کلیات فنون و روش هاى تدریس
فنى آن در بهینه سازى امر تدریس بسیار ضرورت دارد. معلم، آن گاه که مجموعه اى از مهارت ها و دانش ها را مى یابد و به کار مى گیرد، به فرایند یادگیرى سرعت خواهد بخشید. مهارت هاى معلم را مى توان در سه بخش پیش از تدریس، ضمن تدریس و پس از تدریس مطرح نمود که هر یک، پیش نیاز دیگرى خواهد بود. اساس تدریس بر یادگیرى استوار است و کلید یادگیرى انگیزش است. از این رو، آشنایى با تعاریف، انواع، آثار و موانع یادگیرى و انگیزش براى معلم ضرورى است. معلم، پیش از تدریس به تحلیل در سه بخش محتوایى، ابزارى و روشى مى پردازد و در پایان دوره با ارزشیابى میزان یادگیرى در فرایند را سنجیده، به هدف آموزشى خویش واقف مى گردد.
کلید واژگان: روش تدریس، انگیزش، آموزش و یادگیرى، ارزشیابى.
مقدمه
انسان موجودى متفکر و عالم است. او تنها موجودى است که قابلیت تعلیم آگاهانه را دارد و با ایمان به اصل فراشناخت (که یادگیرى فى نفسه مطلوب است) در پى افزایش آگاهى و شناخت خویشتن است. در این مسیر عده اى فرادهنده هستند و به عنوان معلم و استاد به مبارزه با جهل مى پردازند. عده اى فراگیر هستند و با آموختن دانش، افق روشنى فراروى خویش قرار مى دهند. بدیهى است که آموزگاران جایگاهى والا و بالاتر دارند. در این چرخه ى علم و تعلیم و تعلم، حضرت على(ع)، امیر و استاد سخن، مى فرماید:
«ما أخذ الله على أهل الجهل أن یتعلّموا حتّى أخذ على أهل العلم أن یعلّموا». خداوند بزرگ از نادانان عهد نگرفت که بیاموزند تا اینکه از دانایان پیمان گرفت آموزش دهند. (نهج البلاغه، حکمت 478.)
بنابراین سخن وحى گونه، آموختن و تدریس عهدى است که بین خدا و دانشمندان و آگاهان جامعه بسته شده است و سعادت در سایه ى وفاى به عهد خواهد بود (اوفوا بعهدکم، اوفى بعهدى) ارپید مى گوید: اگر مسیح، مرده را زنده مى کرد؛ معلم امتى را احیا مى کند. (چکیده اندیشه ها، سیدیحیى برقعى، ج 1، ص 81 .)
حال که احیاى جامعه ى انسانى در سایه ى تعلیم و تربیت است، آشنایى با روش تعلیم و تربیت و تکنولوژى آموزشى بسیار ضرورت دارد. تجربه ثابت کرده است که امور هدفمند و روشمند همواره نسبت به امورى که بدون برنامه ریزى و طراحى مقدماتى و پایانى، صورت مى گیرند، موفقیت آمیزتر هستند و در زمان کوتاهترى به نتیجه ى مطلوب مى رسند.
اکنون که با ضرورت آگاهى از تکنولوژى آموزشى در حد مختصر آشنا شدیم، به بررسى کلیات روش تدریس یا همان تکنولوژى آموزشى مى پردازیم. ابتدا با مفاهیم تخصصى این بحث آشنا مى شویم و سپس به تحلیل آموزش مى پردازیم و نوشتار را با مهارت هاى معلم قبل از تدریس و ضمن تدریس و پس از تدریس پى مى گیریم و پس از آشنایى با روش هاى تدریس و ویژگیهاى معلم، نوشتار حاضر را به پایان مى رسانیم.
مفاهیم و واژه شناسى
در هر مقوله ى علمى و تخصصى آشنایى با واژه هاى تخصصى ضرورى است، زیرا در طول فعالیت علمى با این واژه ها به گونه اى کاربردى سروکار داریم. در روش تدریس نیز آشنایى با واژه هاى زیر ضرورت دارد:
1. روش: تلاش برنامه ریزى شده جهت دستیابى به مطلوب را روش گویند. بنابراین اگر تلاشى بدون برنامه ریزى صورت گیرد، آن کار روشمند نخواهد بود. همچنین برنامه ریزى بدون تلاش و کوشش جهت دستیابى به مطلوب نیز تحت مقوله ى روش ها قرار نمى گیرد.
