روشهای تحقیق و پژوهش در جامعه شناسی

روشهای تحقیق و پژوهش در جامعه شناسی
بطور کلی در مطالعات اجتماعی از دو روش استفاده میشود که اصطلاحا یکی را ژرفانگر یا ژرفائی و دیگری راپهنانگر یا پهنایی مینامند.

روش ژرفائی خاص مطالعات مردم شناسی است و روش پهنائی یا پهنانگر را در مطالعات جامعه شناسی بکار میبرند.هر یک از این دو روش دارای تکنیک ها یا فنونی خاص هستند . روشهای مذکور را میتوان به دو دسته تقسیم نمود:

• روش میدانی :منظور از مطالعات میدانی تحقیقاتی است که موضوع مورد مطالعه در اختیار محقق قرار داشته باشد و یا به عبارت دیگر محقق را بدان دسترسی باشد بعنوان مثال وقتی محقق هدفش مطالعه در زندگی کشاورزان ساکن یک روستا و یا قشری از جامعه و یا گروهی از کارگران یک موسسه تولیدی و یا مردم عشایری باشد مطالعه, از نوع مطالعه میدانی است و اطلاق اصطلاح میدانی به مفهوم ارتباط مستقیم و رویاروی محقق با پدیده های مورد مطالعه است .

• روش کتابخانه ای :منظور از مطالعات کتابخانهای مطالعاتی است که موضوعات مورد مطالعه در اختیار و دسترس محقق قرار نداشته و غالباً مربوط به گذشتهای دور یا نزدیک میگردد. به همین دلیل غالباً اصطلاح مطالعات کتابخانهای را مترادف با مطالعات تاریخی بکار میبرند.

بعنوان مثال تحقیق در زمینه طبقات اجتماعی یا سلسله مراتب اجتماعی عصر صفویه و یا تحقیق در باره سهم اقشار مختلف اجتماعی در انقلاب مشروطیت ایران را در ردیف مطالعات کتابخانهای محسوب مینمائیم . در این روش منابع اصلی مورد استفاده , کتب و مدارک منثور و منظومی است که از آن دورهها بجای مانده است .

تفاوت مطالعات توصیفی و بررسی های علمی
در تحقیقات اجتماعی مطالعات توصیفی و بررسیهای عملی تفاوت بارزی با هم دارند بدین ترتیب که مطالعاتی را که با فرضیه یا فرضیاتی آغاز گردیده و پس از طی مراحل تحقیق نهایتاً به تئوری ختم میشوند تحت عنوان بررسیهای علمی یا مطالعات تحلیلی مینامند ولی مطالعاتی که تنها به منظور شناخت و جمع آوری اطلاعات و نه حصول و به نظریه انجام میگیرند و فرضیه یا فرضیههایی در آغاز ارائه نمیشود, به شناسائی یا مطالعات توصیفی معروفند .

مطالعات توصیفی گواینکه به تئوری منتهی نمیشوند ولی خود ممکن است زمینه ساز فرضیههایی برای مطالعات بعدی باشند و از طرف دیگر این نوع مطالعات همانطور که از اصطلاح آن یعنی "شناسائی "نیز بر میآید, در مواردی انجام میگیرند که اطلاعات ما نسبت به موضوع مورد مطالعه ضعیف یا هیچ باشد.

بنابراین ابتدا برای شناخت جامعه یا موضوع مورد مطالعه به جمع آوری اطلاعات میپردازیم , غالبا مطالعاتی که در زمینه جامعه شناسی در موسسات تحقیقاتی انجام گرفته یا میگیرد از نوع مطالعات توصیفی است که هدف آنها همانطور که گفته شد نوعی جمعی آوری آمار و ارقام و اطلاعات جامعه مورد مطالعه است .

