مسمـوميتـها و نحوه برخورد با آنها

سـم
به ماده اي گفته مي شود كه پس از ورود مقادير نسبتا كمي از آن به بدن ، باعث اختلال در عملكرد طبيعي بدن شده يا باعث تخريب بافتهاي بدن و مرگ ميگردد .
راههاي ورود سم به بدن
عبارتند از
۱-گوارشي : زماني روي ميدهد كه سم از طريق دهان وارد شده و بوسيله دستگاه گوارش جذب شود .
۲-تنفسي : زماني كه سم از طريق دهان يا بيني وارد شده و بوسيله مخاط دستگاه تنفس جذب شود .
۳-تماسي : زماني روي ميدهد كه سم از طريق تماس با پوست سالم واردشده و بوسيله دستگاه گردش خون انتشار يابد .
۴-ترزيقي : زماني روي ميدهد كه سم از طريق پارگي در پوست وارد شده و بوسيله گردش خون در بدن انتشار يابد .
مسموميتهاي ترزيقي در نتيجه گزش حشرات ، مارگزيدگي يا ترزيق بوسيله سوزن روي مي دهد .
مسموميتهاي گوارشي
مسموميتهاي گوارشي شايع ترين نوع مسموميت هستند . اين مسموميت مي تواند ناشي از مصرف غذاي فاسد شده ، مصرف داروي اشتباه و يا زياد از حد خوردن دارو به قصد خودكشي و … مي باشد .
كودكان بيشتر از بزرگسالان در معرض خطر مسموميت اتفاقي قرار ميگيرند و مسموميت در كودكان بعلت مصرف مواد شيميايي خطرناك مانند نفت ، مواد پاك كننده ، دارو و … بيشتر است .
علائم كلي مسموميت گوارشي
۱- دردهاي شكمي
۲ - تهوع - استفراغ
۳- استنشاق بوي ماده مصرف شده از دهان
۴- خواب آلودگي
۵- اختلال و ضعف تنفس و گردش خون
۶- بيهوش
و بعضي از علائم بستگي به ماده مصرف شده و نحوه تاثير آن دارد . براي مثال استفاده از مواد مخدر كاهش و وقفه تنفس ، تنگي مردمك چشم و خشكي دهان را در پي دارد .
در حاليكه استفاده از داروهاي محرك باعث هيجان, توهم, تعريق فراوان ، افزايش تنفس و ضربان قلب و تشنج مي شود .
در مسموميت با الكل به علت مصرف بيش از حد ، علائمي چون استشمام بوي الكل از تنفس بيمار ، تهوع و استفراغ, تنفس عميق ، نبض پر درمراحل ابتدايي و تنفس كم عمق و نبض تند در مراحل پيشرفته ديده مي شود و حتي بعلت تاثير الكل در سيستم عصبي فرد ، تعادل رفتاري و شخصيتي و تفكر فرد از بين رفته و ممكن است به ديگران يا خود آسيب برساند .
در مسموميت با اسيد و قلياها كه بصورت تصادفي يا به قصد خودكشي استفاده ميشوند ، وجود نواحي سوخته در اطراف صورت ، دهان و حلق ، استفراغ و اسهال خوني ، درد وسوزش شديد در مجراي گوارش و يا مشكلات تنفس و انسداد راه هوايي از علائم اين مسموميت است .
اگر فرد مسموم هوشيار است, از او پرسش كنيد
۱-who نام ، سن ، جنس فرد ؟
۲-what نوع ماده سمي بلع شده ؟
۳- how much مقدار مصرف شده چه ميزان است ؟
۴-how شرايط مسموميت به چه صورت است ؟
۵-when زمان اتفاق افتادن مسموميت ؟
نكتـه
اگر لبهاي سوخته مشاهده شد ، احتمال مسموميت با مواد سوزاننده مي باشد كه چندين جرعه آب سرد يا شير به او بدهيد .
در صورتي كه لباسهاي فرد مسموم به وسيله مواد سوزاننده سوخته باشد .
اگر فرد مسموم بيهوش است ,او را ارزيابي كنيد هر ۲ تا ۳ دقيقه تنفس و نبض او را بررسي كنيد و ارجاع دهيد .
