نگاهي به تهديدها و تبعات فرهنگي شبكه ماهواره اي فارسي وان براي خانواده ايراني

در يك سال گذشته، موضوع تهديدات شبكه هاي ماهواره اي براي كشورمان به ويژه تاثيرات اين شبكه ها بر مخاطبان در فضاهاي اجتماعي و سياسي، جدي تر از گذشته در محافل گوناگون علمي، سياسي، امنيتي و حتي حقوقي و قضايي مطرح شده است. اغلب اوقات، در آغاز تاسيس شبكه هاي ماهواره اي مهم، در كشور ما موج خبري در خصوص تاسيس اين شبكه ها و حتي تهديدات فرهنگي آن ها به راه مي افتد اما پس از مدتي بحث خاصي از محتوا و برنامه هاي اين شبكه ها صورت نمي گيرد و عملاً موج هاي خبري، نقش خدمت رساني به اين شبكه ها و بيشتر معرفي شدن آن ها به مخاطبان ايراني را دارد. در خصوص شبكه ماهواره اي فارسي وان نيز چنين روندي طي شد و در تابستان گذشته موج خبري گسترده اي در رسانه هاي الكترونيكي و برخي مطبوعات، درباره اين شبكه راه افتاد اما پس از مدتي به فراموشي سپرده شد.
در اين نوشتار، ضمن اشاره به اصلي ترين تحولات در خصوص تاسيس شبكه هاي ماهواره اي فارسي زبان در يك سال گذشته، شبكه ماهواره اي فارسي وان (Farsi 1) كه آخرين شبكه مهم تاسيس شده براي مخاطبان فارسي زبان است و نيز برخي رويكردهاي اين شبكه، تحليل مي شوند.
ابتدا بايد اشاره شود كه در سال هاي اخير، مخالفان رويكردهاي فرهنگي و سياسي جمهوري اسلامي ايران، بيشتر به ضرورت هدايت افكار عمومي فارسي زبانان - به طور خاص ايرانيان - و تاثيرگذاري بر فضاي فرهنگي اجتماعي ايران متمركز شده اند و براي اين منظور به تاسيس شبكه هاي فارسي زبان دست زده اند در اين راستا كشور عربستان سعودي با همكاري آمريكايي ها و اماراتي ها با تاسيس شبكه ام بي سي فارسي يا (MBC Farsi) و انگليسي ها (با تاسيس شبكه بي بي سي فارسي) و پيش از آن ها آمريكايي ها (با تاسيس شبكه تلويزيوني صداي آمريكا يا VOA) جدي ترين گام ها را برداشته اند. البته شبكه فارسي وان، ماجراي جديدتري است كه در اين نوشتار بيشتر به آن پرداخته خواهد شد. نكته قابل توجه اين كه مؤسسان اين شبكه ها دريافته اند كه اغلب ايراني ها به ويژه مخاطب عام ايراني، به زبان هاي خارجي همچون انگليسي و عربي تسلط ندارند، از اين رو تلاش شده تا مساله زبان را با زيرنويس فارسي (در ام بي سي فارسي) و يا استفاده از گويندگان، مجري ها و خبرنگاران فارسي زبان (در تلويزيون صداي آمريكا و بي بي سي) و نيز استفاده از از دوبلورهاي فارسي زبان (در فارسي وان) به نحوي حل كنند كه البته ام بي سي فارسي و فارسي وان همچنان به وضعيت مطلوبي از لحاظ زبان فارسي نرسيده اند.
حدود يك سال از تاسيس شبكه «ام بي سي فارسي» مي گذرد، شبكه اي كه اقدام به پخش 24 ساعته فيلم هاي سينمايي با زيرنويس فارسي مي كند اما نزديك به صددرصد اين فيلم ها آمريكايي و به ندرت برخي نيز فرانسوي و كانادايي و... هستند. در واقع، نرم افزار و محتواي اين شبكه با محصولات هاليوودي تامين مي شود چون خود عربستاني ها محصولي جذاب و قوي براي عرضه به مخاطب فارسي زبان ندارند و اصولاً سينماي عربستان، بسيار ضعيف است.
