دریاچه هامون و هامون جازموریان
درياچةهامون:
درياچه ايكه تا كمتر از دو دهه قبل هر ساله پذيراي بيش از يك ميليون پرنده مهاجر بود . بانابودي هامون ۱۵ هزار صياد بيكار شدند و زناني كه با بهره گيري از ني هاي درياچه بهتوليد صنايع دستي اشتغال داشتند منبع درآمد خود را از دست ددرياچه هامون در ۳۲۰۰ قبل از ميلاد درياچه ای بزرگ و پرآب بوده و رودها و شاخه های قوی از آن منشعب می شده و در اطراف آن نيزارهای وسيعی وجود داشته است.[1]
اين درياچه با حدود 1800 كيلومترمربع وسعت، بزرگترينحوضة درياچهاي خاور ايران است كه از سه حوضچة اصلي يوزك، صابري و هيرمند تشكيل شدهكه در فصول كم باران و در زمان بادهاي 120 روزه از هم جدا و در زمانهاي پرباران،درياچة واحدي را تشكيل ميدهند. هيرمند در ايران، و بخشي از صابري در افغانستاناست. رودها و آبراهههاي زيادي به اين درياچه و باتلاقهاي اطراف آن تخليه ميشودكه از ميان آنها، رود هيرمند بيشترين آبدهي را دارد . [2]
درياچه هامون در شمال استان و در منطقه سيستان همه ساله عاشقان شكار و صيد را به خود مي خواند و زيبائيهاي طبيعي دامنه كوه خواجه كه در وسط اين درياچه قرار گرفته همراه با (توتن) سواري كه نوع قايق محلي است و از ني هاي درياچه ي هامون ساخته مي شود از جاذبه هاي اين خطه است . [3]
اين درياچه يا تالاب در فصول پر ابي با مساحت 458 هزار هكتار و عمق متوسط 5 متر در شمال و شمالغربي دشت سيستان قرار داشته و از شمال به جنوب به 3 قسمت پوزك صابوري و هيرمند تقسيم مي شود.
تالاب يا درياچه هامون جازموريان فصلي در غرب بلوچستان واقع شده وبخش اعظم ان در محدوده استان كرمان و از نظر موقعيت مكاني بين كوههاي مكران وشاهسواران قرار گرفته است . هليل رود و رود بمپور به اين درياچه وارد مي شود . [4]
درياچه هامون يكي از پديده‌هاي طبيعي ارزشمند از نظر ملي و بين المللي و در خور توجه ويژه است. ارزش اقتصادي آن از ديرباز شناخته شده است و در طول صدها سال مردم حاشيه نشين تالاب از بركت و نعمات گياهان، پرندگان و آبزيان آن بهره مند شده‌اند.
اين منطقه ويژه و منحصر به فرد، پناهنگاه بسياي از گونه‌هاي نادر و در خطر انقراض حيواني و گياهي و حمايت كننده زنجيره‌هاي غذايي در پهنه دشت كوير است. علاوه بر ارزش اقتصادي، ارزش‌هاي اكولوژيكي هامون نيز در خور توجه فراوان است. اين درياچه مامن مناسبي براي استقرار آشيانه و توليد مثل انواع مختلف پرندگان و بعضي مهره داران ديگر است. گونه‌هايي از ماهي‌ها براي تخم ريزي، پوشش گياهي فشرده درون آب را ترجيح داده و هنگام توليد مثل در چنين مكان‌هايي تجمع مي‌كنند. همچنين پوشش گياهي هامون محل مناسبي براي مخفي شدن و در امان ماندن بعضي از پرندگان، پستانداران و ساير آبزيان از جمله شاهين‌ها، عقاب‌ها و باكلان‌ها است.
پوشش زير آب درياچه نيز همراه با نيزارهاي آن در تامين نيازهاي حيات وحش نقش اساسي دارند. درياچه هامون براي بعضي از موجودات زيستگاه دائمي و براي تعدادي ديگر سكونت گاه موقتي و محل گذر و تغذيه محسوب مي شود.
«هامون جازموريان»
در اصطلاح محلي پوشش گياهي را «جاز» و انبوهي و كثرت آن را «موريان» مي‌نامند. به همين سبب، اين ناحيه به جازموريان معروف شده است. اين درياچه فصلي در غرب بلوچستان قرار دارد و نيمي از آن در استان كرمان واقع شده، مساحت حوضه آبريز آن 69 هزار كيلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دريا 300 متر است. محدوده آبگير كامل درياچه در مواقع پرآبي 3300 كيلومترمربع و در مواقع كم آبي بطور متوسط 2500 كيلومتر مربع است.
