سفال «كلپورگان» شاهكار دستان هنرمند زنان بلوچ
http://pnu-club.com/imported/mising.jpg
تنها مشخصه‌ای كه كلپورگان را از بقیه مناطق متمایز كرده سفالگری آن است كه شیوه ساخت آن با قدمتی حدود 4 تا 6 هزار سال قبل هنوز دست نخورده باقی مانده و تنها...
«كلپوره» نام گیاهی با مصرف دارویی ویژه منطقه بلوچستان می‌باشد و كلپورگان روستایی است در 25 كیلومتری شهرستان سراوان و در 390 كیلومتری جنوب زاهدان.
شغل اكثریت مردم كشاورزی است و محصولات عبارتند از: خرما، مركبات و سبزیها. اما تنها مشخصه‌ای كه كلپورگان را از بقیه مناطق متمایز كرده سفالگری آن است كه شیوه ساخت آن با قدمتی حدود 4 تا 6 هزار سال قبل هنوز دست نخورده باقی مانده و تنها كارگاهی كه هنوز به شیوه بدوی فعال و پا برجا كارش را ادامه می‌دهد كارگاه سفال كلپورگان است.
در طول تاریخ هنر سفالگری متعلق به زنان بوده است زیرا مردان به شكار و یا كشاورزی می‌پرداختند و بنابر شواهد تاریخی زنان ابداع كنندگان هنر سفالگری بوده اند. آنچه سفالگری كلپورگان را از سایر نقاط متمایز نموده ویژگی‌های منحصر بفرد آن می‌باشد كه شامل موارد زیر است:
1ـ تمام امور ظریف توسط زنان انجام می‌گیرد و مردان فقط كارهایی مثل آماده كردن گل پختن سفال و... را انجام می‌دهند.
2 ـ برای تهیه سفال از چرخ سفالگری انجام نمی‌شود و تمام سفالینه‌ها با روشهای سنتی و بدیع و به كمك دست انجام می‌شود.
3 ـ در سفالینه‌ها لعاب به كار نمی‌رود.
4 ـ طرحها و نقشهای آن كاملا هندسی است و تداعی نقشهای باستانی را می‌نماید.
5 ـ طرحها و نقشهای آن معمولا شامل یك دایره توخالی یك دایره توپر و یك خط می‌باشد كه با هم تركیب یافته‌اند.
6 ـ ماده تزیین كننده آن رنگی است از سنگ تیتوك كه در آب حل می‌شود.
طرز تهیه سفال در كلپورگان
خاك از فاصله 2 تا 3 كیلومتری كارگاه یعنی معدن خاك رس مشكوتان تامین می‌شود. این خاك در قدیم توسط چهارپایان یا سبدهای مخصوص (كچو) به كارگاه حمل می‌شد اما امروز به وسیله بیل مكانیكی از زمین برداشته می‌شود و توسط كمپرسی به كارگاه حمل می‌شود.
تهیه گل رس
برای جداسازی ناخالصی از خاك ابتدا آن را سرند كرده و سپس آن را در حوضچه دوطبقه ای می‌ریزند و به آن آب اضافه می‌كنند (شستشوی خاك) و سپس خاك را داخل آب به هم می‌زنند تا ذرات خاك در آب به صورت معلق درآید. بعد دوغاب حاصل را از صافی و لوله به حوضچه دوم كه با اولی اختلاف سطح دارد و پایین‌تر است منتقل می‌كنند و برای اینكه ناخالصی‌ها از حوضچه اول به حوضچه دوم وارد نشوند معمولا داخل لوله مذكور چند توری تعبیه می‌كنند تا آخرین ذراتی كه در محلول باقی مانده جدا شوند.
دوغاب را در حوضچه دوم به مدت دو روز نگه می‌دارند تا آب آن بخار شود و بعد گل به دست آمده را با مقداری از همان خاك قبلی ورز می‌دهند تا آماده كار شود. در اصطلاح محلی مخلوط به دست آمده «هاجك» نام دارد و رنگ این مخلوط معمولا خاكستری متمایل به سبز روشن است. اما پس از پخت در كوره به رنگ نارنجی درمی‌آید. تا این مراحل از كار به عهده مردان می‌باشد اما مراحل دیگر كه نیاز به دقت و ظرافت دارد توسط زنان هنرمند كلپورگان با دست صورت می‌گیرد. شاید یكی از دلایلی كه زنان همان روش سنتی خود را نسبت به چرخ سفالگری ترجیح می‌دهند خاك منطقه باشد كه به راحتی انعطاف پذیر است و به علاوه دارای قدرت چسبندگی زیادی است.