بي بي سي فارسي نيز با بودجه 15 ميليون پوندي يا 22 ميليون دلاري، در 25 دي ماه 1387، عمدتاً براي پوشش اخبار داراي جهت منفي عليه جمهوري اسلامي ايران و پوشش دادن مواضع نيروهاي اپوزيسيون فعاليت مي كند. بحث درباره هريك از اين شبكه ها و رويكردهاي توليد و پخش برنامه هايشان نيازمند مجال جداگانه اي است.
شبكه «فارسي وان»، تحت مديريت يكي از شركت هاي متعلق به روپرت مرداك، از اواسط مرداد 1388 با آغاز پخش برنامه هاي خود به زبان فارسي، وارد رقابت جدي با برنامه هاي نمايشي تلويزيون كشورمان شده است. اين شبكه برخلاف ساير شبكه هاي مشابه، برنامه هاي نمايشي خود را كه صرفاً شامل سريال مي شود با دوبله فارسي - كه در خارج از ايران انجام شده است - پخش مي كند.
مقر شبكه فارسي 1 در هنگ كنگ قرار دارد و مؤسس آن نيز مجموعه رسانه اي استار متعلق به نيوزكورپوريشن است. به گزارش رجانيوز، شبكه فارسي وان با هدايت روپرت مرداك و همكاري يك گروه رسانه اي افغاني به نام موبي تحت مديريت خانواده محسني فعاليت مي كند. اين گروه همكار شركت استار در توليد برنامه هاي اين شبكه است. گروه موبي يك سازمان جوان و پويا دانسته مي شود كه اولين طرح هاي بزرگ رسانه اي پررونق، خصوصاً در حوزه صنعت سرگرمي را در افغانستان توسعه داده است. براساس اطلاعات موجود در پايگاه گروه موبي، اين گروه هم اكنون مالك 2 شبكه تلوزيوني افغانستان به نام هاي طلوع (دري) و لمر (پشتو، دري، اردو و انگليسي) و نيز راديو آرمان است. همچنين در زمينه صنعت نشر و فناوري اطلاعات نيز فعاليت مي كند. اگرچه گروه موبي در دبي مستقر است اما مقر گروه استار در هنگ كنگ قرار دارد. مؤسس استار، مجموعه رسانه اي استار متعلق به نيوزكورپوريشن است كه از نيويورك مديريت مي شود. اين شركت صاحب بيش از 130 روزنامه در جهان است كه محتواي خيلي از آن ها با تمركز بر 3 موضوع مسائل جنسي، حوادث و ورزش به سمت ادبيات عامه پسندي كه معمولاً منتقدان رسانه اي آن را ادبيات مبتذل مي نامند، سوق داده شده است.
در حدود چهار ماه گذشته از فعاليت شبكه فارسي وان، 14 سريال از اين شبكه پخش شده يا در حال پخش اند كه عبارتند از: 1. همسر يا دردسر (كره اي)؛ 2. سامسون (كره اي)؛ 3. دارما و گرگ (آمريكايي)؛ 4. خانه مد (آمريكايي)؛ 5. آشنايي با مادر (آمريكايي)؛ 6. معجزه كوچك (آمريكايي)؛ 7. ريبا (آمريكايي)؛ 8. پرونده هاي عجيب (آمريكايي)؛ 9. بيست و چهار (24)، محصول آمريكا؛ 10. حصار چوبي (آمريكايي)؛ 11. شب به شب (كره اي)؛ 12. ققنوس (كره اي)؛ 13. جسور و زيبا (آمريكايي)؛ 14. ويكتوريا (مكزيكي).