در این نوع مطالعات روابط علی مدنظر نیست و محقق تنها به نوعی عکسبرداری از واقعیتهای موجود در جامعه مورد نظر میپردازد. اما در مطالعات علمی یا تحلیلی که مبتنی بر فرضیه میباشد سعی بر آن است که فرضیه ارائه را در بوته آزمایش قرار داده و آنرا اثبات نمائیم, البته امکان این نیز وجود دارد که فرضیه در جریان تحقیق باطل گردد که در آنصورت محقق فرضیه دیگری را سرآغاز تحقق خود قرار میدهد.

طرح موضوع مورد مطالعه
قبل از هر گونه اقدامی برای انجام یک تحقیق میباید موضوع مورد مطالعه را از جهات مختلف مورد شناسایی دقیق قرار دهیم. در این شناسائی نکاتی مورد توجه قرار میگیرد که عبارتند از:

• پیشینه تحقیق:محقق در معرفی موضوع مورد مطالعه از کلیه تحقیقات انجام شده قبلی میتواند کمک بگیرد و احاطه خود را نسبت به موضوع بیشتر نماید. تحقیقات اجتماعی انجام شده پیشین همچنین میتواند علاوه بر شناخت موضوع به مسائل و مشکلاتی که محققان دیگر ضمن انجام تحقیق با آن روبرو بودهاند و پی ببرد و بدین ترتیب از خطاها و دوباره کاریها احتراز نموده و در مقابل از تجربیات پیشینیان بهره گیرد.

• تعریف مفاهیم: محقق برای تبیین و تشریح موضوع مورد مطالعه و تعیین متغیرهایی که مربوط به موضوع مورد تحقیق میگردد بایستی مفاهیم موجود در طرح تحقیق خود را یکایک تعریف نموده تا مفاهیم از یکدیگر باز شناخته شوند و پرسشگران و سایر کسانی که محقق را یاری میدهند با آگاهی و تسلط کامل به جزئیات موضوع بکار تحقیق بپردازند . در تعریف مفاهیم اصطلاحات و واژههای بکار رفته در طرح باید مشخصاً و دقیقاً تعریف شوند. مثلاً در تحقیقات روستائی مفاهیمی مانند "خوش نشین" ,"زارع صاحب نسق", "جفت گاو" و "آیش" و "واحد بهره برداری و...دقیقا" تعریف شوند و یا در مطالعه مربوط به یک گروه اجتماعی اصطلاحات و مفاهیمی مثل "انسجام گروهی" و "ارتباط متقابل" ,"برون گروه" ,"درون گروه","شبه گروه","پاره گروه" و ....تعریف شوند.

• محدوده موضوع: در طرح موضوع مورد مطالعه محدوده موضوع نیز به طور روشن و بوضوع مشخص میشود و این یکی از مسائلی است که بسیار حائز اهمیت است زیرا انجام تحقیقی که محدوده و چهارچوب مشخصی نداشته باشد عملاً امکان پذیر نیست و چنانچه موضوع را بدون در نظر گرفتن جامعه آماری و حد و مرز معینی مورد مطالعه قرار دهیم نتایج بدست آمده اعتبار علمی نخواهد داشت . مثلاً چنانچه ما عنوان کنیم که قصد مطالعه دانشجویان دانشگاه تهران را داریم موضوع مورد مطالعه ماگسترده و در حال بسیار مبهم است زیرا معیین نشده است که مطالعه ماد در ارتباط با چه ویژگی از جامعه دانشجویان است و کدامیک از دانشکدهها یا رشته ها یا کلاسها یا گروهای سنی را در بر میگیرد و آیا مطالعه ما تنها مربوط به جامعه دانشجویان مرد میشود و یا زنان و یا هر دو را در بر میگیرد؟ و ابهامات یکدیگر از این قبیل...بنابراین مشاهده میشود که ابهامات و سئوالات بیشماری در مورد چنین موضوع مطرح میشود که جواب به تمام آنها از جانب محقق قبل از شروع تحقیق ضرورت کامل دارد .مشخص و محدود کردن دقیق جامعه مورد مطالعه و تعیین چارچوب موضوع, گذشته از آنکه نتایج بدست آمده از تحقیق را قابل قبول و معتبر میسازد , محقق و پرسشگران و سایر افرادی را که در پژوهش شرکت دارند , از سردرگمی و ابهام و تردیدهایی میدهد.