تركیبات خاك كلپورگان
مواد تشكیل دهنده عبارتند از:
1 ـ اكسید سلیسم 70 ـ 50 درصد
2 ـ اكسید آلومینیوم 30 ـ 20 درصد
2 ـ4 درصد ) mgo + cuo (3 ـ اكسید مس + منیزیم
4 ـ اكسید پتاسیم و سدیم 1 ـ 3 درصد
5 ـ اكسید تیتانیم آهن دوظرفیتی 1 ـ 2 درصد
6 ـ مواد فرار 5 درصد
این خاك در ابتدا به رنگ خاكستری متمایل به سبز روشن دیده می‌شود. پس از خیس شدن گل آن به رنگ خاكستری مایل به سبز زیتونی درمی‌آید.
تكنیكهای ساخت
تكنیكهای ساخت سفال این منطقه همان روشهای چندهزار سال قبل می‌باشد و همین روش ابتدایی و بسیار ساده است كه هنر سفالگری كلپورگان را منحصر بفرد جلوه داده است. در منطقه بیشتر دو روش برای ساخت ظروف به كار می‌رود.
الف: روش پینچ، pinch
برای ساختن سفال با این شیوه از دیسك گردان و سینی كه به شكل بشقاب است استفاده می‌كنند و در اصطلاح محلی به «بونو» مشهور است. به این صورت كه ابتدا توده ای از گل ورز داده شده را بر روی «بونو» كه جنسش از سفال است و معمولا روی بونو پارچه ای برای نچسبیدن گل قرار داده شده می‌گذارند و حفره ای با انگشتان دست در میان آن ایجاد می‌كنند و سپس همراه با چرخش گل بر روی بونو حفره ایجاد شده توسط انگشتان دو دست را به تدریج گشاد می‌كنند. با این عمل دیواره ظرف نازك می‌شود. در حین انجام این عمل از تكه چوبی به طول حداكثر 20 سانتی متر استفاده می‌كنند و دیواره ظرف را به جهت‌های مختلف كه مناسب كار است هدایت می‌كنند. با این شیوه دیواره‌های ظرف در همه قسمتهای آن یكسان می‌شود. در اصطلاح محلی به این تكه چوب (گل موش) می‌گویند.
ب ) روش لوله ای یا فتیله ای (كویل)
در این روش ابتدا پارچه ای را روی بونو پهن كرده كف ظرف مورد نظر را از گل و روی پارچه قرار می‌دهند و برای ساختن فرم ظرف گل را به صورت لوله‌های موردنظر درست كرده پس از این مرحله ظرف‌ها را در معرض آفتاب قرار می‌دهند تا كاملا خشك شوند. این كار شاید چندین روز طول بكشد. پس از خشك شدن سفال آن را با سنگ مخصوصی (سائنوك) مالش و سطح خارجی آن را صیقل می‌دهند و بااین عمل سطح سفال خام برای نقاشی آماده می‌شود.
تزیین سفالینه‌ها
برای تزیین و نقاشی از سنگ «تیتوك» استفاده می‌كنند. این سنگ در منطقه تپه آچار در كهوران بخش زابلی یافت می‌شود و رنگ آن معمولا قهوه ای یا سیاه است. این سنگ نوعی سنگ منگنز است و رنگی كه از آن به دست می‌آید قهوه ای است. روش كار به این صورت است كه سنگ تیتوك را روی تخته سنگ بزرگی كه وسط آن كمی گود است (وانك) می‌سایند و به صورت دوغاب درمی‌آورند.
تركیبات سنگ تیتوك
تركیبات شیمیایی این رنگ عبارتند از :
اكسید منگنز، سیلس، اكسیدآهن سه ظرفیتی
تركیب دارای 36 الی 39 درصد كوارتز 35 الی 36 درصد اكسید آهن و اكسیدهای دیگر و همچنین مقداری ناخالصی‌های دیگر كه محتوای بسیار زیاد آن باعث سیاه رنگ شدن به هنگام پخت می‌شود.
شیوه نقاشی
ابتدا یك قطعه كوچك از سنگ تیتوك را روی یك قطعه بزرگتر كه مقداری آب بر روی آن ریخته شده می‌سایند و با عمل سایش ذرات حاصل از آن به خوبی در آب حل می‌شود سپس به وسیله‌ی یك تكه چوب كوچك به اندازه چوب كبریت كه معمولا از جنس چوب درخت خرماست نقاشی‌ها روی سفال انجام می‌شود.