هامون جازموريان مابين كوههاي مكران و شاهسواران قرار دارد كه از شرق به غرب تقريبا به طول 300 كيلومتر و از شمال به جنوب به عرض 100 كيلومتر گسترده شده است. رودهاي هليل رود و بمپور به اين هامون مي‌ريزند. بر خلاف تمام هامون‌هاي بسته دروني ايران، خاك‌هاي هامون جازموريان چندان شور نيست و زمين آن از قلوه سنگ‌ها و لايه‌هاي شني و آهكي تشكيل شده است.
«هامون ماشكل»
اين درياچه در نزديكي مرز ايران و پاكستان واقع شده است. رودهايي كه به آن وارد مي‌شوند، ماشكل يا ماشكيد و شاخه‌هاي سيميش و رختك كه از دامنه‌هاي شرقي كوههاي مرزي جاري مي‌شود. اين درياچه واجد ارزش‌هاي زيست محيطي است.
«هامون چاه غيبي (گابي)»
اين هامون درجنوب غربي خاش واقع شده و مركز تجمع سيلاب‌هاي فصلي است. مانند ساير هامون‌ها در بهار داراي آب و در ساير فصول به شكل مرداب درمي‌آيد. [5]
درياچه هامون سيستان
هامون در واقع درياچه هميشگى و پرآب به معنى رايج آن نيست، بلكه واژه اى است كه در ايران شرقى و افغانستان و بلوچستان به باتلاقهايى اطلاق مى شود كه قسمتهاى فرو افتاده كل فلات ايران را اشغال مى كنند و البته گاهى - در سالهاى پرآبى - به درياچه هاى عظيمى تبديل مى شود. چندين هامون در سيستان ايران و افغانستان (= نيمروز) و بلوچستان (هامون جزموريان) داريم.هامونسيستانو هامونهاى ديگرآنچه معمولاً درياچه «هامون» [يا هامون سيستان = درياچه سيستان] مى خوانيم، اساساً مشتمل است بر دو مرداب كه يكى را در محل «هامون صابرى» مى خوانند و ديگرى كه در شمال آن است، «هامون پوزك» (Puze) نام دارد. اين دو مرداب از آبهاى «هاروت رود» و «فراه رود» (كه هر دو از شمال افغانستان مى آيند) و «خالش رود» (از شرق افغانستان) و «هيرمند» (از جنوب افغانستان) تشكيل مى شوند. هامون يا درياچه ديگرى هم در جنوب غربى افغانستان قرار دارد به نام «گودزره» كه به وسيله نهرى موسوم به «شيله» [يا «شلاق» و «شيلغ»] به عرض ۳۵۰ متر با «هامون صابرى» و «هامون پوزك» مرتبط است. به هنگام طغيان رودها، اين دو هامون به صورت درياچه عظيمى در مى آيند كه آب آن از طريق نهر «شيله» وارد هامون «گودزره» مى شود. اگر مقدار آب زياد باشد، «گودزره» هم به صورت درياچه در مى آيد، اما در سالهاى كم آبى، باتلاقى بيش نيست و سطح آن تا يك دهم كاهش مى يابد.