اقدامات كلي در برخورد با مسموميت گوارشي
در اين نوع مسموميت ها بعد از ارزيابي وضعيت فعاليت دستگاههاي حياتي ( تنفس وقلب ) ، اقدامات كلي سه مرحله است :
۱-تشخيص نوع سم
۲-رقيق كردن سم
۳-خارج كردن سم از معده
۴-تشخيص نوع سم : همانطور كه قبلا هم اشاره شد در صورت هوشيار بودن مسموم سوالاتي پرسيده ميشود و با بررسي محيط اطراف و علائم مشاهده شده نوع سم را تشخيص ميدهد .
۵-رقيق كردن سم : با رقيق كردن سم ميتوان از اثرات ناخواسته و سود بسياري از سموم جلوگيري كرد . چند ليوان آب نمك ولرم باعث به تعويق انداختن جذب سم از معده ميشود و در صورت موجود بودن شربت ايپكاك ipecac علاوه بر آب چند قاشق از اين شربت ميدهيم .
۶- خارج كردن سم از دستگاه گوارش: استفاده از محلول آب نمك ، يا آب به همراه چند قاشق شربت ايپكاك در مدت كوتاهي باعث ايجاد تهوع و استفراغ مي گردد .
براي تسريع در دفع مواد از معده در حاليكه مصدوم در حالت نشسته است و سرش به سمت جلو و پايين است با تحريك انتهاي گلو با انگشت ، وي را وادار به استفراغ مي كنيم و سپس با آرام كردن مصدوم او را به نزديكترين مركزدرماني ارجاع مي دهيم . ۰۰
نكات مهـم
۱-از دادن آب نمك براي كودكان بپرهيزيد ، زيرا اين عمل بسيار خطرناك بوده و باعث مرگ در كودكان در اثر خفگي ناشي از استفراغ ميشود .
۲-در صورتي كه مسموميت در اثر مصرف مواد اسيدي ، قليايي ، فراورده هاي نفتي يا مواد سوزاننده يا مواد پاك كننده و شوينده ها باشد به هيچ عنوان عمل رقيق كردن و واداركردن به استفراغ را انجام ندهيد .
چون در صورت استفراغ اين مواد ممكن است مري مجددا آسيب ببيند و يا با آسپيره شدن به داخل راه هوايي باعث آسيب مخاط ، تورم و انسداد راههايي هوايي گردد .
۳-در افراد بيهوش ، افرادي كه تشنج كرده ، بيماراني كه سابقه ناراحتي قلبي دارند و زنان باردار عمل وادار كردن به استفراغ را نبايد انجام دهيد .
مسموميت گوارش ميكروبي
بوتوليسم
تشخيص سريع اين بيماري و مراقبت لازم آن موجب حفظ حيات فرد مسموم خواهد شد هر چند اين نوع مسموميت نادر است اما در ۶۰ درصد موارد به مرگ مي انجامد .
اين سم كه از باكتري كلستريديوم بوتولوئيد ترشح مي شود ، مانع از ارسال پيامهاي عصبي از اعصاب محيطي به عضلات مي گردد و به ضعف شديد ، فلج و مرگ
مي انجامد . متاسفانه اين سم هيچ طعم و مزه اي ندارد .
نشانه هاي بيماري معمولا تا ۲۴ ساعت پس از مصرف سم ظاهر نمي شود
و پس از آن نشانه ها و علائم زير به ترتيب و بتدريج آغاز مي گردند :
۱- خشكي دهان ۳- عدم تطابق در چشم و دو بيني
۲- گلودرد ۴- خستگي شديد
۵- اشكال در صحبت كردن و بلع ۶- فلج عضلات تنفسي
۷- فلج ۸- از بين رفتن رفلكس هاي بدن
۹- محدوديت حركات چشم ۱۰- اختلال شديد تنفسي
۱۱- مردمك هاي گشاد
منبع اصلي سم برتوليسم ، غذاي كنسرو شده تاريخ گذشته است كه قبل از مصرف خوب حرارت نديده اند . اما به تازگي مشاهده شده كه ۲۴ درصد موارد گزارش شده ناشي از غذاهاي رستوراني بوده اند .
اقدامات و كمك هاي اوليه
۱-وادار كردن به استفراغ
۲-دادن اكسيژن با فشار زياد در صورت شك به فلج عضلات تنفسي
۳-دادن سفيده تخم مرغ
۴-رسانيدن بيمار به مركز درماني
۵-تجويز ضد سم توسط پزشك
مسموميت هاي تنفسي
سموم تنفسي موادي سمي هستند كه از طريق مجاري تنفسي وارد شده و از ريه ها جذب بدن مي شوند . بيشتر مسموميت هاي تنفسي ناشي از دود آتش سوزي ميباشد . سم به سرعت جذب بدن شده و معمولا عواقب خوبي ندارد .
