كتیبه نگاری، ظرفیت شناخته نشده خوشنویسی
http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
موزه امام علی در روزهای غم آلود و گریان فاطمیه، شاهد رونمایی از 100 كتیبه عاشورایی بود؛ كتیبه‌هایی كه مخاطب در مواجهه با آنها نمی‌داند روبه‌روی كدام یك بایستد و كدام را سیر تماشا كند...
نمایشگاه، با حضور هنرمندان برجسته‌ای همچون استاد امیرخانی، معاون شهردار و رئیس سازمان فرهنگی - هنری شهرداری تهران افتتاح شد و آثار به‌مدت 2روز برای بازدید علاقه‌مندان برپا بود. صحبت از هنرهای دینی كه می‌شود، بلافاصله این پیش‌فرض به ذهن متبادر می‌شود كه به‌دلیل شیعی و مقید بودن جامعه به مسائل دینی یا بافت اساساً مذهبی ایران، هنرهای تجسمی این حوزه نیز از رشد خوب و جایگاه مستحكمی برخوردار است. این پیش فرض، البته تا حدودی درست به‌نظر می‌رسد اما درصورتی كه آثار تجسمی و هنرمندانی را به یاد بیاوریم كه جزو درجه یك‌ها هستند و به خلق آثار هنری دینی هم علاقه‌مند.
هنرهای دینی نه تنها در ایران جایگاهی ندارند، كه دچار ركود هم شده؛ در این میان، اجحافی كه در حق سید و سالار شهیدان، امام‌حسین(ع) شده، در حق هیچ معصوم دیگری نشده است. كافی است شمایل و تصویرهایی را به یاد بیاورید كه هر سال، در مراسم تاسوعا و عاشورا و روزهای قبل و بعد آن در تكایا و هیئت‌های مذهبی آویخته می‌شود. نه مرجع این تصاویر مشخص است، نه خالق آنها و نه كسی كه چنین تصاویری را در تعداد انبوه تكثیر می‌كند و اتفاقاً از سود مالی قابل توجهی هم برخوردار می‌شود!
اگر پیشكسوت‌هایی همچون استاد فرشچیان نبودند، احتمالاً همان چند تابلو را هم كه به تعداد انگشتان یك دست می‌رسند، نداشتیم و كلاً مجبور بودیم لغت هنرهای دینی را از فرهنگ لغات هنرهای تجسمی پاك كنیم. برای اینكه بیشتر و بهتر متوجه وخامت اوضاع هنرهای دینی در حوزه هنرهای تجسمی ایران شوید، كافی است برای چند دقیقه به نقاشی‌ها، مینیاتورها و نگارگری‌های كلیساهای مهم و بزرگ دنیا فكر كنید یا برای تفریح هم كه شده، تاریخ هنر گامبریج با ترجمه علی رامین را ورق بزنید. پرداختن به مفاهیم دینی به شكلی كاملاً هنرمندانه در سیر تغییر و تحول هنرهای تجسمی كشورهای مختلف دنیا – به‌خصوص كشورهای اروپایی- چنان پررنگ است كه خواننده، كشورهای اروپایی را – تا انقلاب صنعتی- سمبل یك كشور مذهبی فرض می‌كند، نه كشوری همچون ایران را. در واقع با نگاهی كوتاه بر تاریخ هنر این طور به‌نظر می‌رسد كه غلبه مفاهیم دینی بر هنرهای تجسمی در ایران، تنها و تنها در معماری اماكن مذهبی بروز یافته و در میان هنرمندان معاصر هم به كلی به فراموشی سپرده شده است.
