اصل تقویت مثبت

مقدمه

اگر در یک اصل به نام اصل تقویت ، یک طرف قضیه محرک و طرف دیگر پاسخ این قضیه باشد، رابطه بین محرک و پاسخ زمانی تقویت می‌شود که وارد عمل شود و حالت خوشایند به دنبال آورد. اگر این واسطه خوشایند به دنبال نیاید رابطه تضعیف خواهد شد. ثراندایک این قانون را تحت عنوان اثر پاداش تحلیل می‌کند. ثراندایک اولین آزمایشاتش را روی حیوانات انجام داد. کار او بسیار ساده بود ، بدین ترتیب که گربه‌های گرسنه را در جعبه‌هایی نگه می‌داشت و مقداری غذا در بیرون از جعبه می‌گذاشت ، جعبه‌ها طوری ساخته شده بودند که با یک عمل مکانیکی باز می‌شدند.

در یکی از جعبه‌ها گربه می‌بایستی اهرامی را فشار می‌داد، در جعبه دیگر می‌بایستی حلقه یک طناب را می‌کشید و همینطور جعبه‌های دیگر که هر یک به نحوی باز می‌شد. در هر جعبه ، سرعت یادگیری عبارت بود از زمان صرف شده برای خروج گربه از آن ، ثراندایک با در نظر گرفتن گربه‌های مورد آزمایش خود ، به این نتیجه رسید که یادگیری آنها بسیار مکانیکی است و کمتر نشانه‌ای از هوش و استدلال در بردارد. وقتی حیوان در حال یادگیری پاسخ است خطاهای زیادی مرتکب می‌شود اما این خطاها نه به حافظه سپرده می‌شوند و نه تکرار می‌شوند . هر اندازه یک خطا بیشتر تکرار شود به همان اندازه کمتر شانس خواهد داشت که دوباره ظاهر شود. ثراندایک از نقش عامل دیگری نیز کمک گرفته و آن اثر پاداش است.

او معتقد بود وقتی ارتباط a-b برقرار می‌شود و گربه به غذا دست می‌یابد، اثر غذا (پاداش) این است که ارتباط a-b را تقویت می‌کند. وقتی گریه حلقه طناب را می‌کشد، غذا به دنبال می‌آید. این کار گربه را بیشتر آماده می‌کند تا حلقه را دوباره بکشد یا آن را زودتر بکشد. از طرف دیگر اگر ارتباط a-c برقرار شد، پاداش وجود نخواهد داشت و ارتباط تقویت نخواهد شد. بنابراین ، با تکرار تلاشها a-b محکم‌تر می‌شود. قانون اثر ثراندیک می‌گوید: رابطه محرک - پاسخ زمانی تقویت می‌شود که وارد عمل شود و حالت خوشایند به دنبال آورد و اگر این رابطه حالت خوشایند به دنبال نیاورد تضعیف خواهد شد.

یادگیری مورد مطالعه ثراندایک که روی گربه‌ها انجام گرفته است، اصطلاحا شرطی کردن از نوع پاسخ نامیده می‌شود. زیرا در این روش ، بر انتخاب یک پاسخ معین از میان پاسخهای متعدد ممکن تاکید می‌شود. یعنی ، وقتی گربه در جعبه گذاشته می‌شود، در موقعیتی قرار می‌گیرد که پاسخهای متعددی به آن می‌دهد. مثلا این طرف و آن طرف را بو می‌کند، به در و دیوار چنگ می‌زند، طناب را می‌کشد و در میان این پاسخهای متعدد تنها یک پاسخ معین ، مثلا کشیدن حلقه طناب ، مورد تاکید قرار می‌گیرد. البته یکی دیگر از دلایل خوب انتخاب این نام ، عبارت از نقش مهمی است که تقویت در شرطی کردن از نوع پاسخ دارد.

منظور از تقویت همان رویدادی است که بلافاصله پس از پاسخ حضور می‌یابد تا احتمال تکرار آن را ، زمانی که آزمودنی در همان موقعیت قرار می‌گیرد، افزایش دهد. وقتی احتمال تکرار پاسخ افزایش می‌یابد مفهومش این است که آن پاسخ در حال آموخته شدن است، مثلا در آزمایشهای ثراندایک ، ارائه غذا ، پس از کشیده شدن حلقه طناب ، تقویت نامیده می‌شود. خود غذا را تقویت کننده می‌نامند. تقویت کننده‌های مختلفی وجود دارد که در زیر به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.

تقویت کننده‌های مثبت و منفی

تقویت کننده‌های مثبت با حضور خود احتمال ظهور پاسخ را افزایش می‌دهند، مثلا غذا و تائید استاد جزء تقویت کننده‌های مثبت به حساب می‌آیند. تقویت کننده‌های منفی با عدم حضور خود احتمال ظهور یک رفتار را افزایش می‌دهند. مثلا دانشجو معمولا از امتحان و از اینکه مبادا نمره نیاورد ترس دارد بنابراین ، خوب درس می‌خوانند تا ترس نداشته باشد. در اینجا ترس تقویت کننده منفی نامیده می‌شود. زیرا عدم حضور آن موجب می‌شود که احتمال تکرار رفتار پیش از آن ، یعنی درس خواندن ، افزایش یابد. هر اندازه یک تقویت کننده قویتر باشد به همان اندازه یادگیری آن سریعتر خواهد بود. مثلا دانشجو درسهای 3 یا 4 واحدی را بهتر و سریعتر از درسهای 1 یا 2 واحدی یاد می‌گیرند.