منابع اصلي مسموميتهاي تنفسي عبارتند از :
۱-گازهاي منو اكسيد كربن co : گاز اصلي متصاعد شده از اگزوز اتومبيل وكرسي است ، در زنبورداري براي كشتن زنبور بكار مي رود
۲-گازهاي دي اكسيدكربن : در صنعت ايجاد ميشود و در عمق چاه وجود دارد . ۳- گاز كلر : در استخر ها بكار مي رود .
۴-گاز آمونياك : گازهاي صنعتي
۵-گازهاي بيهوشي ( اتر )
۶-گاز دي اكسيد سولفور ( ( : در صنايع يخ سازي بكار ميرود و در چاهها نيز وجود دارد .
علائم و نشانه هاي عمومي مسموميت تنفسي :
۱- سر درد شديد ۶- اشك ريزش و سوختگي چشم
۲- تهوع و استفراغ ۷- سوختگي گلو و سينه و پوست صورت
۳- سرفه ، تنفس صدادار ۸- سيانوز ( كبودي )
۴- تنگي نفس ۹- گيجي و منگي
۵- درد قفسه سينه ۱۰- اختلال در هوشياري و بيهوشي
اقدامات و كمك هاي اوليه
- شل نمودن يقه و كمربند و باز نگه داشتن راه هوايي
- در مسموميت هاي تنفسي ، بايد فوراً اكسيژن ۱۰۰درصد داده شود ( با توجه به دستورالعمل استفاده از كپسول اكسيژن )
- انتقال سريع مصدوم به مركز
مسموميت هاي تماسي
اين نوع مسموميت زماني روي مي دهد كه ماده سمي از طريق پوست وارد بدن شود و از طريق دستگاه گردش خون در سراسر بدن توزيع گردد . حشره كشها و سموم
صنعتي دو نوع شايع از سمومي هستند كه از طريق پوست قابل جذب مي باشند
همچنين گياهان بسياري وجود دارند ( نظير گزنه ، پيچك , سماق و غيره ) كه در صورت تماس با پوست واكنشهاي شديد حساسيتي ايجاد مي كنند كه اين واكنشها مي توانند در كل بدن نيزمنتشر شوند .
علائم و نشانه هاي عمومي مسموميت هاي تماسي
۱- التهاب يا قرمزي پوست ۶- گيجي و منگي
۲- سوختگي شيميايي ۷- شوك
۳- بثورات جلدي ۸- تجمع آب در پوست و ظهور تاول
۴- خارش ۹- ساير علائم و نشانه هاي عمومي مسموميتها
۵- تهوع و استفراغ
كه اين علائم و نشانه ها در مسموميت تماس گياهي سه دسته هستند
۱-علائم خفيف : خارش خفيف
۲-علائم خفيف تا متوسط : خارش و قرمزي
۳-علائم متوسط : خارش ، قرمزي ، تورم
۴-علائم شديد : خارش ، قرمزي ، تاول و تورم
اقدامات و كمكهاي اوليه در مسموميت تماسي
-شستشوي پوست با مقادير زياد آب حداقل به مدت ۲۰ دقيقه
-در حين شستشوي پوست ، لباس و يا جواهر آلات را در آوريد
- شستشوي محل با آب و صابون
- انتقال مصدوم با مركز درماني
مسموميت هاي تزريقي
پس از مسموميت هاي گوارشي ، مسموميتهاي ترزيقي دومين عامل مسموميتها به شمار مي آيند .
چهار عامل عمده براي آن وجود دارد
۱- مسموميت ترزيقي در اثر ترزيق دارو به بدن
۲- گاز گرفتگي حيوانات
۳- مار گزيدگي
۴- گزش حشرات
۱- مسموميت ترزيقي در اثر ترزيق دارو به بدن
ترزيق بعضي از داروها به طريق مختلف, خواه داخل وريدي IV، داخل عضلاني ( IM ) ، زير جلدي (SC) ، داخل جلدي (ID) , ميتواند علائم و واكنشهاي حساسيتي را ايجاد كند . همچنين برخي از افراد نيز به داروهاي خاصي حساسيت دارند .
نشانه ها و علائم اصلي به صورت شوك حساسيتي يا آنافيلاكتيك بروز مي كند .