• هدف تحقیق: در طرح موضوع مرود مطالعه , محقق باید بوضوح دقیقاً هدف یا اهداف خود از انتخاب موضوع و انجام تحقیق در مورد آن را روشن نماید و نتایجی را که در ارتباط با فرضیه یا فرضیات تحقیقات در پی آن است بطور کامل بیان کند, بدین ترتیب وی و همکارانش از ابتدا میدانند که بدنبال چه میگردند و چرا . این موضوع نیز یکی از مسائلی است روشن شدن آن برای محققین قبل از اقدام به تحقیق از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است .بنابراین میتوان نتیجه گرفت که طرح موضوع مورد مطالعه به معنای تعریف موضوع تحقیق و شکافتن ابعاد و ویژگیهای مختلف آن تلقی میگردد.

ارائه فرضیه و زمینه سنجی
تعریف بسیار ساده و کوتاهی که میتوان از فرضیه ارائه داد این است که بگوئیم فرضیه یک تئوری ثابت نشده است یا به عبارت دیگر نظریهای است که هنوز به محک آزمایش در نیامد است . اما تعریف دقیق تر هم میتوانیم از فرضیه ارائه دهیم بشرح زیر :

"حدس و گمانی است که در ذهن محقق در باره رابطه احتمالی علت و معلولی (علی )بین دو یا چند متغیر بوجود میآید. اما هر نوع حدس و گمانی را نیز نمیتوانیم فرضیه بدانیم زیرا ارائه آن میباید بر اساس شرایطی باشد که پس از آزمون بتوان آنرا بعنوان فرضیه پذیرفت . بعبارت دیگر آنچه را که ما بعنوان فرضیه در بوته آزمایش قرار میدهیم بایستی از حداقلی از صلابت و اعتبار برخوردار باشد و نه آنچنان حدسی که در مراحل آغازین جمع آوری اطلاعات بکلی باطل گردیده و محقق اجباراً سعی در ارائه فرضیه دیگری نماید . بنابراین برای ارائه فرضیه یافت فرضیاتی که بتوان بر اساس آنها تحقیقی را شروع نمود باید به نکات زیر توجه دقیق مبذول نمود.

• ارائه دهنده فرضیه باید احاطه وسیعی نسبت به موضوع مورد مطالعه داشته باشد و تجاربی در آن زمینه داشته باشد بعنوان مثال ارائه فرضیه درباره پدیدهای مثال بزهکاری نوجوانان شهری یا تغییرات خانواده مستلزم صاحب نظر بودن و داشتن تجارب کافی در زمینه مطالعات اجتماعی خاصه مطالعات اجتماعی خاصه مطالعات جامع شناسی شهری و خانوادگی است. البته افراد غیر متخصص نیز ممکن است در این زمینهها به طرح فرضیاتی بپردازند ولی بدلیل عدم احاطه آنها بر موضوع این امکان وجود دارد که فرضیات آنان حتی قبل از قرار گرفتن در بوته آزمایش با انجام یک "زمینه سنجی" محدود و باطل گردد.
• ارائه فرضیه میباید با تکیه بر منابع و مآخذی صورت گیرد که عبارتند از:

• 
  
  • تجارت شخصی و اطلاعات پراکنده
  • تحقیقات انجام شده قبلی
  • اطلاعات و آگاهیهای تئوریک

زمینه سنجی : زمینه سنجی با تحقیق مقدماتی مرحله کوتاهی است که غالباً در پژوهشهای میدانی قبل از ارائه فرضیه و تجدید جامعه مورد مطالعه قرار میگیرد. در تحقیق مقدماتی معمولاً از تکنیک مشاهده و گاهی نیز از "فهرست سئوالات" استفاده میشود.
در این مرحله سعی میشود تا ویژگیهای کلی و ابعاد جامعه مورد مطالعه شناسائیی گردیده و در صورتیکه قصد نمونهگیری داشته باشیم, بتوانیم نمونههای خود را با توجه به گونهگونی جغرافیائی و تنوع اقلیمی و ساخت اقتصادی , اجتماعی منطقه انتخاب نمائیم . در تحقیقات میدانی گاه نیز بجای "زمینه سنجی", اصطلاح "دید کلی " را بکار میبرند که منظور همان مشاهده کلی و عمومی محقق قبل از ارائه فرضیه و محدود نمودن دقیق جامعه مورد مطالعه است .

