1) مواد معدنی و کانسارها
۲)پگماتیت‌ها
۳) کانیهای لیتیم‌دارو....
۱) رده‌بندی مواد معدنی و کانسارا :
الف) عناصر :
مواد معدنی اکثرا به خاطر وجود عنصر یا عناصر خاصی که همراه دارند بهره‌برداری می‌شوند این مواد ، پایه و اساس صنایع را تشکیل می‌دهند.مواد معدنی اکثرا به خاطر وجود عنصر یا عناصر خاصی که همراه دارند بهره‌برداری می‌شوند این مواد ، پایه و اساس صنایع را تشکیل می‌دهند
۳) عناصر بنیادی Cu , Zn , Pb , Sb , Ni
۴) عناصر جزئ W , Mo , Sn , Co , Mg , Bi , Zr , Cs
۵) عناصر گرانبها Au , Ag , Pt , Ds , Ir
۶) عناصر رادیواکتیو U , Ra , Th
۷) عناصر کمیاب ..., La , Ce , Pr , Nd , Sn , Eu , Gd
ب) کانی‌ها :
بعضی از کانی‌ها به دلیل خواص فیزیکو شیمیایی ویژه‌ای که دارند در صنایع مختلف به مصرف میرسند.
۱) دیر گدازها ............. گرافیت - کرومیت - منیزیت - بوکسیت ....
۲) عایق حرارتی .......... آسبست - ورمیکولیت
۳) کمک ذوب‌ها ........... فلوریت - آبیت - بوراکس - کربنات سدیم
۴) کودهای شیمیایی .. آپاتیت - نیترات‌ها - نمک‌هاس سدیم و پتاسیم - گلاکونیت
۵) پرکننده‌ها ............. کائولین - تالک - میکاها - باریت - فلوسپات‌ها
۶) سرامیک : کائولین - کانیهای رسی - فلوسپات سریک
۷) تصفیه ، بیرنگ کننده‌ها و جذب کننده‌ها : مونتموریونیت - زئولیت - کائولین
۸) مصارف شیمیایی : نمک‌ها - گوگرد - پیریت - ارسینوپیریت - زرنیخ‌ها
۹) مواد رنگی : گوتیت - لیمونیت - هماتیت - مگنیتیت - گرانیت
۱۰) کانیهای قیمتی : فیروزه - عقیق - ژادیت ( پشم ) دوپال
ج) بلورها :
برخی ار کانی‌ها هنگامی که تشکیل بلور درشت دهند ارزش اقتصادی خواهد داشت.
۱) سابو پولیش : الماس - کروندم - توپاز - گارنت - کوارتز - فلوسپات
۲) دی الکتریک : موسکویت - فلوگوپیت
۳) پیزو کریستال‌ها : کوارتز - توربالین - زینکیت - تلوریت
۴) ساخت عدسی و قطعات نوری : فلوریت شفاف - کوارتز شفاف - کلیسیت شفاف - ژیپس شفاف
۵) بلورهای زینتی و قیمتی : الماس - زمرد ( بریل ) - لعل ( اسپینل ) - یاقوت ( کرندوم ) - قوپاز
د) مصارف سنگ‌ها و خاک‌ها:
۱) سیمان : آهک - مارن - بوکسیت - گچ
۲) مواد سبک وزن عایق‌های حرارتی و صوتی : پامیس - پرلیت - شیل - اسلیت
۳) سرامیک‌ها : پگمانت - نفلین سیانیت - گرانیت - کوارتزیت - خاک‌های رسی
۴) سنگ‌های تزئینی : مرمرها - گرانیت - دیوریت - سرپانتین
۵) مصالح ساختمانی : شن و ماسه - گچ - خاک‌های رسی
۶) تصفیه و بیرنگ کننده‌ها : پنتونیت - دیا تمیت - پرلیت
۷) دیر گدارها : بوکسیت - خاک رس آتشخوار - کوارتزیت - منیزیت - دولومیت
۸) ساینده‌ها : کوارتزیت - گرانیت - ماسه سنگ - پردیت - بازالت - چرت
۹) کمک ذوب‌ها : سنگ آهک - دولومیت
۱۰) کودهای شیمیایی : فسفریت - گچ - ماسه‌سنگ - گلاکونیت‌دار
۱۱) پرکننده‌ها : سنگ آهک - پامیس - پرلیت - گچ - بنتونیت - دیاتمیت - نفلین سینیت -اسلیت
۲) پگماتیت‌ها :
توده‌های نفوذی گرانیتی معمولاً بین ۱ تا ۴ درصد آب دارند که همراه با سایر مواد فرار از مراحل آغازین و اصلی تبلور ماگما رانده شده و در فازهای پایانی تبلور تجمع می‌یابند. بخش رقیق باقیمانده ماگما که سرشار از مواد فرار است، انباشته از عناصری است که به دلیل داشتن شعاع یونی بسیار بزرگ و یا خیلی کوچک از شبکه تبلور کانیهای اصلی ماگما به فازهای پایانی تبلور رانده شده‌اند. این ماگمای داغ و رقیق به بخش‌های فوقانی توده نفوذی رانده شده و به درون شکاف‌ها و فضاهای خالی توده نفوذی و حتی سنگ‌های در برگیرنده توده نفوذ می‌کند.