نقشها و طرحها
لازم به ذكر است كه تمام تولیدات سفالی پس از ساخت ده روز در معرض تابش آفتاب قرار می‌گیرد تا كاملا خشك شود. قبل از اینكه به كوره برود به وسیله رنگ تیتوك رنگ‌آمیزی می‌شود تا ظرف همراه با رنگ در یك زمان پخته شود.
چت محیلوك و گل نام برخی از نقشهای محلی است.
این نقشها اغلب از طرحهایی با ریشه‌های طبیعی تشكیل شده و بیسار ساده و تا حدی انتزاعی نقاشی شده اند. این نقشها نقطه نقطه و سنتی می‌باشند.
اكثر طرحها از 4 نوع نقش تشكیل شده اند.
1 ـ یك دایره توخالی
2 ـ یك دایره توپر
3 ـ یك خط میله ای
4 ـ یك نیم دایره
نقشهای گل زنجیره موج درخت خرما و... نه به صورت مكتوب در جایی نقش بسته‌اند كه سفالگران از روی آنها نقاشی كنند و نه از نقشهای سایر سفالها و یا دیگر صنایع دستی محلی اقتباس شده‌اند بلكه تمامی طرحها ناشی تخیل زنان و دختران محلی است كه سینه به سینه به ایشان منتقل شده است.
شیوه پخت
پخت سفالینه‌ها به صورت سنتی انجام می‌شود. در گذشته پخت با هیزم انجام می‌شد. هنوز یك خانواده در كلپورگان به همین صورت عمل می‌كند. اما در كارگاه سازمان صنایع دستی دو كوره به صورت حفره ای بزرگ در دل دیوار ساخته شده و سوخت آن نفت است. در هر كوره ششصد سفالینه پخته می‌شود و بین 18 تا 22 ساعت در حرارت 950 درجه در كوره می‌ماند و 48 ساعت طول می‌كشد تا كورده سرد شود.
روش پخت سنتی با هیزم تا حدود 25 سال قبل در منطقه رواج داشت اما از سال 1354 با ساخت كوره جدید عمل پخت در كوره نفت سوز آغاز شد. دیوار كوره از آجر ملات آن از مخلوط خاك سفالگری و خاك رس معمولی است.
انواع تولیدات
1 ـ چلیم (قلیان): از سه قسمت تشكیل می‌شود 1 ـ ته چلیم 2 ـ بدنه چلیم 3 ـ سر چلیم.
ته چلیم: ظرفی گرد و صاف با لبه ای در حدود 2 الی 3 سانتیمتر می‌باشد.
بدنه چلیم: قسمت اصلی آن كه آب درون آن قرار می‌گیرد كه سوراخی جهت قرار گرفتن نی چلیم در آن تعبیه می‌شود.
سر چلیم: قسمتی كه درون آن تنباكو و زغال را قرار می‌دهند و بوسیله نی بلندی به چلیم وصل می‌شود.
2 ـ خمیردان: این وسیله برای تهیه خمیر جهت پخت نان ساخته می‌شود.
3 ـ آفتابه: برای وضو و طهارت ساخته می‌شود. شكل آن شبیه پارچ است و تنها فرق آن علاوه بر دسته لوله آن می‌باشد كه آب از آن خارج می‌شود.
4 ـ سوچكی (اسپند دودكن): ظرفی برای دود كردن اسپند.
5 ـ قندان
6 ـ زیرسیگاری.
7 ـ انواع بشقاب بزرگ و كوچك.
8 ـ لیوان
9 ـ قلك.
اهمیت سفال كلپورگان
شاید از نظر اقتصادی و تامین معاش تولید سفال سنتی كلپورگان در عصر جدید مقرون به صرفه نباشد و شاید بهتر باشد نیروی كار این بخش را در جاهایی به كار گیریم كه از نظر بهره وری و بازدهی نیروی انسانی مناسب‌تر است اما رها كردن این هنر غنی به معنای تخریب تمدنی 6 هزار ساله است. آنچه كه به این هنر اهمیت ویژه‌یی بخشیده عدم تغییر روشهای ساخت آن در طی یك دوره ای طولانی می‌باشد كه مطالعه ی جدی باستانشنسان و مورخان را می‌طلبد و می‌تواند تمدنهای اطراف و آداب و سنتها و آیین‌ها و نوع مراودات و تجارت با همسایگان را در سیمای سفال كلپورگان مشاهده كرد. به نظر می‌رسد از نظر اقتصادی باید به ابعاد توریستی آن بیشتر توجه شود و در حفظ و پاسداری از شیوه‌های تولید آن بیشتر كوشید.
