نگاهى به برخى آسيب ها و محدوديت هاى پژوهش اجتماعى در ايران
دكتر طهمورث شيرى*
پژوهش، فرايندى علمى است كه از ابتدا تا انتهاى آن برخاسته از منطق و تدبرى علمى، مراحل به هم پيوسته اى را شامل مى شود كه لازم است به صورت مرتب طى گردند.
پژوهش ها در حوزه علوم انسانى و اجتماعى با علوم طبيعى تفاوت هايى دارد، خاصه آن كه در حوزه علوم طبيعى، موضوع موردمطالعه، طبيعتى بى جان است كه استنباط علمى از فرايند پژوهشى را با تغييرات ناخواسته مواجه نمى سازد. اما در علوم انسانى، به دليل تأثيرپذيرى انسان ها (چه پژوهشگر يا موضوع موردپژوهش) از يكديگر، فرايند پژوهش دچار نوسان ها و لغزش هايى ناخواسته مى گردد و سرانجام اعتبار و روايى تحقيق را با مشكل مواجه مى سازد.
در هرحال، بايد پذيرفت پژوهش در حوزه علوم انسانى و به طور خاص علوم اجتماعى با مسائل و مشكلاتى مواجه است. در اين نوشتار صرفنظر از برخى محدوديت ها و تنگناها كه به ماهيت پژوهش در علوم اجتماعى برمى گردد، به برخى سازوكارها، زمينه ها و عوامل محدودكننده پژوهش هاى اجتماعى در ايران اشاره اى مى شود.
انجام پژوهش هاى اجتماعى در قالب علمى با تأسيس مؤسسه مطالعات اجتماعى دانشگاه تهران آغازشد كه در آن در حوزه هاى مختلف اجتماعى (مانند جامعه شناسى شهرى، روستايى، عشايرى و...) پژوهش هايى با تكيه بر اصول و موازين علمى توسط فارغ التحصيلان دانشگاه هاى معتبر جهان صورت مى گرفت. به مرور و باتوجه به گسترش واحدهاى دانشگاهى در حوزه علوم انسانى امر پژوهش حيطه بسياروسيعى يافت و حتى در درون سازمان ها، نهادها و وزارتخانه ها نيز با تأسيس معاونت ها يا ادارات كل پژوهش ادامه يافت.
نوشتار زير به برخى محدوديت ها و آسيب هاى موجود برسرراه پژوهش هاى اجتماعى در ايران تكيه دارد.
۱- تعميم در ميان پژوهشگران:
از آنجا كه پژوهش هاى اجتماعى غالباً با موضوع هايى صورت مى گيرد كه در ميان مردم ملموس و عينى هستند، نوعى خطر عوام گرايى و عوام زدگى در آن وجود دارد؛ به گونه اى كه هر فردى با دارا بودن تحصيلات دانشگاهى در رشته علوم اجتماعى، با عنوان پژوهشگر اجتماعى يا جامعه شناس به امر پژوهش در اين حيطه مى پردازد. غافل از آن كه يافته ها و دانسته هاى علوم اجتماعى خصلتاً و ماهيتاً سهل و ممتنع اند، يعنى ممكن است ظاهراً ساده و بديهى به نظر آيند، ولى در عين حال انجام پژوهش در آن نيازمند تجربه هاى لازم نظرى و عملى است.
۲- موضوعهاى مورد پژوهش:
با نگاهى به تمامى پژوهش هاى صورت گرفته (چه با عنوان اولويت هاى پژوهشى هر سازمان يا وزارتخانه يا پايان نامه تحصيلى در مقاطع كارشناسى ارشد و دكترا) مشاهده مى شود فراوانى برخى موضوع ها (خصوصاً حوزه مسائل اجتماعى نظير اعتياد، طلاق و...) بسيار بالاست، به صورتى كه در پس هر پژوهش اجتماعى درباره موضوع هاى يادشده برخى فرضيه ها و يافته هاى پژوهشى تنها تكرار مى گردند. از سوى ديگر، برخى موضوع ها داراى حساسيت هاى اجتماعى مانند بررسى روحيات يا خلقيات قومى (كه در علم مردم شناسى و با روش تك نگارى كاربرد دارد) كمتر موردتوجه قرارمى گيرند.
۳- رعايت اصول علمى:
پژوهش علمى، همان گونه كه در مقدمه اين نوشتار اشاره شد، داراى اصول وضوابطى است كه بدون رعايت آن فرايند پژوهشى از حالت مطلوب خود خارج شده و تنها برخى يافته هاى از هم گسيخته و انباشته شده درباره موضوع تحقيقى را شامل مى شود.