در این فضاهای خالی به دلیل کاهش فشار و کاهش دما مذاب در دماهای بین ۶۵۰ تا ۵۵۰ درجه سانتیگراد شروع به تبلور می‌نماید. به دلیل رقیق بودن مذاب و در نتیجه کاهش هسته‌ای تبلور کانیهای متبلور شده غالباً بسیار بزرگ هستند و می‌توانند با سرعت زیادی آزادانه و بدون برخورد با بلورهای مجاور رشد نمایند. محصول نهایی این فرآیند، سنگی است درشت بلور با کانیهای بسیار درشت و حاوی عناصر کمیاب، بعضاً سرعت رشد برخی از بلورها تا ۳۰ سانتیمتر در روز برآورد شده است. مواد معدنی مهمی که از پگماتیت‌ها بدست می‌آیند عبارتند از : کانیهای لیتیم‌دار، کانیهای بریلیوم‌دار، میکاها، کانیهای حاوی عناصر کمیاب، کانیهای قیمتی، کانیهای تنگستن، فلدسپات‌ها، کانیهای حاوی قلع، اورانیوم و نیوبیوم. از طرفی برخی از این مواد معدنی نظیر کانیهای بریلیوم‌دار منحصراً از کانسارهای پگماتیتی بدست می‌آیند و منبع دیگری برای استحصال آنها در طبیعت وجود ندارد و از طرف دیگر پگماتیت‌ها بهشت کانی‌شناسان و علاقمندان جمع‌آوری بلورهای طبیعی زینتی و بلورهای جواهری است.
پگماتیت‌ها را بر اساس عمق تشکیل آنها به چهار گروه تقسیم می‌کنند پگماتیتهای کم‌عمق، با عمق متوسط، عمیق و بسیار عمیق.
▪ پگماتیتهای کم‌عمق یا پگماتیتهای حفره‌دار :
این نوع پگماتیت‌ها در عمق ۱/۵ الی ۳/۵ کیلومتری از سطح زمین تشکیل شده‌اند و به دلیل فشار کم محیط تشکیل دارای فضاهای خالی در بین بلورها می‌باشند. این گروه گاهی حاوی کانیهای قیمتی بریل و توپاز و بندرت کانیهای Li ، Sn و عناصر کمیاب است.
پگماتیتهای عمق متوسط یا پگماتیتهای حاوی عناصر کمیاب :
این گروه از پگماتیت‌ها که در عمق ۳/۵ الی ۷ کیلومتری از سطح زمین تشکیل شده‌اند حاوی کانیهای دارای عناصر کمیابی نظیر Li ، Rb ، Cs، Be، Nb-Ta، Hf، Zr ، Ge ، B ، F ، P می‌باشند.ارزش اقتصادی این پگماتیت‌ها از سه نوع دیگر بیشتر است.