علائم و نشانه هاي عمده شوك آنافيلاكتيك در اثرترزيق داروها
۱-خارش در سراسر بدن
۲-تورم
۳-ضعف عمومي
۴-بيهوشي
۵-نبض و تنفس نا منظم
اقدامات و كمك هاي اوليه در مسموميت ترزيقي داروها
مانند كمك هاي اوليه شوك آنافيلاكتيك بوده كه در فصل مربوطه توضيح داده شده است .
۲- گاز گرفتگي حيوانات
گاز گرفتن حيوانات يا انسان باعث دريدگي پوست و عفونت بسيار شديد ميشود . گاز گرفتگي حيوانات وحشي مثل روباه، گرگ ، سگ و راكون ميتواند باعث انتقال ويروس هاري گردد و در صورت عدم رسيدگي و مراقبت پزشكي به مرگ مي انجامد .
گاز گرفتگي انسان نيز باعث انتقال ميكروبهاي زيادي از دهان به پوست و همچنين انتقال كزاز مي شود .
اقدامات
۱- در صورت در دسترس بودن دستكش يكبار مصرف بپوشيد ، زخم را با دقت با صابون و آب گرم بشوئيد تا خطر عفونت به حداقل برسد
۲- با سواپ گازدار ، آهسته آهسته خشك كنيد و پانسمان چسب دار ( چسب زخم ) يا پوشش استريل كوچك زخم را بپوشانيد .
۳- جهت انجام اقدامات بعدي او را به مركز بهداشتي درماني ارجاع فوري دهيد و در صورت امكان تلفني پزشك و كاردان مركز را مطلع نمائيد .
نكتـه :در مورد سابقه واكسيناسيون كزاز سوال كنيد .
مورد خاص :زخم عمقي
در صورتي كه زخم عمقي بود و خونريزي داشت ، با فشار مستقيم و بلند كردن قسمت آسيب ديده خونريزي را كنترل كنيد. با يك بالشتك نرم يا پوشش استريل و باند, زخم را در جاي خود محكم ببنديد تا خونريزي كنترل شود و بعد شرايط ارجاع را فراهم آوريد .
۳- مارگزيدگي
ساليانه در جهان حدود ۵۰۰۰۰ نفر به دليل مار گزيدگي مي ميرند .
دو نوع مار اصلي سمي و غير سمي وجود دارد ، كه مارهاي سمي در نقاط مركزي و كويري ايران وجود دارد و بعضي از آنها بسيار خطرناك و سم آنها كشنده است .
مارهاي سمي چند خصيصه زير را دارند ( در صورت امكان سمي يا غير سمي بودن مار تشخيص داده شود ) .
۱- سر مثلثي شكل يا سر مسطحي كه از گردن پهن تر باشد .
۲- مردمكهاي باريك دراز ( مثل چشم گربه )
۳- لكه رنگي حساس به حرارت بين چشم و سوراخ دهان
۴- طول كوتاهتر
۵- رنگهاي متفاوت
مارهاي سمي از دندانهاي نيش خود براي ترزيق سم استفاده مي كنند .
داخل اين دندان مثل سر سوزن خالي بوده و مجراي داخل آن به كيسه زهر راه دارد . هر چند هفته يكبار اين دو دندان مي افتند و به وسيله دندان جديدي جايگزين مي گردد .
كيسه زهر كه در سر مار و پشت گوش داخلي قرار دارد با انقباض و فشار وارد آمده دراثر گزش ، فشرده شده و زهر از طريق مجراي داخل دندان نيش به داخل بدن مصدوم ترزيق مي شود .
علائم و نشانه هاي مار گزيدگي (با توجه به گونه مارها )
- يك جفت علامت سوراخ شدگي
- درد ، قرمزي و تورم شديد در محل نيش
- تهوع و استفراغ
- اختلال بينايي
- افزايش بزاق و عرق كردن
- تنفس سخت كه در موارد شديد ممكن است تنفس متوقف شود
اقدامات و كمك هاي اوليه در مار گزيدگي
۱- بيمار را آرام كنيد و كمك كنيد تا دراز بكشد .
۲- محل گزيدگي را با آب و صابون با ملايمت شستشو دهيد وبا سوپ هاي تميز آهسته آهسته خشك كنيد .
۳-استفاده از باند محدود كننده در ۳ سانتي متري بالاي محل گزش الزامي است و با استفاده از باند مثلثي ناحيه آسيب ديده را بيحركت كنيد .
نكتـه
هرگز از تورنيكه يا گارو براي بستن زخم استفاده نكنيد ، چون سرخرگها نيز بسته مي شوند و بافتهاي دورتر از محل گزش آسيب خواهند ديد .
