نقش آینه کاری در معماری

نقش آینه کاری در معماری
آینه کاری را باید واپسین ابتکار هنرمندان ایرانی در این گروه هنرهای زیبا دانست که ایرانیان در معماری داخلی و تزیین درون نما به کار گرفته اند . اجراکنندگان این شاخه از هنر که به دقت، ظرافت و حوصلهٔ بسیار در کار نیازمند است از زمان پیدایش تاکنون همواره هنرمندان ایرانی بوده و هستند.
http://up.pnu-club.com/images/xzkfs0phiiqktqyypxgt.png
آینه کاری را باید واپسین ابتکار هنرمندان ایرانی در این گروه هنرهای زیبا دانست که ایرانیان در معماری داخلی و تزیین درون نما به کار گرفته اند . اجراکنندگان این شاخه از هنر که به دقت، ظرافت و حوصلهٔ بسیار در کار نیازمند است از زمان پیدایش تاکنون همواره هنرمندان ایرانی بوده و هستند . آینه کار با ایجاد اشکال و طرحهای تزیینی منظم و بیشتر هندسی از قطعات کوچک و بزرگ آینه در سطوح داخلی بنا فضائی درخشان و پرتلالو پدید می آورد که حاصل آن بازتاب پی در پی نور در قطعات بی شمار آینه و ایجاد فضائی پر نور ، دل انگیز و رؤیایی است .

● پیدایش آینه کاری
مدارک تاریخی نشان می دهد که تزیین بنا با آینه برای نخستین بار در شهر قزوین پایتخت شاه تهماسب اول و در دیوان خانه ای که او به سال ۹۵۱ ق آغاز و به سال ۹۶۵ ق به پایان رساند آغاز شده است . خواجه زین العابدین علی عبدی بیگ نویدی شیرازی در کتاب (( دوحه الازهار )) که پیش از سال ۹۵۵ ق .

سروده شده در وصف دیوان خانهٔ قـزوین و ایـوان آینه کاری شـده آن ابیات زیر را می سراید :
زهـی فـرخ بتـای عـالـم آرای
که در عالم ندیدی کس چنان جای
به هـر یکجـا نبـش ایوان دیگر
جهـان آرا نـگـارستـان دیـگر
بهـر ایـوان کـه آیـد در مقابل
شـود آینیـهٔ بـخشـش مـقابـل
پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان به سال ۱۰۰۷ ق آینه کاری در کاخهای تازه ساز این شهر و کاخ اشرف (بهشهر) گسترش یافت . در تزیین بسیاری از کاخهای سلطنتی اصفهان که به نوشتهٔ شاردن شمار آنها از ۱۳۷ فزونتر بود از آینه کاری استفاده شد . از میان آنها کاخ معروف به (آینه خانه) که به سبب کاربرد بسیار آینه در آن بدین نام شهرت داشت از همه زیباتر بود . (آینه خانه) چون چهلستون ایوانی با ۱۸ ستون آینه کاری شده داشت و تالار و سقف ایوان و دیوارهای آن را با آینه های یک پارچه به درازای ۵/۱ تا ۲ متر و پهنای یک متر آراسته بودند.
بازتاب تصویر زاینده رود و بیشه های ساحل شمالی آن در آینه های این بنا منظره ای دلپذیر به وجود مـی آورد . میـرزا مظفـر که به سال ۱۰۷۶ ق . در ردهٔ منشیان دربـار شاه عباس دوم صفوی بوده اشعـاری در وصـف (آینه خانه) سـروده و آن را (عشرت سرای) شاه صفـی می خـواند . از سروده های او روشن است که این کاخ و کاخ (هفت دست) در دورهٔ شاه صفی آغاز و در دورهٔ شاه عباس دوم پایان یافته است . بخشی از آنچه او دربارهٔ (آینه خانه) سروده چنین است :
فـانـوس و شمـع قـدی و پـا تـا سـر آینـه
رویت صباح عهد عید ، ترا پیکر آینه
نقـاش صنـع لـم یـزل از سـایـهٔ تـو بسـت
بر پرده های دیدهٔ هفت اختر آینـه
این جلوه گاه کیست که در هر طرف در او
صـورت نمـای گشتـه زیکدیگر آینـه
عشـرت سـرای شاه صفـی دان کـز او بـود
روشـن چـراغ اختـر چشـم هـر آینه
خـوانـد خـط جبیـن مـلائـک بــه نـه فلـک
افتـد اگـر ز روی تو عکس در آینـه

