خصوصیات راهنما و مشاور از دیدگاه اسلام

از آن جا که «مشورت» اصطحکاک دو فکر است که از «القای» آن دو، فکر «مشورت گر» نیرو می گیرد و قدرت درخشندگی خاصی پیدا می کند، از این رو نباید با هر فردی مشورت کرد و با بررسی احادیث منقوله از نبی اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیه السلام خصوصیات مشاور یا راهنما را می توان به شرح زیر بیان کرد:
1. عاقل باشد:
طبق فرموده بزرگان دین، بهترین راهنمای ما، عقل ماست و باید با کسانی مشورت کرد که از این نعمت به نحو احسن برخوردار باشند. نبی اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
از عاقل رهبری جویید تا به راه راست برسید و وی را نافرمانی نکنید که پشیمان می شوید.1
حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:
بهترین اشخاص برای مشورت، افراد عاقل، دانشمند، محتاط و با تجربه هستند.2
2. آزاد و متدین و خداترس باشد:
نبی اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
مشورت خویش را با کسی که از خداوند متعال خوف دارد قرار ده.3
حضرت علی علیه السلام می فرماید:
با افرادی که از خدا می ترسند، مشورت کن تا به حقیقت برسی.4
امام صادق علیه السلام می فرماید:
در آن چه آیینت اقتضا می کند، با کسانی که دارای پنج خصلت باشند، مشورت کن: آنان که دارای عقل، حلم، تجربه، نصح و تقوا هستند.5
3. رازدار و امانت دار باشد:
اصولاً از وظایف اخلاقی ودینی هر مسلمانی است که راز برادر و خواهر مسلمان خود را حفظ نماید. در شریعت مطهر اسلام کتمان سرّ مومن مورد تأکید قرار گرفته و خداوند وعده داده است کسی که راز برادر مؤمن خود را کتمان نماید، در روز قیامت روزی که سایه ای جز سایه ی رحمت الهی وجود ندارد، در سایه ی عرش خود پناه دهد و این رازداری در مورد مشابه به اقتضای شغلی، از اهمیّت بیشتری برخوردار است؛ اوّلاً، اگر فرد اطمینان پیدا کند که اسرارش نزد مشاور محفوظ می ماند، با جرأت و اطمینان کامل همه آنچه را که در مداوای وی تأثیر داشته باشد، بی مهابا اظهار می کند و اثر مثبت این کار نیز در تشخیص بیماری بر کسی پوشیده نیست. در این مورد علی علیه السلام می فرماید: کسی که زوایای پنهان بیماری اش را کتمان نماید، طبیبش از معالجه ی وی عاجز می ماند.6
و هم چنین آن حضرت می فرماید:
الکِتمانُ مِلاکُ النُّجوی؛7 رازداری پایه و زیربنای راز سپردن است (اگر مشاور راز نگه دار نباشدهیچ کسی برای مشاوره به او رجوع نخواهد کرد).
و پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید:
شخص مشاور باید امین و قابل اعتماد باشد.8
4. عالم و با تجربه و دوراندیش باشد:
نمی توان در کارهای مهم زندگی با افرادی که بینش عمیق و دوراندیشی ندارند مشورت کرد، حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:
با دوست مهربانِ دور اندیش مشورت کن، پیروزی می آورد.9
و در حدیثی دیگر می فرماید:
بهترین انسان ها برای مشورت، افراد عاقل، دانشمند، محتاط و با تجربه هستند.10
و نیز می فرماید:
در امور خود با افراد ناآگاه مشاوره مکن.11
5. اهل مطالعه و صاحب رأی و کوشا در نظر دادن باشد:
انسان در هر شغل و حرفه ای لازم است که مهارت های مورد نیاز آن شغل و حرفه را به دست آورد. این امر در خصوص مشاور از اولویت خاصی برخوردار است؛ زیرا وی سرو کارش با روح و روان انسان- که اشرف مخلوقات عالم وجود است- می باشد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:
هر صاحب صنعت و حرفه ای برای مورد توجه واقع شدن به سه خصلت نیاز دارد: 1. در کار خود حاذق و ماهر باشد؛ 2. در آن کار حق امانت را ادا نماید؛ 3. نسبت به مراجعان خوش رو و مهربان باشد.12
پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله می فرماید:
دانشمندترین انسان کسی است که علم مردمان (ملل مختلف) را به علم خود بیفزاید.13
6. اهل عمل باشد:
پیامبر گرامی اسلام حضرت محمّد صلی الله علیه و آله می فرماید:
هر عملی برای صاحبش وبال است، مگر آن چه به آن عمل شود.