تجارت شخصی و اطلاعات پراکنده
محقق از مجموع اطلاعات کلی و پراکندهای که ضمن جامعه مورد مطالعه داشته است ,برای ارائه فرضیه میتواند استفاده کند. علاوه بر تجارت شخصی, محقق گاهی نیز که ارتباط مستقیمی با موضوع مورد مطالعه نداشت است میتواند از اطلاعات و تجارب شاهدانی که مستقیماً در ارتباط با جامعه مورد نظر بودهاند برای بدست آوردن اطلاعات مقدماتی درباره پدیده و متغیرهای آن استفاده نماید و بعنوان مثال چنانچه موضوع تحقیق ما مطالعه در تضاد یا ستیز نقش ها در بین پرسنل یک سازمان اداری یا بیمارستان باشد بدون گردآوردن اطلاعات مقدماتی از جوی که حاکم بر آن سازمان یا بیمارستان است , ارائه فرضیه برای ما امکان پذیر نیست , بنابراین در این مرحله که اطلاعات ما بسیار ضعیف و یا تقریباً هیچ است و چنین کاری نیز بر عهده ما قرار گرفته است. ناچاریم برای شروع کار با انجام مصاحبه و تماس برخوردهای مستقیم و غیر مستقیم با مسئولین و پرسنل آن سازمان یک یا چند رابطه علی احتمالی را در ذهن خود پرورانده و بعنوان فرضیه ارائه دهیم تا ضمن تحقیق به محک آزمایش در آید.

حقیقات انجام شده قبلی
تحقیقات انجام شده قبلی در زمینه مورد مطالعه و یا زمینههای مشابه در غالب موارد میتواند به ما کمک فراوانی نموده و از بسیاری جهات در ارائه فرضیه و کار تحقق ما را رهنمون باشد بنابراین لازم است که محقق قبل از ارائه فرضیه به تحقیقات انجام شده در موسسات پژوهشی دولتی و غیر دولتی رجوع نموده تا از دوباره کاری احتمالی و یا احیاناً از ارائه فرضیاتی که قبلاً به محک آزمایش در آمده و باطل گردیده پرهیز گردد. ضمناً محقق میتواند از تکنیک های الگوها و شیوههای بکار گرفته شده در تحقیقات انجام شده قبلی نیز یاری گیرد.

اطلاعات و آگاهیهای تئوریک
محققی که به منظور دست یابی به روابط علت و معلولی بین متغیرهای موجود یک پدیده اجتماعی به تحقیق میپردازد, لازم است که علاوه بر اعمال دقت کامل در کار پرسشگری و عملیات میدانی و بطور کلی در انجام جمع آوری دقیق اطلاعات , بایستی بتواند واقعیت های موجود یا نتایج بدست آمده را با زبان جامعه شناسی بیان نموده و با دیدی جامعه شناختی تبیین نموده و نتایج بدست آمده را با زبان جامعه شناسی بیان نماید .

در حقیقت تفاوت بین مشاهدهگری که واقعیت ها را میبیند و از هرگونه تحلیلی درباره آنها عاجز است با مشاهدهگری که هر واقعیت اجتماعی را با روش بینی و نکته سنجی علمی تبیین وتفسیر میکند آنست که مشاهده گر اول فاقد اطلاعات تئوریک درباره پدیده های اجتماعی بوده در حالیکه مشاهدهگر دوم از اطلاعات نظری گستردهای برخودار است و هر واقعیت یا پدیده را با بیانی عملی تعریف نموده و آنرا با پدیدههای دیگر در رابطه علی قرار میدهد .