برخي از سريال ها كه بيشتر درام هستند، در ساعات پربيننده در كشورمان يعني 19 تا 22 در روزهاي شنبه تا چهارشنبه پخش مي شوند. همه ي سريال ها در طول شبانه روز، حداقل دوبار و گاهي اوقات تا سه بار و در مواردي به دليل عدم رعايت كنداكتو (جدول پخش برنامه ها) 4 بار پخش مي شوند. اين سريال ها يك بار هم در پايان هفته به صورت پيوسته و در طول نصف روز تكرار مي شوند. گروه ديگري از سريال ها كه سريال هاي كمدي و اكشن آمريكايي هستند درشب هاي پاياني هفته پخش مي شوند. از آنجا كه پرداختن به محتواي همه اين سريال ها ممكن نيست، فقط به مضامين اصلي مهم ترين سريال هاي درام اين شبكه يعني «ويكتوريا»، «آشنايي با مادر»، «خانه مد»، «جسور و زيبا» اشاره و در ادامه نگاهي گذرا به سريال هاي كره اي شبكه انداخته مي شود؛
ترغيب به داشتن روابط متهورانه عاشقانه، متقاعد كردن زنان به رسيدگي بيشتر به تن و ظاهر خود براي جلب توجه مردان، برجسته كردن جذابيت، لذت بيشتر بردن از جنس مخالف، زير سؤال بردن ازدواج و ايجاد ترديد درباره اهميت و ارزش آن، تئوري پردازي، طرح سؤال و ايجاد شبهه و ترديد مكرر درباره ديدگاه هاي افرادي كه به بي بندوباري روي نياورده اند يا به زندگي مشترك خود پايبندند و در مقابل ارائه ديدگاه ها و پاسخ به سؤال هاي شبهه افكنانه براي اقناع مخاطب در خصوص اين كه زمانه تغيير كرده است و افراد نبايد پايبند به زندگي هاي سنتي باشند، از برجسته ترين مضامين سريال هاي ياد شده بوده است. روابط متهورانه دختران و پسران جوان، نمايش مكرر مشروب خواري و مزخرف گويي هاي هنگام مستي، بيان راه هاي دوست شدن با جنس مخالف و نيز ظرافت ها و مشكلات و مسائل مربوط به دوستي با جنس مخالف، نمايش روابط خارج از چارچوب هاي اخلاقي، ابراز علاقه هاي شهواني و اغوا كننده، عدم وفاداري زنان و مردان متاهل به همسران خود كه بعضاً با نيت انتقام از همسر به علت عدم وفاداري او صورت مي گيرد، ديالوگ هاي جنسي و توصيه به خيانت و عدم وفاداري، روابط نامتوازن بين افراد داراي اختلاف سني بسيار زياد مثلاً جوان 18 ساله با زنان 47 ساله (در سريال ويكتوريا) و ساختارشكني هايي در روابط دو جنس است كه در آن صرفاً تلذذ اهميت ويژه دارد، از ديگر نكات برجسته در برخي سريال هاي پخش شده از اين شبكه است. در بسياري از اين سريال ها به ندرت پيامي فرهنگي و اخلاقي وجود دارد.