و در بیانی دیگر می فرماید:
اهل دوزخ از بوی بد عالِم بی عمل در اذیتند.14
و قرآن در این باره می فرماید:
ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا چیزی را بیان می کنید که انجام نمی دهید.15
7. متواضع باشد:
این خصیصه اخلاقی که بر هر کس مراعات آن در برخوردهایش با دیگران لازم است، ضرورتش برای مشاور از آن ناشی می گردد که مشاور با توجه به دانش و مهارت و موقعیت اجتماعی خود، ممکن است خدای ناکرده دچار خودبرتربینی گردد. چون انسانها به او نیاز دارند و مشاور خود را از آنان بی نیاز می داند، ممکن است نسبت به مراجعان خود دچار تکبّر گردد. از این رو، مشاور باید علی الدوام شنوای ندای فطری فطرت خود باشد، که چه بسا نیازمندان و مراجعان وی در بعد انسانی و اخلاقی در مراحل بسیار عالی تری قرار داشته باشند. در غیر این صورت اوّلاً، احساس غرور و تکبّر بی جا باعث بی اعتنایی مشاور به وظیفه ی انسانی اش، یعنی کمال توجه و علاقه به مراجع می شود. ثانیاً احساس یاد شده از سوی مراجع موجب تقلیل اعتماد وی نسبت به مشاور و در نتیجه اختلال در درمان می گردد.16 رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
تواضع، بر آدمی جز رفعت مقام نمی افزاید.17
8. عفیف و پاک دامن باشد:
هنگامی که زمام قوّه شهویّه، در دست عقل قرار داشته باشد، انسان دارای عفت است. امام باقرعلیه السلام می فرماید:
هیچ عبادتی بهتر از عفت و پاکی شکم و فرج آدمی نیست.18
دکتر چهرازی می گوید:
مشاور باید پاک دامنی را شعار خود سازد و در پیش آمدهای گوناگون زندگی از راه راست منحرف نگردد. پاک دامنی اندازه و حد ندارد، و اگر مشاور به این صفت مزیّن باشد، سزاوار است که در جامعه مرتبه و مقام بزرگ بیابد وگرنه به زودی مردم حقیقت امر را خواهند دانست و از اعتبارش کاسته خواهد شد.
وی در زمینه ی ازدواج مشاور می گوید:
اما درباره زناشویی، مشاور را سزاوار باشد که هر چه زودتر متأهل شود؛ زیرا که زنان و دختران به او مراجعه می کنند واخلاقاً در معرض خطر می افتد و ممکن است دچار لغزش هایی گردد که تدبیر ناپذیر باشد، نیز بهترین وسیله جلب اعتماد خانواده ها همانا متأهل بودن مشاور است.19
9. با صراحت و فصاحت صحبت کند و از توانایی لازم برای درک و فهم مطالب برخوردار باشد:
قرآن می گوید:
وقولوا للناس حسناًٌ؛20 بیان به بهترین صورت باشد.
و در آیاتی دیگر در این زمینه می فرماید:
سخن رسا باشد چنان که در نفس شنونده مؤثر افتد. 21
طرز ادای کلام نیز خوب باشد که مخاطب، خوب بفهمد و او را مطلوب و مقبول افتد. 22
باید با مردم به بهترین صورت حرف زد. 23
باید حرف را محکم و مستدل گفت.