▪ پگماتیتهای عمیق یا پگماتیتهای ساده یا پگماتیتهای میکادار :
پگماتیت‌ها در عمق ۷ تا ۱۱ کیلومتری تشکیل شده‌اند. اکثراً واجد ۲ نوع میکا و کانیهای فرعی نظیر گارنت، تورمالین، کیانیت، زیرکن، آپاتیت و مونازیت هستند. این گروه معمولاً به شکل پرشدگی شکستگی‌ها در سطح وسیعی توزیع شده است. پتانسیل اقتصادی این گروه بسیار کم و بندرت برای اورانیوم و عناصر کمیاب مقرون به صرفه اقتصادی است.
▪ پگماتیتهای بسیار عمیق یا پگماتیتهای سرامیکی :
این پگماتیت‌ها که اعماق بیش از ۱۱ کیلومتر تشکیل شده‌اند معمولاً فاقد کانی‌سازی بوده و تنها برای تولید انواع سرامیک مناسب‌اند.
۳) کانیهای لیتیم‌دار و....:.
مهمترین کانیهای پگماتیتی لیتیم عبارتند از اسپودومن (Spodumen) با فرمول LiAlSi۲o۶که یک پیروکسن منوکلینیک است، لپیدولیت (Lepidolite) که یک میکای Liدار است و آمبلی گونیت (Ambligonite) که یک فسفات Li می‌باشد. کانیهای لیتیم‌دار برای تهیه فلز لیتیم که کاربردهای فراوانی در تهیه آلیاژهای سبک، انرژی هسته‌ای، تهیه ویتامین، صنایع شیمیایی و باتری دارد، استحصال می‌شوند.
▪ کانیهای بریلیوم‌دار :
پگماتیت‌ها مهمترین منبع کانیهای بریلیوم محسوب می‌شوند. ۹۰ درصد بریلیوم جهت تهیه آلیاژهای مقاوم و سخت بکار برده می‌شود. روسیه تولیدکننده بیش از ۷۰% بریلیوم جهان است و کشورهای برزیل و آرژانتین و زیمباوه و رواندا در مقام‌های بعدی قرار دارند.
مهمترین کانیهای پگماتیتی بریلیوم عبارتند از : بریل، بریلیونیت، برتراندیت و کریزوبریل.
▪ میکاها :
مهمترین میکای پگماتیتی مسکوویت یا میکای سفید است. این کانی از لحاظ مصرف در نوع صفحه ای و پولکی تولید می‌شود. میکای صفحه‌ای برای مصارف الکترونیک، اپتیک و عایق‌سازی حرارت و جریان الکتریسیته بکار برده می‌شود. اما میکای پولکی به عنوان پرکننده در سیمان، آسفالت، رنگ، تزئین بتون، تهیه گل حفاری می‌رود. ایالات متحده آمریکا بزرگترین تولیدکننده میکالی سفید جهان است و پس از آن روسیه، هندوستان و کر‌ه‌جنوبی در مقام‌های بعدی قرار می‌‌گیرند.
▪ کانیهای حاوی عناصر کمیاب :
بیش از ۳۰۰ کانی حاوی عناصر کمیاب در پگماتیت‌ها شناسایی شده‌اند. مصارف مهم عناصر کمیاب عبارتند است از :
پالایش نفت‌خام، صنایع شیشه و سرامیک، صنعت تولید لامپ تصویر رنگی تلویزیون، تهیه آهنرباهای دائمی و نیروهای نوری و آلیاژها.
مهمترین این کانی‌ها عبارتند از : مونازیت، زینوتایم، زیرکن، آلانیت و بایدلیت.
▪ فلدسپاتهای آلکالن :
مهمترین منبع استحصال فلدسپاتهای آلکالن پگماتیتهای بسیار عمیق می‌باشند. بیش از ۵۰ درصد آلکالی فلدسپانهای تولید شده، در صنایع شیشه به مصرف میرسند. نقش این کانی در تهیه شیشه بالا بردن مقاومت خمشی شیشه و جلوگیری از تبلورهاست. همچنین به عنوان ماده زمینه رنگ سرامیک‌ها و سفال‌ها و نیز در لاستیک‌سازی و تولید صابون نیز بکار برده می‌شود.