نكته اي كه بايد در خصوص سريال هاي شبكه فارسي وان، مورد توجه قرار گيرد گزينشي بودن آن هاست كه از مضامين اشاره شده مي توان رويكرد اين شبكه را در قبال فارسي زبانان و به طور خاص ايرانيان دريافت. براي مثال، سريال ويكتوريا كه تقريباً از آغاز تاسيس فارسي وان از شنبه تا چهارشنبه و در يكي از پربيننده ترين ساعات شب در ايران پخش مي شود، و آنونس هاي مكرر و نسبتاً قوي اي از آن پخش مي شود، با اين كه حدود 22 سال پيش ساخته شده است اما به علت اين كه با برخي مسائل اجتماعي كنوني در كشور ما همچون روابط دختران و پسران نوجوان و نيز گرفتاري هاي مردان يا زنان شاغل، تناسب دارد، براي پخش از اين شبكه انتخاب شده است. در واقع، به علت اين كه كشور ما در برخي ابعاد فناوري و مدرنيته در مرحله اي عقب تر از دنياي غرب حركت مي كند و نيز به جهت اين كه عوامل فرهنگي و اجتماعي ديگري همچون مذهب در كشور ما جايگاهي ويژه دارند، تاثير فناوري، نمودي متفاوت و گاه متاخر با نمود آن در جوامع صنعتي دارد. از اين رو شاهديم كه برخي مشكلات و مسائلي كه در خصوص تاثيرات مدرنيته در جوامع صنعتي تر مانند آمريكا و در همسايگي آن - مكزيك - شاهديم با تاخيري طولاني در جامعه ما نيز نمود پيدا كرده است. از اين رو، برخي از مخاطبان سريال ويكتوريا تصور كرده اند كه اين سريال، سريالي تازه ساخت است در حالي كه بيش از دو دهه از ساخت آن نمي گذرد.

سريال هاي شرقي
به نظر مي رسد كه متصديان شبكه فارسي 1 ذائقه كنوني مخاطبان ايراني در خصوص علاقه مندي به درام هاي كره اي، آگاه بوده اند و به همين جهت در آغاز فعاليت اين شبكه، دو سريال كره اي به نام «همسر يا دردسر» و «سامسون» با مضامين درام را در كنداكتور خود گنجاندند و حتي پس از پايان پخش آن ها، نمايش اين سريال ها را تكرار كردند. اين سريال ها تحت تاثير جو فيلم هاي كره اي در ايران و به دلايل مختلف ديگري كه از ويژگي هاي خود اين دو سريال است، بيشترين مخاطبان شبكه را - مخصوصاً سريال سامسون - به خود جلب كرده اند و از ميان اظهارنظرهاي بينندگان اين شبكه در اينترنت مشخص بود كه هر دو سريال در كنار سريال ويكتوريا، مخاطبان زيادي داشتند و در اين ميان، سريال سامسون بيشترين جذابيت را براي مخاطبان داشته است.
در واقع، سريال هاي كره اي نقش دام را براي مخاطبان دارند تا آن ها را با اين شبكه آشنا و براي ديدن اين شبكه ترغيب كنند. اين سريال ها، از فضايي بسيار كليشه اي در سريال هاي كره اي تبعيت مي كنند كه در آن، دائم تعليقي در يك ارتباط عاطفي مثلثي ايجاد شده است. در سريال هاي «امپراطور دريا»، «تاجر پوسان» و «افسانه جومونگ» كه همگي از شبكه سوم سيما پخش شده اند، مثلث عشقي مشابهي وجود داشت كه در واقع پاسكاري هاي جاري در اين مثلث ها يكي از علل اصلي كشش بينندگان به اين سريال ها بوده است. در تمام سريال هاي كره اي پخش شده و در حال پخش ( «شب به شب» و «ققنوس» ) از فارسي وان، نيز اين فضاي تعليق به چشم مي خورد.
اگر چه مضامين سريال هاي كره اي تا حد زيادي متفاوت از فضاي سريال هاي آمريكايي بوده، با اين حال در اين سريال ها نيز برخي روابط و رفتارهاي رايج در فرهنگ غرب - كه اكنون به فضاي كشورهاي شرقي رسوخ كرده - به چشم مي خورد. در واقع، در بخش مهمي از اين سريال ها، فضاي قرار گذاشتن (Dating) كره جنوبي به چشم مي خورد كه به تدريج تحت تاثير نفوذ فرهنگ آمريكايي، قرار گرفته است و بسياري از ويژگي ها چنين روابطي را دارد اما با اين حال به وقاحت فضاي سريال هاي آمريكايي نيست.