سخن را چنان نرم و مطبوع باید گفت که (عایق ها را از درون مخاطب کنار زند، و او را به توجه وادارد) تا متذکر و بیدار گردد و بلکه باعث خشیّت دل وی شود. 24
10.مهربان و صمیمی باشد:
حضرت علی علیه السلام می فرماید:
مشورت با محتاط مهربان مایه پیروزی است. 25
و امام صادق علیه السلام می فرماید:
... مشاور باید دوست صمیمی باشد و اگر دوست صمیمی باشد، سرِّ تو را که بر او آشکار
ساخته ای پنهان خواهد کرد... .26
11. دارای ظاهری آراسته باشد:
روایت شده است که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در آیینه می نگریست و موهای خود را مرتب می کرد و شانه می زد و گاهی در آب می نگریست و مویش را می آراست و علاوه بر خانواده اش خود را برای اصحاب نیز می آراست و علاوه بر خانواده اش خود را برای اصحاب نیز می آراست و می فرمود:
خداوند از بنده اش می پسندد که برای رفتن نزد برادرانش خود را برای آنها آماده کند و زیبا سازد. 27
12. از توانائی ها و محدودیت های خود آگاه باشد و در مسیر تکامل روانی و اخلاقی خود حرکت کند:
باید نفس و روان خود او از بیماری های روانی، سالم و مصون بوده و یا لااقل
گام های بلندی در مسیر تکامل روانی و اخلاقی خود برداشته باشد تا از توانایی های لازم برای پیشرفت و موفقیت در جهت درمان بیماران، در سایه ی آگاهی های جوشیده از تجارب شخصی خویش برخوردار باشد، و یا تصمیم و قاطعیت لازم دست مساعدت و هم یاری را به طرف بیماران خود برای رهایی آنها از آفات و انحراف ها و بیماری هایشان بگشاید، و یا دست کم به تزکیه ی نفوس بیماران از طریق ایجاد حس امنیّت خاطر، آنان را یاری دهد. و وظیفه ی مهم و اساسی یک مشاور این است که باید دایماً در حال صعود بر نردبان ترقی اخلاقی باشد و آگاهی های خود را از قانون الهی به دست آورد و خود نیز فردی با فضیلت و پای بند به مکارم اخلاق و حریص و کوشا در ایثار و فداکاری و به دور از منافع مادی باشد؛ چون اگر گرفتار روح انتفاعی و سودجویی باشد، درمان او عقیم و نازا خواهد بود و چگونه ممکن است یک مشاور، روان بیمارش را شناسایی کرده و از عوامل و موجبات بیماری او سربرآورد بدون این که خود از درد و بیماری خطرناک و خطر بیماری ها آگاه بوده وقبل از آن که بیماری سهمگین را در خویشتن درمان کند و دست اندرکار درمان همین بیماری درباره ی بیماران دیگر گردد؟28
پی نوشت ها:
1 . نهج الفصاحه، ص275.
2 . غررالحکم، ج3، ص428.
3 . تفسیر تستری، ص28.
4 . غرر و درر، ج4، ص179.
5 . بحارالانوار، ج75، ص103.
6 . وزارت بهداشت و درمان پزشکی، اخلاق پزشکی، چاپ 1370، ص161.
7 . ترجمه غرر و درر،ج1، ص409.
8 . نهج الفصاحه، ص26، المتشار مؤتمن الشور فی الاسلام.
9 . غررالحکم، ج2، حرف میم، ح147.
10 همان، ج3، ص428.
11 . همان، ج6، ص270.
12 . وزارت بهداشت و درمان پزشکی، اخلاق پزشکی، چاچ 1370، ص146-147.
13 . بحارالانوار، ج2، ص97.
14 . همان، ج2، ص34و38.
15 . صف(61) آیه2.
16 . وزارت بهداشت و درمان پزشکی، اخلاق پزشکی، چاپ 1370، ص152.
17 . مجموعه ورام، ج1، ص201.
18 . وزارت بهداشت و درمان پزشکی، اخلاق پزشکی، چاپ1370، ص156.
19 . ابراهیم چهرازی، طبیب در جامعه، ص68.
20 . بقره(2) آیه83.
21 . اسراء (17) آیه52.
22 . نساء (4) آیه64.
23 . طه(20) آیات27.
24 . طه(20) آیه های 43-44.
25 . غررالحکم، ج6، ص146.
26 . محاسن، ص602، مکارم الاخلاق، ص178؛ سفینه البحار، ج1، ص718.
27 . وسائل الشیعه، ج3، ص340.
28 . حسن محمد شرقاوی، گامی فراسوی روانشناسی اسلامی، ص101-102و104.
منبع : مشاوره و راهنمایی از دیدگاه اسلام – محمدرضا مطهری، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ، 1379 ، صص170-176