نگارنده عمده ترين نقاط ضعف در پژوهش هاى صورت گرفته را درموارد زير مى داند:
الف) عدم ارتباط منطقى ميان موضوع پژوهش، مسأله پژوهش، فرضيه ها و آزمون فرضيه ها و بيان يافته هاى پژوهش
ب) عدم دقت در توجيه علمى موضوع پژوهش
پ) وجود فرضيه هاى ناهمگن و پراكنده در ارتباط با موضوع يا حاشيه آن
ت) عدم توجه به چارچوب نظرى پژوهش
ث) عدم ارتباط ميان تعاريف عملياتى متغيرها و شاخص هاى ابزار اندازه گيرى آن
ج) عدم توجه به نمونه گيرى برپايه اصول علمى و فرمول هاى نمونه گيرى
چ) سهم نازل فصل سوم پژوهش (روش اجراى پژوهش) هم به لحاظ محتوا و هم حجم مطالب ارائه شده
ح) عدم تناسب ميان آزمون هاى آمارى مورداستفاده براى فرضيه ها و آزمون هاى آمارى مطلوب آن ها
خ) كم توجهى به بحث بيان يافته هاى پژوهش و نتيجه گيرى
د) عدم ارائه راهكارهاى كاربردى و عينى و ملموس در ارتباط با موضوع پژوهش
ذ) عدم توجه به شيوه صحيح مأخذ نويسى
۴- اعتبار و روايى در پژوهش:
همان گونه كه آگاهان بر علوم اجتماعى مى دانند به دليل آن كه موضوع هاى علوم اجتماعى در پژوهش ها، غالباً كيفى است و براى سنجش آن ها از برخى گزينه ها و شاخص هاى كمى استفاده مى شود، بحث افزايش اعتبار در پژوهش بسيار اهميت مى يابد. درعلوم اجتماعى براى سنجش پذيركردن يك متغير كيفى و انتزاعى آن را در قالب شاخص ها يا گزينه هايى (Indicators) قابل سنجش مى سازند.
از اين رو، بحث درباره اين كه آيا واقعاً گزينه ها يا معرف ها به درستى انتخاب شده اند يا خير، بسيار اهميت دارد.
درواقع، آيا معرف ها يا گزينه ها واقعاً به دنبال سنجش متغيرهايى هستند كه از درون فرضيه هاى تحقيق استخراج شده اند يا خير؟
از سوى ديگر، بحث روايى پژوهش يا تعميم پذيرى يافته هاى پژوهش (Reliability) نيز بسيار اهميت دارد.
در غالب پژوهش هاى صورت گرفته، روايى سنجى صورت نمى گيرد و يا اگر صورت مى گيرد، تنها به ذكر اين نكته كه روايى پژوهش حداقل ۹۵ درصد تعميم پذيرى را داراست اكتفا مى شود و از چگونگى تحصيل آن سخن به ميان آورده نمى شود.
۵- سوابق پژوهشى پژوهشگران:
آگاهان بر علوم اجتماعى و به طور عام علوم مى دانند كه فرايند پژوهش داراى الزامات و برخى سازوكارهاست كه تنها در پرتو انجام كار عملى مى توان به آن ها دست يافت و تدريس روش تحقيق يا فراگيرى مناسب دروس مرتبط با آن امكان دستيابى به آن ها را فراهم نمى كند.
از اين رو، لازم است پژوهش ها با نظارت شورايى يا فردى با سوابق پژوهشى مناسب (حداقل ۱۵سال) صورت پذيرد تا پژوهشگران جوان زيرنظر و هدايت وى بتوانند امر پژوهش را سامان بخشند. متأسفانه، در بسيارى موارد پژوهش ها توسط افرادى صورت مى گيرد كه حداقل به لحاظ علمى، سن، سابقه پژوهشى، حداقل هاى لازم را براى پژوهش دارا نيستند.
۶- يافته هاى پژوهشى و كاربرد آن ها:
همانگونه كه در سطور بالا نيز اشاره شد يافته هاى پژوهشى سرانجام درحد جملاتى انتزاعى مطرح مى شوند و امكان كاربردى بودن آنها پايين است. اما از سوى ديگر، يكى ديگر از محدوديت هاى موجود برسرراه پژوهش هاى اجتماعى، عدم ارتباط ارگانيك ميان مراكز پژوهشى و دستگاه هاى اجرايى است، به صورتى كه غالب پژوهش هاى اجتماعى خصوصاً پايان نامه ها در كتابخانه ها انبار شده و تنها براى استفاده دانشجويان درحال گذراندن واحد پايان نامه مورداستفاده قرارمى گيرد.
نتيجه: موارد ذكرشده تنها بخشى از واقعيت هاى موجود درباره پژوهش هاى اجتماعى هستند كه توسط نگارنده تجربه شده است و براى جامع نگرى در حيطه موردبحث لازم است به كليه جنبه هاى سخت افزارى و نرم افزارى آن نيز توجه داشت، درواقع نوشتار حاضر درحد طرح مسأله اى درباره محدوديت ها و آسيب هاى پژوهش هاى اجتماعى تهيه گرديده است.
--------------------------------------------------------------------------------
دكتر طهمورث شيرى، استاديار رشته جامعه شناسى و مدیر گروه رشته ارتباطات دانشکده عاوم احتماعی دانشگاه تهران مرکزی می باشد
