیای سیاسی می‌تواند دارای بعد مكانی و فضایی باشد، یعنی اگر سیاست ملی بر محیط تاثیر بگذارد در بعد مكانی جای خواهد گرفت و اگر سیاست‌های جهانی بر منطقه تاثیری ژرف گذارد در بعد فضایی مطرح خواهد شد.
جغرافیای سیاسی ایران نیز در طول هزاران سال دارای عناصر سیستمی بوده كه فرایند تاریخی آن تحت تاثیر مذاهب گوناگون بوده است كه مهمترین تحول در این راستا پیوستن به جهان اسلام است .این روند و تحول عظیم در سالهای چهارده تا بیست و سه هجری قمری اتفاق افتاد كه منجر به سقوط ساسانیان و فتح ایران به دست خلیفه دوم شد.
گسترش اسلام در فلات ایران اثر عمیقی از نظر قدرت سیاسی و هویتی بر جای نهاد بطوری كه ایرانیان با پذیرش تشیع سعی كردند هویت فرهنگی و سیاسی خود را تجدید كنند لذا نخست استقلال خود را در برابر خلافت عربی به دست آوردند و سپس از چیره شدن خلافت عثمانی بر ایران وشرق جهان اسلام جلوگیری كردند.
متاسفانه طی قرون معاصر نوعی عدم انسجام در بین ملت‌های مسلمان دیده می‌شود، در چنین شرایطی ایران به عنوان كشوری قدرتمند در مركز جهان اسلام با داشتن بار ایدئولوژیكی اسلامی می‌تواند انسجام معنوی و مذهبی را در بین امت مسلمان به وجود آورد و به صورت الگویی خاص در منطقه خاورمیانه درآید.
ایران «سرزمین آریاییان یا نجیبان» است. به عبارت دیگر نام ایران خاستگاهی قومی دارد و معرف قوم و نژادی است كه بر اساس نظریه‌های تاریخی اجداد و نیاكان این سرزمین بوده‌اند.
یونانیان كه پس از هخامنشیان به فلات ایران هجوم آوردند كشور ایران را «پرسیس» می‌نامیدند كه به معنی پارسیان می‌باشد و از دوره ساسانیان كلمه اران به صورت ایران تلفظ شده است و پس از ورود اسلام كلمه ایران به جای اران بطور كامل رایج شد.
جغرافیای سیاسی مفهوم فوق دارای ریشه‌های تاریخی است بطوری كه دانشمندانی چون ارسطو یا مونتسكیو در آثار خود عوامل جغرافیایی را در سیاست و دولت مورد توجه قرار داده‌اند اما در حالت كلی راتزل آلمانی به عنوان پدر جغرافیای سیاسی شناخته می‌شود. وی موجب پیدایش رهیافتی ساده و جبری شد كه بر اساس آن قوانین طبیعی در رشد فضایی دولت‌ها دخالت دارند.
بطور خاص وظیفه جغرافیای سیاسی بررسی و مطالعه تصمیمات سیاسی صاحبان قدرت در محیط جغرافیایی است.
جهان اسلام منطقه خاورمیانه كه مركز جهان اسلام است پهنه وسیعی از ملت‌ها و فرهنگ‌ها است كه از تجربیات تاریخی متفاوتی برخوردار است و سرزمینی به طول یازده هزار و عرض پنج هزار كیلومتر می‌باشد كه دارای تركیبی بسیار متنوع است. البته مركز جهان اسلام منطبق با بخش جنوب غربی آسیا یا خاورمیانه می‌باشد كه ایران نیز در این قسمت واقع است.
● تحلیل نقش سیاسی ایران در آینده جهان اسلام
با توجه به اینكه ایران در مركز فضایی جهان اسلام واقع است می‌توان برای آن دورنمایی از روند تاریخی مهم و حساس را ترسیم كرد و به آن دید پراگماتیسمی «عملگرایی» داشت زیرا بعد از انقلاب اسلامی و تحول در ساختار حاكمیت ایران در چشم‌انداز خاصی از جهان اسلام قرار گرفت بطوری كه برخی از پژوهشگران مسلمان مفهوم «ام‌القرا» را به جمهوری اسلامی به كار بردند.
