پول شويي (money laundering)
واژه‌های پولشویی، شست شوی پول آلوده، تطهیر پول و تعابیری از این قبیل، به این منظور نام‌گذاری گردیده است که آن چه را در این جرم رخ می‌دهد ، به طور کامل شرح داده است. یعنی پول غیرقانونی و کثیف به گردش می‌افتد، به نحوی که در پایان کار شکل پول قانونی و پاک را به خود می‌گیرد.[1]
پولشویی فرآیندی است که طی آن، منبع اصلی در آمدهای حاصل از اعمال مجرمانه، مخفی نگه داشته شده و به این در آمد‌ها جلوه‌‌ای پاک و حاصل از اعمال قانونی بخشیده می‌شود.[2]
ویژگی‌های جرم
این جرم دارای ویژگی‌های خاص خود است که عبارتند از:
1. مسبوق بودن به وقوع جرم
2. فراملی بودن در اکثر مواقع
3. متعدد بودن مباشرین آن
4. تخصصی و پیچیده بودن
5. از جرایم سازمان یافته بودن جرم.
اهمیت و آثار
با توجه به در آمدهای بالای اعمال مجرمانه، پولشویی را بزرگ‌ترین جرم سازمان یافته هزاره سوم دانسته‌اند. از این رو کشوری چون ایران که در همسایگی کشوری چون افغانستان قرار دارد که درآمد‌های نا‌مشروع حاصل از مواد‌مخدر آن سر به فلک می‌کشد، و ایران که در مسیر ترانزیت مواد مخدر آن می‌باشد ؛ در کنار عواملی چون اقتصاد نا‌بسامان و بی‌نظم، توسعه روز افزون مناطق اقتصادی، مناطق آزاد اقتصادی و تجاری با هدف گسترش سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی ؛ بستری مناسب برای رشد و گسترش پولشویی را مهیا نموده است.[3]
آثار پولشویی
آثار پولشویی بر جوامع به اختصار عبارتند از: سود‌آور شدن اعمال مجرمانه، آلوده شدن و بی‌ثباتی بازار‌های مالی، بی‌اعتمادی مردم نسبت به نظام مالی، تغییر در نرخ بهره و خروج سرمایه، تضعیف بخش خصوصی قانونی، کاهش کنترل دولت بر سیاست گذاری‌ها، شکست خصوصی سازی، نوسان تقاضای پول و عدم تعادل بازار آن، فساد ساختارهای سیاسی و اقتصادی، کاهش توان دولت برای اصلاح ساختارهای اقتصادی، لطمه وارد کردن به اعتبار دولت‌ها.[4]
مراحل تحقق پولشویی
پولشویی فرآیندی است مرکب و سازمان یافته که بخش‌های مختلف دخیل در آن هر یک مرحله را پیش می‌برند. مراحل پولشویی را می‌توان در سه مرحله دانست[5] که عبارتند از:
1. استقرار یا جای‌گذاری:
جرایم مقدم بر پولشویی، عمدتا جرائمی هستند که پول نقد فراوانی عاید مجرمین آن می‌کنند. در این مرحله، این پول‌های غیر قانونی و کثیف وارد اقتصاد خرد می‌شوند و یا به خارج از کشور منتقل می‌شود تا در دسترس نبوده و امکان کشف و ضبط آن از بین برود. سپس در فرصت‌های بعدی آن اموال به اموال دیگری چون چک‌های مسافرتی، حوالجات، اشیاء گران قیمت، هواپیما و. . . تبدیل شده و مجددا فروخته می‌شود.
2. استتار یا تبدیل:
در این مرحله کوشش می‌شود با پوشش‌های پیچیده و معاملات مالی منبع واقعی تملک اموال مخفی گشته و یا وارونه جلوه‌گر شود. بدین ترتیب پول‌های غیرقانونی ناشی از جرم با معاملات پیچیده از منشاء اصلی خود که منشائی نا مشروع است جدا شده و هویت دیگری می‌یابد. این روند غالبا با نقل و انتقال فرا‌مرزی و یا با وسائل الکترونیکی صورت می‌گیرد.