تقویت کننده‌های اولیه و ثانویه

تقویت کننده‌های اولیه آنهایی هستند که نیازهای زیستی حیوان را برآورده می‌کنند. مثلا آب ، هوا ، غذا ، حرارت مناسب ( تقویت کننده‌های مثبت) درد و ترس (تقویت کننده‌های منفی) ، تقویت کننده‌های اولیه به حساب می‌آیند. تقویت کننده‌های ثانویه آنهایی هستند که در اثر همراه شدن با تقویت کننده‌های اولیه ، خاصیت تقویت کنندگی پیدا می‌کنند به همین دلیل آنها را تقویت کننده‌های شرطی نیز می‌نامند. به عنوان مثال ، پول (تقویت کننده ثانویه) می‌تواند به غذا (تقویت کننده اولیه) تبدیل شود پول ، توجه ، تایید اجتماعی ، همه تقویت کننده‌های شرطی است.

ارزش عملی تقویت کننده ثانویه این است که می‌توان آن را بلافاصله و به محض آنکه حرکت مورد نظر انجام گر فت ارائه کرد. رمز شکل دادن رفتار در این است که باید اولین قسمت از حرکت حیوان ، که درجه درست انجام می‌گیرد، بلافاصله تقویت شود. پس از آنکه این قسمت کاملا تثبیت شد باید کوچکترین حرکت اضافی دیگری از حیوان سر می‌زد و او را به هدف نزدیکتر می‌کند تقویت شود و همینطور این کار ادامه یابد. برای اثر بخش بودن این عملیات باید مهارت داشت و آزمایشگر زبردست به طریقی معجزه آسا رفتار حیوان را دستکاری می‌کند.

طرحهای جدیدی از آن را در عرض چند دقیقه ظاهر می‌سازد یا آن را با رفتار دیگری که همان سرعت را دارد، به کمک خاموشی ، جایگزین می‌کند. آزمایشگر تازه کار نیز ، اگر با دقت کار کند و حوصله به خرج بدهد، می‌تواند شاهد نتایج شگفت‌آوری باشد که با بکارگیری تقویت کنند ثانویه بدست می‌آید. او باید در ذهن خود تقویت کننده ثانویه را از تقویت کننده اولیه که همچنان لازم است و تقویت کننده ثانویه بدون آن اثر خود را از دست خواهد داد، متمایز کند، اما انجام دادن سریع این کار بسیار دشوار است.

اصل تقویت مثبت برای کودکان

برای اینکه رفتاری در کودک تقویت شود یا دوام یابد باید ترتیبی بدهید که پس از اینکه کودک هر بار رفتار مورد نظر را انجام داد پاداشی به او داده شود. به بیان دیگر هر رفتار مطلوب کودک نتیجه خوشایندی برایش به دنبال داشته باشد. مساله اساسی برای پدران و مادران و معلمان این است که برنامه‌هایی ترتیب دهند تا یادگیری مطالب تازه نتیجه‌ای خوشایند یا فایده‌ای مستقیم برای دانش آموزان داشته باشد. باید توجه داشت که استفاده از تقویت کننده به عنوان پاداش برای فرد جالب باشد و تقویت کننده رفتار وی شود.

انواع تقویت کننده برای کودکان و نوجوانان

تقویت کننده‌ها می‌توانند متفاوت باشند. برای نمونه برای کودکان و نوجوانان تقویت کننده‌های مادی از قبیل انواع شیرینی ، خوراکی مورد علاقه ، پول ، پاداش ، نمره خوب در کلاس و یا جایزه‌های گوناگون می‌تواند باشد. تقویت کننده‌های غیرمادی از قبیل لبخند زدن ، دست زدن به روی شانه ، گفتن جملات خیلی عالی ، چه بچه خوبی هستی! من به وجود تو افتخار می‌کنم مثالهایی برای تقویت کننده‌های غیرمادی هستند. تقویت باید پس از انجام یک کار یا رفتار خوب مورد استفاده قرار گیرد.

در انسانها یک خصیصه ذاتی وجود دارد که طبق آن افراد یا کسانی که رفتار محبت آمیز دارند با محبت و نسبت به کسانی که رفتار خصمانه دارند با پرخاشگری رفتار می‌کنند. فردی که مرتبا تقویت می‌شود به همه افراد رفتار محبت‌‌آمیز نشان خواهد داد و فردی که زیاد تنبیه می‌شود نسبت به همه رفتار پرخاشگرانه خواهد داشت. وقتی فرزندمان دچار بیماری جسمی می‌شود انواع مراقبت و درمان را انجام می‌دهیم تا بهبود یابد اما در همین حال با انواع رفتارها مثل تنبیه بی‌مورد ، ناسزا و تحقیر نه تنها مشکلاتشان را رفع نمی‌کنیم بلکه با دست خویش مشکلاتشان را زیاد می‌کنیم و از آنان شخصیتهای ناسالم می‌سازیم.

در تربیت فرزندان از تشویق نیز استفاده کنید چون کودکانی که به خاطر انجام کارهای خوب و رفتارهای مناسب مورد تشویق قرار می‌گیرند در بزرگسالی افرادی مطمئن و باکفایت و شاداب و موفق خواهند بود. برای اینکه کودک خردسال معنی کلمه نه را به عنوان بازدارنده درک کند همراه کردن تنبیه ملایمی با این کلمه ضروری است. مثلا وقتی که کودک به طرف چیزی باارزش یا خطرناک دست درازی کند نه با صدای بلند روی دست با ملایمت سبب می‌شود که ارتباطی میان کلمه نه و آن تنبیه ملایم در ذهن کودک برقرار شود و در آینده تنها گفتن نه برای دست زدن به چیزهایی که نمی‌خواهیم او به آنها دست بزند کافی باشد.