دوبله ضعيف
نكته اي كه در خصوص شبكه فارسي وان در مقايسه با همه همتايانش مهم است، دوبله شدن سريال ها است كه از طرفي باعث قوت اين شبكه و جذب مخاطبان شده، اما از طرفي ضعف دوبله ها باعث نقطه ضعفي در اين شبكه شده است كه به نظر مي رسد به تدريج با كسب تجربه در اين شبكه، اين نقطه ضعف تا حد زيادي برطرف شود. نكته قابل توجه در دوبله شدن سريال ها به زبان فارسي اين است كه متاسفانه بسيار از كلمات ركيك يا ناپسند يا تابوي فرهنگي با دوبله، به تدريج قبح خود را از دست داده و مباح مي شوند. براي مثال؛ دوست دختر - دوست پسر - مشروب يا مشروب خوردن و همه واژه هاي مربوط به مشروب خوردن مانند عادت هاي مشروب خوري - مست شدن يا مست بودن و بسياري از واژگان ديگر.
در حال حاضر، دوبله اغلب سريال هاي غيرشرقي و حتي برخي شخصيت هاي سريال هاي شرقي بسيار ضعيف است و همين موضوع تا حدودي از جذابيت آن ها مي كاهد چرا كه انتظارات مخاطبان ايران در اين زمينه بسيار بالاست. مسئله ضعف دوبله به قدري بارز است كه همه مخاطبان اين سريال ها در گفت وگوهاي اينترنتي خود، از آن به عنوان مهم ترين ضعف سريال هاي فارسي وان ياد كرده اند. در واقع، گاه صداي دوبلرها با بازيگرها سينك (هماهنگ) نيست؛ باصطلاح خود دوبلرها «ليپسينگ، سينك نيست. » علاوه بر اين، چون گروه دوبله كننده همه سريال ها يكسان است، باعث نامتناسب شدن صداها شده است، گاهي اوقات يك صداي جوان بر روي فردي پير قرار گرفته است، يا گاهي اوقات يك گوينده به جاي چند شخصيت يك سريال صحبت مي كند، ضمن اين كه يك نواختي مفرط صداي دوبلورها گاهي اوقات بسيار شبيه روخواني يك متن با صداي بلند است. اين فاجعه دوبله وقتي جدي تر مي شود كه بدانيم برخي از دوبلورهاي اين شبكه افغاني هاي مقيم ايران بوده اند كه تنها با لهجه ايراني آشنا هستند و از سوي گروه افغاني موبي به كار گرفته شده اند. به هر حال، از داخل سازمان صدا و سيما خبر رسيده است كه اين شبكه براي دوبلورهاي اين سازمان دعوتنامه فرستاده و بعيد نيست كه در آينده شاهد قرار گرفتن برخي صداهاي آشنا بر روي سريال هاي شبكه فارسي 1 باشيم.

كنترل از راه دور
شبكه فارسي وان، علاوه بر سريال ها حدود 10 ساعت در شبانه روز برنامه اي با عنوان Remote Control (كنترل از راه دور) پخش مي كند كه در واقع تاكنون حاوي چند نماآهنگ راك بوده است و پيوسته همين نماآهنگ ها تكرار مي شوند. نكته جالب توجه آن كه در اين نماآهنگ ها هيچ گاه موسيقي ايراني پخش نشده است و در فضاي آن ها اغلب، خشونت و آنارشيسم موج مي زند. خوانندگان اين نماآهنگ ها نيز اغلب نوجوان هستند. مي توان گفت نام اين قسمت از برنامه هاي فارسي وان، همان هدف اصلي فارسي وان يعني كنترل از راه دور رفتارهاي مخاطبان فارسي زبان است.