باند محدود كننده
باندي است پهن كه به حدي سفت بسته مي شود كه يك مداد يا انگشت بتواند به زير آن رفته و موجب بستن سياهرگها شود . چون سياهرگها خون را به قلب برده و از آنجا سم در تمام بدن انتشار مي يابد .
تنها درمان موثر مارگزيدگي ، تجويز ضد سم آن در بيمارستا ن است.
در مارگزيدگي مي توان از روشهاي بستن باند محدود كننده , نيشتر زدن و ساكشن
(مكش سم) استفاده كرد مشروط بر اينكه از زمان مارگزيدگي بيش از يك ساعت نگذشته باشد و اين عمل مكش سم بيش از ۳۰ دقيقه به طول نيانجامد .
خط برش در حين نيشتر زدن بايد به صورت عرضي ( نه ضربدري ) و بر روي محل ترزيق سم باشد .
عمق نيشتر نيز بايست با اندازه ثلث فاصله بين دو نيش مار باشد .
چون عموماً ضد سم در دسترس نيست ، ترزيق اين نفرين يك هزارم به مصدوم توصيه مي شود .
۴) گزش حشرات: بيشترين گونه جانوري دنيا حشرات هستند و به همين ترتيب تعداد حشراتي كه انسان را مي گزند ، محدود نيست .
از جمله مهمترين اين حشرات ميتوان از زنبور عسل ، زنبور قرمز ، زنبور درشت ، مورچه آتشين ، عنكبوت و عقرب نام برد . برخلاف مارگزيدگي در گزش حشرات محل گزش تنها يك نقطه مي باشد .

نشانه ها و علائم گزش زنبور عسل ، زنبور قرمز ، زنبور درشت ، و مورچه آتشين :
۱- درد ناگهاني ۶- خس خس سينه
۲- قرمزي ۷- تغيير رنگ پوست
۳- خارش ۸- اشكال تنفس
۴- كهير ۹- بيهوش
۵- تورم ۱۰- شوك آنافيلاكتيك
تنها عنكبوتي كه قادر به گزش است ، بيوه سياه ماده نام دارد . اين حشره با بدن سياه داراي يك لكه قرمز يا زرد رنگي روي شكمش مي باشد .
نشانه ها و علائم گزش عنكبوت سياه بيوه
۱-احساس درد شديد كه محل آن گنگ مي باشد .
۲- دو محل قرمز رنگ گزش كوچك و بسيار نزديك هم
۳-سفتي و گرفتگي عضلات خصوصاً در صورت گزش شكم يا پشت مصدوم
۴-سردرد ، لرز ، تب ، تعريق شديد ، تهوع و استفراغ .
اقدامات و كمك هاي اوليه
۱-ABC بررسي كرده و اقدام لازم را بعمل آوريد .
۲-در صورت بروز شوك را درمان كنيد .
۳-محل را با كيسه آب يخ سرد نمائيد . ( مراقب يخ زدگي پوست باشيد . )
۴-نيش حشره كه در پوست جا مانده را با انبرك نوك تيز خارج كنيد .
۵-از پماد كالامين استفاده كنيد و در صورت بروز علائم شديد شوك آنافيلاكتيك ، مصدوم را منتقل نمائيد .
عقرب
بيشتر عقربهاي سمي ايران در مناطق نزديك كوير نظير كاشان زندگي مي كنند . شدت گزيدگي بسته به ميزان سم تزريق شده دارد . بيش از ۹۰ درصد گزش عقرب در دست روي مي دهد و كودكان بيشترين افراد در معرض عقرب زدگي هستند .
نشانه ها و علا ئم عقرب زدگي
۱- درد سوزاننده محل گزيدگي ۶- بيقراري و اضطراب
۲- تورم در حالت پيشرفت ۷- آبريزش از دهان
۳- تغيير رنگ محل گزش ۸- اختلال هوشياري
۴- تهوع و استفراغ ۹- بي اختياري ادرار و مدفوع
۵- بي حسي و گزگز انگشتان ۱۰- تشنج
اقدامات و كمك هاي اوليه
۱- مصدوم را به پشت بخوابانيد و تا سه سانتي متر بالاي محل گزش را با باند محدود كننده ببنديد .
۲- محل را با كيسه آب يخ سرد كنيد . هرگز يخ را روي پوست قرار ندهيد .
۳- در صورت بروز شوك را درمان كنيد .
۴- مصدوم را ارجاع دهيد .

منبع: پزشکان بدون مرز