البته این مسئله نباید با این موضوع مخلوط شود كه مسئولان و مدیران تجسمی كشور در برگزاری جشنواره‌ها و سالانه‌ها و دوسالانه‌ها و حتی نمایشگاه‌ها و مسابقات كوچك و بزرگ كوتاهی می‌كنند. بخش مهم و اصلی رویدادهای مذكور یا مفاهیم مذهبی است یا این رویدادها اساساً به بهانه مناسبت‌های دینی برپا می‌شوند. این موضوع هم كه این جشنواره‌ها كجا، چگونه و توسط چه كسانی برگزار می‌شود، بماند؛ كه عاقل را اشارتی كافی است! اما در حال حاضر نكته مهم آن است كه هنرهای دینی این مرز و بوم، در وضعیتی نیست كه بتوانیم سرمان را بالا بگیریم و با دلایل علمی و زیباشناختی از هویتش دفاع كنیم. نكته آخر آنكه، مدیران هنری مراكز فرهنگی نیز این مسئله را پذیرفته‌اند و متوجه پاشنه آشیل این ماجرا هستند. احتمالاً به همین دلیل بوده كه مجتبی آقایی، رئیس موزه امام علی هم در روز افتتاحیه این 100 كتیبه عاشورایی از نبود بازتولید آثار هنری دینی انتقاد كرد و تولید آثار گنجینه‌ای را برای موزه مثبت ارزیابی نكرد و در مقابل، از نمایش آثار هنری، در گوشه‌گوشه شهر و جامعه به‌عنوان اصلی‌ترین هدف خلق این آثار نام برد.
ماجرای كتیبه‌های عاشورایی
در چنین اوضاعی است كه اتفاقی همچون خلق 100كتیبه عاشورایی، به اندازه‌ای خوشحال‌كننده و مبارك است كه مخاطب، چالش‌ها و مشكلات این حوزه را فراموش می‌كند و مبهوت آثار می‌شود؛ مخصوصاً به این علت كه خوشنویسی بیش از هر چیز دیگری با كلام كتاب آسمانی مسلمانان و وجود مقدس امیر مومنان پیوند خورده، نه آثاری كه به امام حسین(ع) پرداخته باشد. با این همه، حالا كه سازمان فرهنگی - هنری شهرداری برای این كار پیشقدم شده، كارش را با برنامه و بدون عیب آغاز كرده و حقیقتاً همه 100 كتیبه به لحاظ هنری، آن‌قدر وجاهت دارند كه بتوانند برای سال‌ها، جزو نمونه‌های مثال زدنی هنرهای تجسمی با مفاهیم دینی قرار بگیرند.
كتیبه‌های عاشورایی،خطاطی ابیاتی هستند كه از میان تركیب‌بند معروف محتشم كاشانی انتخاب شده‌اند و به قول علی شیرازی، خالق كتیبه‌ها، جزو مراثی بی‌رقیب تاریخ ادبیات فارسی بوده‌‌اند. اما نكته مهم و جالب درباره كتیبه‌های عاشورایی، برگزاری ورك شاپی بوده كه شیرازی در آن، فرایند خوشنویسی تا تذهیب 10 كتیبه را نشان داده تا مخاطبان با مراحل مختلف كار آشنا شوند و آن را از نزدیك مشاهده كنند. درحالی‌كه مراحل اولیه كار، مدت‌ها پیش از برگزاری ورك‌شاپ شروع شده بود. حتی كاغذ كتیبه‌ها هم دست‌ساز است و زمان زیادی از سازنده آنها گرفته تا در نهایت، كاغذی بی‌نظیر را برای هنرمند فراهم آورد. شیرازی در این باره می‌گوید: «از حدود یك سال پیش، مشغول طراحی شعرها و تهیه لوازم و ابزار كار بوده‌ایم. تنها برای ساخت كاغذ این كتیبه‌ها شش ماه وقت صرف شده تا كاملاً خشك شود و به این ترتیب، كاغذ، بعد از خطاطی در مركب حل نشود.»