2. تدریس: فعالیت دوجانبه یا کنش متقابل را بین فرادهنده و فراگیر با هدف یادگیرى تدریس گویند. نکته ى اساسى این نوع فعالیت، دو جانبه بودن آن است که روانشناسى ارتباط، زمینه ساز این مسأله خواهد بود. گفته شده است، مجموعه ى اعمال سنجیده ى منطقى و پیوسته که معلّم به منظور ارایه درس انجام مى دهد، فرآیند تدریس نامیده مى شود.
3. یادگیرى: فرآیندى است که به موجب آن تغییرات نسبتا پایدار و مبتنى بر تجربه و آگاهانه انجام مى شود. از آنجا که اساس آموزش و پرورش را یادگیرى تشکیل مى دهد، در مبحثى جداگانه به آن خواهیم پرداخت و عوامل، موانع و مراحل آن را بیان خواهیم کرد.
4. انگیزش: مهارت و قدرت معلم در توانایى برانگیختن فراگیر را انگیزش مى گویند، کلید یادگیرى، انگیزش است و هنر معلم در ایجاد انگیزه مندى بین فراگیران نمود مى کند. مفهوم انگیزش را آن گاه به کار مى بریم که مى خواهیم از علت یا علت ها یا تعیین کننده رفتارها یا رفتارهاى شخصى و یا گروهى بحث کنیم و دریابیم که چه عامل درونى و برونى باعث پیداشدن چنان رفتار و یا باعث هدایت آن رفتار شده است.
تحلیل آموزشى در سه حوزه ى محتوا، ابزار و روش
روش تدریس از محدوده ى علوم «روش شناختى» است که بیشتر جنبه ى کاربردى دارد و براساس خلاقیت و نوآورى فرادهنده شکل مى گیرد، اما در نوشتار حاضر مواردى جهت بهینه سازى تدریس مطرح مى شود که حاصل تجارب مدرّسان موفق بوده و با قوانین کلى علمى و عقلى سازگار است. از جمله موارد مهم در امر تدریس «تحلیل آموزش» است به این معنا که معلم پیش از آغاز سال تحصیلى در سه نکته ى مهم و اساسى متمرکز شده و مطابق آنها برنامه ریزى کند:
الف) تحلیل محتواى متن آموزش و تنظیم و دسته بندى مطالب براساس محتوا و زمان.
ب) تحلیل ابزار کمک آموزشى با توجه به امکانات موجود و محتواى موردنظر.
ج) تحلیل روش تدریس با توجه به شناخت سطح مخاطب، زمان تعیین شده و محتواى آموزش.
از مجموعه ى این عملیات در روانشناسى تربیتى و فنون تدریس با عنوان «مهارت هاى پیش از تدریس» یاد مى شود. معلم با بررسى محتوا و ابزار کمک آموزشى موجود و متناسب با محتوا و انتخاب روش تدریس متناسب با محتوا و ابزار موجود مى تواند سال تحصیلى را با اعتماد و اطمینان کامل آغاز کرده، از ابتداى دوره ى آموزش به رفع نواقص آن بپردازد.
در مورد تحلیل محتوایى باید به دو نکته ى اساسى توجه شود:
1. بررسى محتواى متن آموزشى و تنظیم مطالب براساس تقدّم و تأخّر و سختى و آسانى مفاهیم.
2. زمان بندى منطقى با توجه به محتواى مذکور (با در نظر گرفتن تعطیلى هاى رسمى) و هماهنگى با برنامه هاى کلان در سیستم آموزشى مؤسسه ى مربوط.
پس از آن که متن آموزشى در مورد تحلیل قرار گرفت، به ابزار کمک آموزشى مى پردازیم. در سطوح پایین تحصیلى بیشتر از ابزار سمعى ـ بصرى استفاده مى شود و با توجه به نوع درس، ابزار آن نیز متفاوت مى شود. لوح هاى آموزشى، فیلم ها و عکس هاى آموزشى، اردوها و... مى توانند ابزار کمک آموزشى ما باشند که با توجه به سطح علمى مخاطب و امکانات مؤسسه ى آموزشى انتخاب مى شوند.
در بخش تحلیل روشى باید به انواع روش هاى تدریس اعم از روش هاى کهن و نو آشنا بوده، با در نظر گرفتن موقعیت سنى فراگیران و نوع متن آموزشى، روش متناسب و شایسته اى را انتخاب کرد. روشهاى کهن همچون روش سقراطى و مکتب خانه اى و روش هاى نو مانند روش فعال، توضیحى و نیمه فعال هستند که در جاى خود به آنها خواهیم پرداخت. ما در بخش پایانى این مقاله به عنوان یک بحث مستقل، انواع روش هاى تدریس را توضیح خواهیم داد.