وله ها و آنونس ها (اعلام برنامه ها)
وله هاي اين شبكه با دقت ساخته شده اند، به لحاظ گرافيك بسيار قوي و با رنگ هايي شاد و همراه با موسيقي داراي ريتم ايراني هستند. نكته جالب توجه در وله اصلي اين شبكه، روند تغيير تصوير از فضاي سنتي به فضاي مدرن است و به نظر مي رسد كه اين موضوع نيز به صورت هدفمند در آن رعايت شده است. آرايش كردن زني كه روسري بر سر دارد، بيرون آمدن موي دختر نوجوان و سپس تغيير تصاوير با تصاويري از سريال هاي شبكه كه در آن زنان و مردان همديگر را در آغوش مي گيرند، روندي است كه به نوعي تداعي كننده رويكردها و انگيزه هاي فرهنگي شبه فارسي 1 است. علاوه بر اين، گاهي اوقات وله هاي بسيار كوتاهي با يادآوري عناويني مانند «چهارشنبه سوري»، «لواشك» از شيوه هايي بسيار دقيق و مبتني بر اصول روانشناسي، به شكلي نام فارس 1 را در كنار عناصري قرار مي دهد كه مورد علاقه و توجه مخاطب ايراني است. در نتيجه به تدريج نوعي شرطي سازي مثبت در كنار فارسي 1 صورت مي گيرد. آنونس ها (اعلام برنامه ها) علي رغم اين كه با دقت و جذاب ساخته شده اند، تصاوير جذابي را براي آن ها انتخاب كرده اند و موسيقي آنونس ها نيز با فضا و تصاوير متناسب است، اما تكرار بيش از حد اين آنونس ها به ويژه در ميانه پخش سريال، باعث دلزدگي بينندگان مي شود.

اذان شيعي
در ماه مبارك رمضان، هنگام اذان مغرب، اذان شيعي با تصاويري داراي گرافيك و رنگ و لعاب جذاب از شبكه فارسي 1 پخش شد. اين نكته را مي توان يكي ديگر از نشانه هاي آگاهي جامعه شناختي و زيركي متوليان اين شبكه دانست كه براي جذب حداكثر مخاطب، خود را به فضاي فرهنگي و روحي آنان نزديك كردند.

نتيجه گيري
با قطعي بودن اين كه در آينده نيز سريال هايي مشابه سريال هاي كنوني از شبكه فارسي 1 پخش خواهند شد و روند كنوني ادامه خواهد يافت، بايد درباره اين شبكه، احساس خطر جدي تر شود. از آنجا كه عنوان شبكه فارسي 1 (وان) است، بايد منتظر فارسي2 و فارسي هاي ديگر نيز بود.
بايد هشدار داد پس از نتيجه اثربخش نگرفتن از حمله نظامي، تحريم اقتصادي، ايجاد چالش ها و بحران هاي سياسي، اكنون مرحله بسيار پيچيده تر و نرمتري از تهاجم عليه انقلاب اسلامي ايران در مقايسه با گذشته شروع شده كه خانواده ايراني را با همه ويژگي هاي مختص خود هدف قرار داده و از هم پاشيده شدن خانواده ايراني را به عنوان لازمه متلاشي شدن جامعه يكپارچه و متحد ايراني، در نظر گرفته است. اين مرحله از تهاجم را مي توان مرحله «ايجاد بحران هاي اجتماعي» ناميد كه از طريق فضاي مجازي نيز به شدت دنبال مي شود و يكي از كاركردهاي شبكه هاي اجتماعي مجازي را مي توان در اين راستا ارزيابي كرد. بنابراين بايد در اسرع زمان به فكر چاره بود و در كنار اقدامات زيربنايي مانند فراهم كردن شرايط ازدواج جوانان و حل مشكلاتي مانند بيكاري و مسكن، از راهكارهاي فرهنگي مانند تاسيس شبكه هاي ويژه پخش فيلم، آموزش هاي رسانه اي (سود رسانه اي) براي خانواده ها در خصوص برنامه هاي ماهواره اي در مدارس و نيز رسانه ها، آموزش و تربيت نخبگان فرهنگي جبهه انقلاب اسلامي و توليد محصولات فرهنگي فاخر نيز نبايد غافل ماند.
منبع: هفته نامه - پگاه حوزه - 1388 - شماره 274