در کاخ چهلستون نیز که بین سالهای ۱۰۵۲ ق تا ۱۰۷۸ ق در دورهٔ پادشاهی شاه عباس دوم بنا شده از آینه با گستردگی استفاده کرده اند . در این کاخ آینه های قدی یا بدن نما و قطعات کوچک آینه و شیشه های رنگین برای آراستن سقف و بدنه ایوان و تالار به کاررفته و بدنهٔ ۱۸ ستون ایوان نیز با شیشه های رنگین و آینه تزیین شده بود.
جملی کارری (Gemlli Careri) جهانگرد ایتالیائی که سفرنامهٔ خود را به سال ۱۱۰۵ ق به روزگار شاه سلیمان صفوی نوشته در شرح بازدید خود از کاخ میرزا طاهر حاکم آذربایجان می نویسد : در یکی از حیاطهای داخلی کاخ اتاق آینه کاری زیبائی وجود دارد که نه تنها دیواره حتی روی بخاری آن نیز با قطعات درخشان آینه تزیین شده و در زیر تابش آفتـاب صحنـه ای خیـره کننده ایجاد می کند . پیداست که این جهانگرد برای نخستین بار با چنین آرایه ای در معماری روبرو و از دیدن آن شگفت زده شده است .
برافتادن صفویان و ناپایداری سیاسی و اقتصادی سرچشمه گرفته شده از آن برای مدتی آینه کاری را دچار رکود کرد . نخستین بنای آینه کاری شده پس از این دوره دیوانخانهٔ کریمخان زند در شیراز بود که آنهم به سال ۱۲۰۹ ق به فرمان آقا محمد خان قاجار ویران شد و ستونهای یک پارچه حجاری شده و درهای خاتم و آینه های بزرگ آن را برای توسعه و بازسازی ایوان دارالاماره تهران (ایوان تخت مرمر کنونی) به تهران حمل کردند .

آینه کاری در سدهٔ ۱۳ هجری قمری رو به ترقی و گسترش نهاد و تکاملی تدریجی اما محسوس داشت . در طول این قرن آثار زیبائی چون تالارها و اتاقهای شمس العماره (۱۲۸۴ ق) ، (تالار آینه) کاخ گلستان (۱۲۹۹ ش) در تهران ، آینه کاری ایوان و آستانهٔ حضرت عبدالعظیم در شهر ری ، و آینه کاری دارالسیادهٔ آستان قدس رضوی (۱۳۰۰ ق) در مشهد انجام گرفت که هر یک به تناسب شیوهٔ کار نمونه های برجسته ای از شیوهٔ آینه کاری این دوره به شمار می آیند . در چهار دههٔ نخست سدهٔ ۱۴ هجری قمری رکودی چشمگیر در آینه کاری مشاهده می شود . در این دوره طـولانی به جز آینـه کـاری ایـوان آستان حضـرت معصـومه (۱۳۰۳ ق) در قم ، آینه کاری در خور تـوجـه دیگری را نمی شناسیم .
اما نحستین تجربه های پس از این رکود با شگفتی بسیار از تکامل و پیشرفتی محسوس و چشمگیر حکایت دارد . در بخشهای آینه کاری شدهٔ دو کاخ شهوند (کاخ موزهٔ سبز کنونی) در مجموعهٔ سعدآباد شمیران و کاخ مرمر در تهران که به ترتیب در سالهای ۱۳۰۶ و ۱۳۱۵ ش ساخته شدند ، تکامل و نوآوریهای تازه دیده می شود ، گسترش کاربرد آینه کاری تحول دیگری است که در این سده پدید آمد . از این پس آینه کاری از محدودهٔ امکان مذهبی و کاخهای سلطنتی خارج شد و به صورتی گسترده در اماکن همگانی چون هتلها ، رستورانها ، تأترها ، فروشگاهها و حتی خانه ها به کار رفت . این گسترش در شیوه سنتی آینه کاری بی اثر نبود و با نوآوریهای تازه همراه شد .