معنای عقیم و محال
به معنی بی حاصل و بی ثمر است.
به معنی ناشدنی، بیهوده، بیاصل و دروغ است.[1]
جرم عقیم و جرم محال (اقدامات مجرمانۀ بیبهره) اقدماتی است كه فاعل بر خلاف مورد شروع به جرم كه در نیمۀ راه متوقف میشود، مسیر مجرمانه را به طور كامل طی مینماید، اما نتیجهای از عملیات عاید او نمیشود و بزهكار علیرغم پایان كلیۀ عملیات، به موفقیت نهائی نمیرسد كه نتیجۀ این امر وقوع جرائم عقیم و محال است.
جرم عقیم وقتی است كه مجرم به واسطۀ عدم مهارت یا بی كفایتی یا بی فكری خود یا یك علت اتفاقی غیرقابل پیش بینی نتیجهای از عمل خویش نمیگیرد. در این مورد مقتضیاتی كه به وجود آمدهاند مستقل از ارادۀ فاعل هستند. مثلاً بزهكار تیری به قصد كشتن دیگری رها كرده ولی تیر به دلیل عدم مهارت یا بی كفایتی یا علت اتفاقی غیر قابل پیش بینی به خطا رفته و به هدف اصابت نكرده است در اینجا فرد مجرم با وجود تهیۀ مقدمات و تیراندازی و انجام كلیۀ عملیات در مسیر مجرمانه تنوانسته به نتیجۀ نهائی كه همان كشتن فرد منظور است، دست یابد به این عمل جرم عقیم گویند.[2]
تفاوت جرم عقیم با شروع به جرم
در جرم عقیم مسیر مجرمانه تا انتها طی میشود و میتوان قصد مجرمانه را به طور روشن احراز كرد در حالیكه در شروع به جرم در یقینی بودن قصد مجرمانه تردید وجود دارد.[3]
شرائط تحقق جرم عقیم
1- ارادۀ ارتكاب جرم
بدین معنی كه مرتكب جرم عقیم باید به میل و ارادۀ خود عمل مجرمانهای كه طبق قانون جرم است به انجام برساند.
2- اتمام عملیات اجرائی جرم
یعنی باید قصد مجرمانه داشت با اتمام رساندن كلیۀ عملیات اجرائی جرم، آشكار گردد هر چند بنا به عللی موفقیتی بدست نمی آورد.
3- بی نتیجه ماندن عملیت اجرائی جرم
یعنی فعل جرم به هدف نهائیش كه معمولاً از وقوع جرم حاصل میگردد نمیرسد و اعمال مجرمانهاش بی نتیجه بماند.[4]
جرم محال جرمی است كه مرتكب یا هر شخص دیگری نتواند در شرایطی كه وجود دارد آنرا انجام دهد.[5]
در جرم محال گاهی انجام جرم موضوعاً منتفی است مانند سعی در كشتن كسی كه قبلاً مرده است. یا سعی در سقط جنین زنی كه اصلاً حامله نبوده است. و گاهی وسایلی كه برای ارتكاب جرم به كار میرود ممكن است طور باشد كه انجام آن ذاتاً غیرممكن باشد.[6] در جرم محال مانند شروع به جرم مرتكب فعالیت خود را انجام میدهد اما شرائطی كه در جرم محال وجود دارد و مانع تحقق جرم میشود بر خلاف شروع در جرم، شرایطی ذاتی است كه در لحظۀ شروع به جرم نیز وجود دارد و عارضی نمیباشد مثل اینكه مرتكب مالی را برباید كه متعلق به خود اوست.
تفاوت و تشابه جرم عقیم و جرم محال
تفاوت اصلی جرم عقیم و جرم محال در آنست كه در جرم محال امكان تحقق نتیجه فراهم نیست اما در جرم عقیم چنینی امكانی وجود دارد.[7] ولی هر دو از آن جهت كه جرم منظور واقع نشده شبیه به شروع به جرم هستند.
انواع جرم محال
جرم محال مطلق ناشی از موضوع
در صورتی است كه موضوع اصلاً وجود نداشته و یا موضوع جرم دارای وصف لازم برای تحقق جرم نبوده است مانند تیراندازی به كسی كه قبلاً مرده است.
جرم محال نسبی ناشی از موضوع
در صورتی كه موضوع جرم واقعاً میتوانست وجود داشته باشد ولی در لحظۀ ارتكاب به طور اتفاقی مفقود بوده است مثل تیراندازی از محل غائب باشد یا سارقی كه به قصد جیب بری دست در جیب كسی میكند ولی اتفاقاً جیب خالی است.