3. ادغام:
در این مرحله پول وارد سیستم مالی و اقتصادی می‌گردد و هویتی کاملا مشروع می‌یابد، به گونه‌‌ای که تشخیص و تمییز آن از دیگر اموال غیر ممکن گشته تحقق در مورد آن به بن‌بست برسد. وارد شدن پول « پاک شده»به سیستم اقتصادی توسط تطهیر کننده، همراه با مانور‌هایی است که وانمود کند در مال به طریق مشروع تحصیل شده است.
پولشویی در قوانین بین المللی
جرم سازمان یافته و فراملی چون پولشویی اقدامی بین المللی را برای با مقابله با آن می‌طبلد. از این رو، در عرصه بین الملل معاهداتی شکل گرفته است که در راستای مقابله با پولشویی است. قوانین بین المللی مرتبط با پولشویی عبارتند از:
1. ماده 3 پیمان‌نامه سازمان ملل برای مبارزه با قاچاق مواد مخدر و دارو‌های روان‌گردان مصوب دسامبر 1988 (وین)
2. مواد 5 و 6 و 33 پیمان‌نامه مبارزه با جرم سازمان یافته فراملی سازمان ملل مصوب 2000 (پالرمو)
3. پیمان‌نامه گروه‌های واکنش سریع (Fate ) که چهل توصیه در زمینه مبارزه با پولشویی را مطرح نموده است.
4. اعلامیه اصولی کمیته مقررات و اعمال کنترل بر فعالیتهای بانکی (بازل) مصوب 1988
5. پیمان‌نامه شورای اروپا در خصوص پولشویی 1990
6. دستور العمل شورای اروپا در خصوص پولشویی 1991
پولشویی در حقوق ایران
ایران نیز همگام با سایر کشور‌ها، مبارزه با پولشویی را در دستور کار خود قرار داده است. از این رو در این راستا تلاش‌هایی صورت گرفته است که یکی از بزرگ ترین آن قانون مبارزه با پولشویی (مصوب 2/11/86 ) است. البته تدابیری نیز پیش از آن توسط بانک مرکزی برای پیشگیری از پولشویی در قالب آئین‌نامه نیز صورت گرفته بود که بانک‌ها ملزم به رعایت این تدابیر پیشگیرانه نموده بود.
ماده 2 این قانون در تعریف پولشویی می‌گوید: « جرم پولشویی عبارت است از:
الف- تحصیل، تملك، نگهداری یا استفاده از عواید حاصل از فعالیتهای غیرقانونی با علم به این كه به طور مستقیم یا غیرمستقیم در نتیجه ارتكاب جرم به دست آمده باشد.
ب ـ تبدیل، مبادله یا انتقال عوایدی به منظور پنهان كردن منشا غیرقانونی آن با علم به این كه به طور مستقیم یا غیرمستقیم ناشی از ارتكاب جرم بوده یا كمك به مرتكب به نحوی كه وی مشمول آثار و تبعات قانونی ارتكاب آن جرم نگردد.
ج ـ اخفاء یا پنهان یا كتمان‌كردن ماهیت واقعی، منشا، منبع، محل، نقل و انتقال، جابه‌جایی یا مالكیت عوایدی كه به طور مستقیم یا غیرمستقیم در نتیجه جرم تحصیل شده باشد.»