این كاغذها كه كاغذهای بدون اسید نام دارند، ماندگاری بسیار زیادی دارند و مركب روی آن، ثبات بیشتری خواهد داشت. بعد از اتمام مراحل تولید كاغذ، یك گروه تذهیب كار 20 نفره، به‌مدت شش ماه، كاغذها را تذهیب و سپس پرس كرده‌اند، بعد از این مراحل، قطعه‌سازی و تشعیر انجام شده و استاد شیرازی در نهایت، كار خوشنویسی كتیبه‌ها را به پایان رسانده است. نكته مهم در این میان، آنكه در تذهیب بخش‌هایی كه به رنگ طلایی نیاز بوده، از طلای 24 عیار استفاده شده تا كتیبه‌ها ماندگاری بیشتری داشته باشند.دیگر آنكه سازمان فرهنگی - هنری شهرداری تهران در نظر دارد تا این كتیبه‌ها را در تعداد انبوه و روی پارچه، تكثیر و در مراسم و هیئت‌های مذهبی توزیع كند. در این میان اگرچه كتیبه‌ها اصالتشان را از دست نمی‌دهند و تغییری در ماهیت آثار رخ نمی‌دهد اما كافی است یك بار از نزدیك، كتیبه‌ها را دیده باشید.
این آثار آن‌قدر، چشم نوازند كه بیننده دوست دارد تا ابد نگاهشان كند. بنابراین با اینكه تكثیر چنین آثاری در تعداد انبوه، برای نخستین بار صورت می‌گیرد و از حالا درباره كیفیت آن، نمی‌توان نظر داد ولی مطمئناً كیفیت و زیبایی كتیبه‌های اصلی را نخواهد داشت؛ حتی به‌نظر می‌رسد این كارها را در جای دیگری به غیر از موزه، نمی‌توان و نباید تماشا كرد! شاید هم به همین علت باشد كه سازمان فرهنگی - هنری شهرداری قصد دارد این كتیبه‌ها و همه آثار هنری را كه با محوریت امام حسین(ع) توسط دیگر هنرمندان خلق شده‌اند، در موزه‌ای با نام موزه امام حسین عرضه كند.
http://pnu-club.com/imported/2010/12/827.jpg
شیرازی درباره تاریخ كتیبه‌نگاری می‌گوید: «در این نوع از هنر، فقط خوشنویسی مطرح نیست. كتیبه، درواقع اثری است كه خطاطی آن روی مصالح خاصی همچون گچ، چوب، كاشی و فلز انجام شود، بنابراین، هنرمند باید نوع و شكل خط را پیش از اجرا، طراحی كند.« به این ترتیب اگرچه كتیبه‌نگاری در ادامه تاریخ و تحولات خوشنویسی است اما ظرفیت كشف نشده‌ای از خط و به‌خصوص خط نستعلیق است كه شیرازی آن را پیدا و پخته كرده است. وی در این باره می‌گوید: «هنوز هم بسیاری از همكارانم باور نمی‌كنند خوشنویسی‌ها با مركب انجام شده باشد. درحالی‌كه رنگ همه مركب‌ها مشكی است، فقط در بخش‌هایی از تابلو كه مجبور به استفاده از رنگ قرمز بوده‌ایم از مركب‌های اكریلیك استفاده شده تا این قرمزها ثبات و ماندگاری بیشتری داشته باشند.
با این توصیفات، نحوه اجرا هم مشكل می‌شود چون خوشنویسی روی مصالح معمولاً با قلم‌های 3 یا 4 میلی‌متری صورت می‌گیرد درحالی‌كه شیرازی با قلم‌هایی به قطر 3 تا 4 سانتی متر این شعرها را روی كتیبه‌های عاشورایی قلمی كرده است.
در هر صورت، حمایت از هنرمندان ممتازی كه به آفرینش آثار هنری با مفاهیم دینی علاقه دارند، بی‌شك به پیشرفت و برجسته شدن هنرهای تجسمی در این حوزه می‌انجامد به‌خصوص كه احمدنوریان، معاون شهردار تهران، وظیفه سازمان فرهنگی - هنری شهرداری را در روز افتتاحیه، حمایت و تقویت هنر بومی، دینی و ملی دانست و گفت: «هویت فرهنگی ایران، عامل تشخص و وجه تمایز با دیگر فرهنگ‌هاست و هنرمندان در غنا بخشیدن به هویت بومی و ملی نقش مهمی دارند. از این‌رو، سازمان فرهنگی - هنری در حمایت از هنرهای دینی و ملی تلاش خواهد كرد.«