رود هيرمند وقتى به سيستان مى رسد، «هامون هيرمند» را تشكيل مى دهد كه باتلاق نيزارى است و عرض آن گاهى به ۴۰ و طولش به ۱۶۰ كيلومتر مى رسد. هيرمند در بخش پايانى خود مرز ميان ايران و افغانستان را تشكيل مى دهد و وقتى آب درياچه هامون زياد باشد، مازاد آن - همچنان كه گفتيم - به درياچه «گودزره» واقع در مرز ايران و افغانستان و پاكستان مى ريزد. معمولاً هر ده سال يك بار آب درياچه هامون به حدى مى رسد كه بتواند خود را به «گودزره» برساند. با وجود مقدار آبى كه درياچه هامون از رودهاى مختلف دريافت مى كند، عمق آن هرگز از ۴/۵ متر تجاوز نمى كند و اغلب حدود ۱/۵ تا ۲/۵ متر است.در جنوب دو مرداب «هامون صابرى» و «هامون پوزك» پهنه اى موسوم به «نيزار» قرار دارد كه پوشيده از نى است. در مواقع طغيان هيرمند، دو مرداب به هم مى پيوندند و همه نيزار را آب فرا مى گيرد و درياچه عظيمى تشكيل مى شود كه كوه «خواجه» را هم در بر مى گيرد.[6]
درياچه هامون از روي نقشه جغرافيايي پاك شد
كشور ايران به دليل موقعيت خاص جغرافيايي و زمين شناختي فلات ايران از تعداد و تنوعبسيار بالاي اكوسيستم هاي تالابي برخوردار است به طوري كه از ۳۹ محيط تالابي تعريفنشده به جز يك مورد ، مابقي در ايران يافت مي شود . بالغ بر ۲۷۰ تالاب در كشور ماوجود دارد كه ۸۰ مورد آنها از وسعتي درخور توجه برخوردار هستند كه مي توانند در سطحبين المللي نيز مطرح باشند اما تنها ۲۲ تالاب كشور در سايت رامسر به عنوان مهمترينتالاب هاي بين المللي به ثبت رسيده است كه به رغم اهميت بالاي اين ۲۲ منطقه در سطحجهان و قرار گرفتن اكثر اين مناطق در فهرست مناطق چهارگانه و تحت الحفظ سازمانحفاظت محيط زيست، هيچيك از وضعيت مطلوبي برخوردار نيست . ۷ تالاب از سوي دبيرخانهكنوانسيون رامسر در فهرست مونتروي كنوانسيون به عنوان تالاب هاي در معرض تهديد وتخريب ثبت شده ، در حالي كه تعداد واقعي تالاب هاي در شرف نابودي كشور رقمي بيش ازاين است .درياچه هامون به عنوان هفتمين تالاب بين المللي جهان و بزرگ تريندرياچه آب شيرين كشور تقريباً براي هميشه از روي نقشه جغرافيايي پاك شد . درادند . دامداران سيستانيبا ۱۲۰ هزار رأس گاوي كه تا ديروز در ۷۰ هزار هكتار از اراضي درياچه چرا مي كردندمهاجرت كردند و ۸۰۰ روستا تحت تاثير هجوم شن هاي روان درياچه قرار گرفته است.درياچه اي كه سالانه ۱۲ هزار تن ماهي از آن صيد مي شد امروز يك بستر خشك و تفتيدهاست. شايد اگر مطالعه دقيقي صورت مي گرفت مشخص مي شد كه نابودي هامون بزرگ ترينپديده پناهندگي و آوارگان زيست محيطي در كشور را رقم زده است . خشكسالي هاي سال هاياخير و عدم پايبندي افغان ها به راي كميسيون دلتا ( كميسيون دلتا متشكل بود ازكارشناسان سه كشور كانادا، آمريكا و شيلي كه روي رودخانه هيرمند كار كارشناسي انجامدادند ) و قرارداد ۱۳۵۱ دولت ايران و افغانستان مبني بر آزادسازي ۲۶ متر مكعب آب درهر ثانيه در رودخانه هيرمند و ضعف روابط ديپلماتيك دولت ايران در حل اين معضل ،جملگي باعث شد تا امروز هامون چشم انتظار قطره اي از آب هيرمند باشد . . . ( ادامه دارد )
توضيح : در زمان حكومت طالبان بر افغانستان ( 1996 تا 2001 ميلادي ) سد بزرگي به نام كجكي بر روي هيرمند احداث شد . دريچه هاي اين سد بزرگ ، تنها در مواقع اضطراري ( همچون مواقعي كه درياچه سد پر است و خطر بروز سيل وجود دارد ) باز مي شود . . . در ساير سدها نيز چنين سياستي اعمال مي شود . به عنوان نمونه سال آبي 83-1382 در ايران سال به نسبت پر آبي بوده است . درياچه سد كرج در اواخر زمستان پر شده است و بارندگي ها ادامه دارد . با توجه به گرم شدن هوا و ذوب شدن برف ها ، خطر بروز سيل وجود دارد . بنابر اين دريچه هاي سد كرج باز مي شود و اراضي كشاورزي غرب تهران ( شهريار و رباط كريم ) پس از چندين سال ، دستشان به آب كرج مي رسد . . . دشت هاي ورامين نيز در فصول پرآبي ، دستشان به آب جاجرود مي رسد ، چون دريچه هاي سد لتيان را باز مي گذارند . . . به هر حال درياچه هامون جايی واقع شده که بيش از پنج هزار سال پيش شهر سوخته در کنار آن شکل گرفت . شهری که بيش از ۲۰ درصد زنان در آن زمان در آن شاغل بودند . بقايای اين شهر مهم تاريخی به تازگی از زير خاک بيرون آورده شده است . [7]
منابع :