بر اساس نظریه ام‌القرا كلیه كشورهای اسلامی با توجه به تعالیم اسلامی موظفند تا از موجودیت و تمامیت ارضی ام‌القرا دفاع كنند. پس در این راستا ایران باید نقش سیاسی و فرامنطقه‌یی را به درستی اعمال كند و منافع ملی و مصالح اسلامی را توام در نظر بگیرد تا در راستای آن سرفصلی را به وجود آورد كه ملل مسلمان نیز از آن بهره‌مند شوند و شاخصه آن خودآگاهی باشد و «جغرافیای حرف» نیز در آن بگنجد یعنی صحت یا سقم یك مساله و فرضیه علمی و ادبی با ملاك‌های منطقی و تجربی و استدلالی همراه گردد. پس بر این اساس باید طبق اصل «جغرافیای حرف» نقش حیاتی ایران را به عنوان كشوری با سابقه درخشان تاریخی در آینده جهان اسلام بر فرض صحت قرار می‌دهیم و با استدلال منطقی و تجربی می‌توانیم این مساله را اثبات كنیم كه بعد از فروپاشی شوروی و به وجود آمدن جهان تك‌قطبی تنها اندیشه و فلسفه‌یی كه در مقابل جهان سرمایه‌داری قرار می‌گیرد تفكر الهام گرفته از انقلاب اسلامی ایران می‌باشد كه منجر به رودررویی جهان اسلام در مقابل منافع جهان غرب شده است.
جغرافیای سیاسی ایران به لحاظ تاریخی دارای فراز و نشیب‌های فراوانی بوده است و تا قبل از ورود اسلام به ایران چهره سیاسی و اجتماعی آن به گونه‌یی دیگر بود، یعنی اگر اسلام به ایران نیامده بود مسیحیت آن را در بر گرفته بود. اسلام چنین سیری را به هم زد و مسیر نفوذ مسیحیت را از شرق به غرب انداخت. از سوی دیگر ایران به دلیل مكانی و فضایی و قرار گرفتن در مسیر نفوذ اسلام و ستم طبقاتی در درون آن با كمترین هزینه فتح گردید و نقش سیاسی آن توسط اعراب مسلمان دچار تحول عظیمی شد تحولی كه فضای جغرافیایی جهان اسلام از سرزمین‌های مجاور چین تا اروپا گسترش پیدا كرد اما ایرانی سعی كرد فرهنگ و تمدن خود را توام با اعتقاد اسلامی حفظ كند، به عبارت دیگر ایران در جهان اسلام دارای دو پیوستگی فرهنگی ایرانی و اسلامی است.
مردم ایران با داشتن فرهنگ و تمدن اصیل، اسلام را با آغوش باز پذیرفتند و از رنج عملكرد غلط سلسله شاهان ساسانی و انحرافی كه در ساختار حكومتی و دین زرتشت رخ داده بود آگاهانه به دین جهان اسلام پناه آوردند. بنابراین ایرانیان با تكیه بر سابقه تاریخی و فرهنگ و تمدنی بود كه در اعتلای تمدن اسلامی نقشی غیرقابل انكار ایفا كردند بطوری كه ایران از كمربند بخارا تا آسیای مركزی و باكو تا سلیمانیه عراق و اكراد تركیه دارای انسجام تمدنی و قومی و نژادی می‌باشد و از طرف دیگر در شرق و غرب، شمال و جنوب ایران دارای پیوستگی تمدن اسلامی می‌باشد. بطور كلی سرزمین ایران به دلیل داشتن پتانسیل‌های عظیمی چون داشتن فرهنگ تاریخی غنی و ثروت سرشار منابع انرژی و قرار گرفتن در بهترین مسیر انتقال انرژی می‌تواند نقش خویش را در جهان پرتلاطم بخصوص جهان اسلام خوب ایفا كند البته به شرطی كه سه عامل مهم را در نظر بگیرد.
الف. مدیریت و برنامه‌ریزی قدرتمند
ب. اولویت بخشیدن به منافع ملی
ج. استفاده از فناوری روز جهان