ماده 3 این قانون در توضیح عواید حاصل از جرم می‌گوید: « هر نوع مالی است كه به طور مستقیم یا غیرمستقیم از فعالیتهای مجرمانه به دست آمده باشد.»ماده 4 این قانون ساختار تشکیل شورای عالی مبارزه با پولشویی به ریاست وزیر امور اقتصادی و دارایی را را تبیین می‌کند. ماده 5 و 6 نهادها و دستگاه‌های مرتبط را ملزم به همکاری می‌نماید. ماده 7 این قانون راهکارهایی برای پیشگیری بیان داشته و در ماده 8 به محرمانه و سری بودن اطلاعات مرتبط با پولشویی اشاره دارد. ماده 9 در مورد مجازات مرتکبین جرم مذکور می‌گوید: « مرتكبین جرم پولشویی علاوه بر استرداد درآمد و عواید حاصل از ارتكاب جرم مشتمل بر اصل و منافع حاصل (و اگر موجود نباشد، مثل یا قیمت آن) به جزای نقدی به میزان یك‌چهارم عواید حاصل از جرم محكوم می‌شوند كه باید به حساب درآمد عمومی نزد بانك مركزی جمهوری اسلامی ایران واریز گردد.»مواد 10 و 11 و 12 نیز به جنبه شکلی مبارزه با پولشویی اشاره می‌کند.
قوانین دیگر مرتبط با پولشویی نیز وجود دارند که بدان اشاره می‌شود:[6]
1. ماده 14 قانون نحوه‌ی اجرای اصل 49 قانون اساسی [7]
2. پیمان‌نامه 1988 وین که به تصویب مجلس نیز رسیده و قابل اجراست ؛ در موادی به لزوم مبارزه با شست شوی پول‌های حاصل از جرایم مواد مخدر اشاره دارد.
3. ماده 662 قانون مجازات اسلامی، هر گونه تحصیل، اخفاء ، قبول، و مورد معامله قرار دادن اموال بدست آمده از سرقت را محکوم به مجازات می‌کند. لازم به ذکر است که مواد 9 و 10 این قانون نیز به دادستان یا بازپرس یا شخص مجرم راملزم به استراد مال ناشی از جرم به صاحب آن و یا ضبط آن اموال به نفع دولت می‌نماید.
4. ماده 38 و 40 قانون مبارزه با قاچاق مواد مخدر نیز دستور ضبط اموال یا وسائل نقلیه حاصل قاچاق را می‌دهد.
5. ماده 8 قانون بکار گیری تجهیزات دریافت ماهواره نیز اموال مکشوفه را محکوم به مصادره نموده است.
6. دیگر قوانین مانند ماده 13 قانون اقدامات تامینی (1338) و ماده 4 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و. . . ، و ماده 31 قانون تعزیرات حکومتی در امور بهداشتی، و ماده واحده قانون تشدید مجازات جاعلین اسکناس نیز به اموال ناشی از این جرایم پرداخته و محکوم به مصادره به نفع دولت یا استرداد به صاحبان می‌نماید.
نویسنده : محمد حسين طارمي
[1] ر. ک: رابینسون، جفری؛ شست شوی پول آلوده، ترجمه آلبرت برناردی، تهران، نشر کلک آزادگان، سال 81، ص 11. و نیز شهریاری، محمد؛ پول شویی در اسناد بین المللی و حقوق ایران، نشر دادیار، سال 86، ص 6.
[2] موسوی مقدم، محمد؛ پول شویی، تهران؛ نشر معاونت دادگستری کل استان قم، سال 86، چاپ دوم، ص 16 – 20.
[3] ر. ک: شهریاری، محمد؛ همان، ص 91 - 95
[4] باقر زاده، احد؛ جرایم اقتصادی و پول شویی، تهران، نشر مجد، سال 83، ص 235.
[5] سلیمی، صادق؛ جنایات سازمان یافته فراملی، تهران، نشر تهران صدا، سال 82، ص 76-77 و نیز موسوی مقدم، محمد؛ همان ص 51 – 60، و نیز شهریاری، محمد؛ همان، ص 15 – 18.
[6] مقدم، موسوی؛ همان، ص 165، نیز شهریاری، محمد؛ همان 95 – 130، و نیز باقر زاده، احد؛ همان، ص 238 – 244.
[7] «هر گونه نقل و انتقال اموال موضوع اصل 49 قانون اساسی، به منظور فرار از مقررات این قانون، پس از اثبات باطل و بلا اثر است. انتقال گیرنده در صورت مطلع بودن انتقال دهنده، به مجازات کلاهبرداری محکوم می شود.»