جرم محال مطلق ناشی از وسائل كار
در شرایطی است كه وسیلهای را كه عامل برای اجرای قصد خود به كار میبرد اساساً معد برای آن نباشد مانند هدف گیری با تفنگ خالی یا خورانیدن داروی شفابخش به قصد سم دادن و سلب حیات دیگری.
جرم محال نسبی ناشی از وسائل كار
در موقعیتی است كه وسیلۀ كار برای ارتكاب جرم آماده است ولی به واسطۀ اتفاق خارجی فقد اثر شود مانند اینكه كسی هدف گلوله قرار گرفته از تیررس تیر انداز خارج شود.[8]
شرائط تحقق جرم محال
1- ارادۀ ارتكاب جرم
2- اتمام عملیات اجرائی جرم
كه این مرحله در جرم محال با جرم عقیم تفاوت دارد، زیرا در جرم عقیم احتمال تحقق نتیجۀ مرجمانه وجود دارد. ولی در جرم محال اصولاً نتیجۀ مجرمانه غیرممكن بوده ولی فاعل جرم از آن بی اطلاع است.
3- غیرممكن بودن حصول نتیجۀ مجرمانه
مهمترین شرط تحقق جرم محال این است كه علیرغم وجود قصد مجرمانه و طی كلیۀ مراحل ارتكاب جرم از ناحیۀ فاعل آن به علت فقدان موضوع یا عیب و نقص وسیلۀ ارتكاب، حصول نتیجۀ مجرمانه و غیرممكن باشد.[9]
مجازات جرم عقیم و محال
در قانون مجازات اسلامی جرم عقیم و جرم محال پیش بینی نشده است مادۀ 41 قانون مذكور در مورد شروع به جرم است. باتوجه به این ماده مجازات جرم عقیم و محال در حدی متصور است كه مقدار عملیات انجام شده، همانند شروع به جرم، جرم باشد.[10]
جرم عقیم و محال از این جهت كه جرم منظور واقع نشده شبیه به شروع به جرم است بنابراین در محدودۀ مادۀ 41 ق . م . ا چنانچه اقدامات انجام گرفته جرم باشد، عامل محكوم به مجازات همان جرم میگردد. مع هذا مفاد مادۀ 613 قانون مجازات اسلامی كه ز مصادیق شروع به جرم قتل عمدی است به جرم عقیم قابل تعمیم است و لذا مرتكب جرم عقیم در قتل عمدی مستوجب 6 ماه تا 3 سال حبس است.[11]
مسؤولیت مدنی جرائم عقیم و محال
با توجه به اینكه ممكن است از جرم عقیم ومحال خسارتی به مجنی علیه وارد شود، هر چند جرمی انجام نشده است اما چون تقصیر وجود دارد، میتوان طبق قانون مسؤولیت مدنی از باب جبران خسارت و از باب تسبیب علیه متهم طرح دعوی ومطالبۀ خسارت نمود.[12]
نویسنده : سيد علي حاتم زاده
[1] . معين، محمد؛ فرهنگ فارسي معين/ تهران، سرايش، 1381، چ سوم، ص 765- 974.
[2] . نروبها، رضا؛ زمينه حقوق جزاي عمومي، تهران/ دادآفرين، 1378، چ سوم، ص 264، 265.
[3] . همان، ص 265.
[4] . وليدي، محمد صالح؛ بايستههاي حقوق جزاي عمومي/ تهران، خورشيد، 1382، چ اول، ص 244.
[5] . زراعت، عباس؛ حقوق جزاي عمومي/ تهران، ققنوس، 1386، چ دوم، ج اول، ص 176.
[6] . گلدوزيان، ايرج؛ حقوق جزاي عمومي ايران/ تهران، دانشگاه تهران، 1386، چ دهم، ج اول، ص 396.
[7] . زراعت، عباس؛ حقوق جزاي عمومي ايرن/ مأخذ ذكر شده، ص 177- 176.
[8] . گلدوزيان، ايرج؛ حقوق جزاي عمومي ايران/ مأخذ ذكر شده، ص 397.
[9] . وليدي،محمد صالح؛ بايستههاي حقوق جزاي عمومي/ مأخذ ذكر شده، ص 246.
[10] . نوربها، رضا؛ زمينه حقوق جزاي عمومي/ مأخذ ذكر شده، ص 267.
[11] . گلدوزيان، ايرج؛ حقوق جزاي عمومي/ مأخذ ذكر شده، ص 398.
[12] . نوربها، رضا؛ زمينه حقوق جزاي عمومي/ مأخذ ذكر شده، ص 274.
