سه مبنای بنیادی برای اخلاق

در فلسفه ی غرب سه مبنای بنیادین برای توجیه موضعگیری های اخلاقی در میان است:

• قانون طبیعی natural law
• فایده گرایی utilitarianism
• حکم مطلق categorical imperative

به طور خلاصه:

قانون طبیعی عبارتست از انگاشتن یک هدف برای هر چیزی در طبیعت و تصمیم گیری برای کارهای انسانی در راستای آن هدف.

فایده گرایی که اشاره دارد تصمیم گیری برای هر عملی بر اساس میزان رضایت و سود آن باید انجام شود. به وارونِ قانون طبیعی، چیزی در درون یک سامانه یا چیز وجود ندارد که تصمیم های اخلاقی را بسازد، بلکه این نتیجه و برآیندِ برآمده از کار است.

حکم مطلق از ایده های کانت ناشی میشوند. در دو گزاره میتوان این را شرح داد:

• به کاری عمل کن که آرزو داشته باشی این کار فراگیر شود.
• به سانی کار کن که در برابر مردم، آنها هدف باشند نه وسیله.

قانون طبیعی

در آغاز کتاب اخلاق نیکوماخوس (Nicomachean Ethics) ارسطو می‏گوید:

Every art and every inquiry, and similarly every action and pursuit,is thought to aim at some good; and for this reason the good has rightlybeen declared to be that at which all things aim

"تصور اینست که انگیزه‏‏‏‏‏‏‏‏ی هر هنر و پژوهش و نیز هر کار و جستجویی نوعی خیر است.
به همین سبب است که به درستی گفته شده‏است که انگیزه‏ی همه چیز خوب بودن است."

با این نگرش در مییابیم که از نظر ارسطو خیری در پس هر سامانه و چیزی وجود دارد که وجود آن برای رسیدن به این خیر است. با این ایده می توان به روشنی و به لحاظ
عینی، خوبی و بدی کاری را دانست. به دیگر سخن، داوری درباره‏ی اخلاقی بودن و نبودن یک کار آسان میشود.

پس، هر کاری در صورتی که انگیزه‏های راستین خود را برآورده کند درست و اخلاقی است و اگر چنین نباشد نا اخلاقی است.

سود گرایی یا فایده گرایی

فایده گرایی بیش از همه منسوب به بنتام و میل است. ولی بسیار پیش ازاین دو اپیکور پایه و اساس این اندیشه را بنا نهاد.

وی باورمند بود که انگیزه‏ی زندگی لذت بردن است. او باور داشت که خرد (wisdom) باید ما را به سوی یک زندگی بدون نگرانی و ناراحتی ببرد. اگر
بتوان سودی برای اخلاقیات انگاشت، همانا افزودن بر لذت‏های زندگی است.(اندکی داده‏ها‏ی بیشتر +)

این نظریه‏ لذت گرایی (Hedonism) نام دارد که رسیدن به شادکامی را انگیزه‏ی اصلی زندگی می‏داند. نکته اینکه اپیکور بین لذت‏های خردمندانه و
حیوانی فرق می‏گذاشت و بر این پایه نمی‏توانیم هواداران او را لذت پرست (به دید توده) به شمار آوریم.

بر پایه‏ی سودگرایی چیزی درست است که میزان رضایت و خوشی را به بیشینه برساند. پس اساس این نظریه را نه نادرستی یا درستی هر کنش،
که نتیجه‏های آن نشان می‏دهد. چیزی درست است که اکثریت از آن سود ببرند.

***********

چند نکته و چالش:

‏های همه‏ی کنش‏ها قابل بررسی و دانستن نیستند. مانند آثار و نتیجه فدا کردن جان.
درباره‏ی نتیجه‏های خوب یا بد یک کنش نمی‏توان یقین داشت. مانند اینکه اگر روزی کودکی را از رفتن به زیر ماشین نجات بدهیم نمی‏توانیم مطمئن باشیم که آیا او روزی فرد خوبی خواهد شد یا قاتل و جانی!
خوشی و خرسندی که انگیزه‏ی سودگرایی است به شکل عینی (objective) قابل تعریف نیست. شاید کاری که شما آن را عامل خوشی و خرسندی می‏دانید برای آنها اینگونه نباشد. در عمل، داوری درباره‏ی میزان خوشی و خرسندی یک کنش، خود نیاز به داوری دارد که ممکن است این داوری هم اخلاقی باشد!

فایده گرایی دو گونه دارد. یکی فایده گرایی عملی (که در پست پیشین از آن سخن گفتیم) و دیگری فایده گرایی قانونی است.

فایده گرای عملی به بررسی برآیندهای هر کنش می‏پردازد. ولی فایده گرایی قانونی پی آمدهای کنش‏ها را بر جامعه بررسی می‏کند. چرا که یک کنش می‏تواند برای شخص یا عده‏ای سودآور باشد ولی برای عده‏ی دیگری خیر. اینجاست که فایده گرایی قانونی در سطح همبودگاه (جامعه) بیان می‏شود.

فایده گرایی قانونی بر دو گونه است: قوی و ضعیف.

گونه‏ی قوی بر این پایه است که شکستن یک قانون هیچگاه و در هیچ شرایط پذیرفته نیست. گونه‏ی ضعیف هم به وارون آن بیان می‏کند که شکستن یک قانون و یا به دیگر سخن، انجام یک کنش گاهگاهی می‏تواند بی دشواری باشد.

*************

چالش:

آیا بر اساس فایده گرایی عملی، می‏توان یک جوان سالم و قدرتمند را به بهانه‏ی بکارگیری اعضای بدنش برای بیماران نیازمندی کشت؟
ملاک قانون گذاری برای فایده گرایی قانونی چیست؟ آیا چیزی جز اخلاق است؟ اگر بله پس چطور است که اخلاق خود پایه‏ی فایده گرایی اخلاقی است و در همان سان فایده گرایی قانونی را برای داوری‏های اخلاقی بکار گیریم؟

حکم مطلق

سومین پایه ‏ی اخلاق حکم مطلق است. کانت را به طور خلاصه میتوان به اینگونه بیان کرد:

• به کاری عمل کن که آرزو داشته باشی آن کار فراگیر شود.
• به سانی کار کن که در برابر مردم، آن‏ها هدف باشند نه وسیله.

مورد نخست می‏گوید کاری از سوی شما درست است که اگر شخص دیگری آن را انجام دهد، شما با آن مخالفت نداشته باشید. مثلن اگار دوست دارید در کنار پیاده روی ادرار کنید، نخست تصور کنید که آیا اگر فرد دیگری این کار را بکند، شما خشنود می‏شوید یا ناراحت؟

مورد دوم هم می‏گوید انسان باید در هر عملی، به همنوع خود سود برساند (یا ضرر نرساند). در این مدل شاید گمان کنید مورد دوم شبیه به فایده گرایی است. شاید هم همینطور باشد، ولی فایده گرایی مورد نخست را در خود ندارد.از طرفی وسیله قرار دادن انسان‏ها، برابر با بهره کشی از آنهاست. انسانی که در یک فرآیند، وسیله باشد، مورد بهره برداری قرار گرفته است. ولی اگر هدفتان را بر روی او قرار دهید، این هدف از آنجا که در مورد اول به احتمال بسیار زیاد "خوب" است، به او سود رسانده‏اید.

حکم اخلاقی کانت در هر شرایط و موردی قابل پیگیری است. به شرایط خاص و یا نتایج برخاسته از کردار بستگی ندارد. این در حالی است که فایده گرایی به نتیجه بستگی دارد.