اگرچه نمی‌توان سهم این كارگاه را در اشتغال اهالی كلپورگان نادیده گرفت اما با توجه به حقوق و دستمزد پایین از نظر اقتصادی نمی‌توان برای آن جایگاه مهمی قائل شد. آمار نشان می‌دهد فروش سفال در سراوان نسبت به بقیه صنایع دستی بومی در جایگاه پایین‌تری قرار دارد. چنانچه سفال كلپورگان در بازارهای جهانی و داخلی به صورت اصولی بازاریابی شود شاید بتوان به صورت یك منبع درآمد ارزی و اشتغالزا برای اهالی بومی منطقه روی آن حساب كرد.
این هنر می‌تواند از چند جهت نسبت به سایر تولیدات مهمتر جلوه می‌كند:
1 ـ حفظ و پاسداری میراث چندین هزار ساله ی این مرز و بوم.
2 ـ معرفی اصولی برای استقبال كشورهای خارجی از این نوع سفال.
3 ـ عدم نیاز به سرمایه گذاری فراوان.
4 ـ عدم تخصیص هزینه برای تربیت نیروی كار.
5 ـ اشتغالزایی بسیار زیاد از نظر فعالیتهای تولیدی و نیز از نظر خدمات سیاحتی با توجه به امكانات محدود.
6 ـ عدم قابلیت رقابت دیگر كشورها; زیرا هنری است منحصر بفرد و تنها در این منطقه رواج دارد.
با توجه به این خصوصیات می‌توان نسبت به سیاستهای اتخاذ شده برای سفال كلپورگان تجدیدنظر كرد و با توجه بیشتر به ابعاد فرهنگی سنتی و توریستی و خدمات سیاحتی و درآمدزایی و نیز بعد تاریخی می‌توان بیشترین سرمایه گذاری را در زمینه سیاحتی كردن منطقه انجام داد تا برای سفال كلپورگان در اقتصاد منطقه همچنین در هنرهای سنتی و قدیمی در ایران و جهان جایگاهی مناسب پیدا كرد و این میسر نخواهد شد مگر با توجه بیشتر نهادها و سازمانهای دولتی برای غنی كردن و حفظ و شناسایی آن از طریق نمایشگاه‌های داخلی و بین المللی. همچنین لازم به ذكر است كه تولید سفال در این منطقه مربوط به فصول خاصی از سال می‌باشد كه این روش می‌تواند از معایب تولید برای اشتغال به شمار آید.
پیشنهادات
برای شناسایی و معرفی سفال كلپورگان و برای ارتقا درآمدزایی آن و همچنین كاهش بیكاری منطقه و حفظ و پاسداشت این صنعت و هنر شاسته است نسبت به پیشنهادهای زیر كوشاتر عمل كنیم:
1 ـ تلاش برای جلب توجه زنان و دختران روستا به عنوان یك حرفه و منبع درآمد.
2 ـ انتشار كاتالوگ و بولتن مخصوص برای جلب سیاحان.
3 ـ ارتقا بخش خدمات برای سیاحان.
4 ـ تلاش برای توریستی كردن منطقه.
5 ـ معرفی كامل هنر به جهانیان از طریق سایت اینترنت.
6 ـ جلب نظر محافل جهانی برای حمایت و تبلیغ در مورد آن
7 ـ فراهم آوردن شرایط برای كسانی كه خواستار استفاده از خاك كلپورگان در سفالگری با این سبك هستند.
8 ـ ایجاد نمایشگاه‌های داخلی و خارجی برای معرفی شیوه‌های خاص تولید سفال در سراوان.
9 ـ آموزش روشهای ساخت سفال كلپورگان.
10 ـ حمایت از تولیدكنندگان برای فروش محصولاتشان.
11 ـ بازاریابی برای سفال كلپورگان.
12 ـ ایجاد فروشگاه‌های عرضه ی سفال كلپورگان و گسترش عرضه در داخل و خارج.
13 ـ جذب هنرمندان نقاش و مجسمه ساز و دیگر هنرمندان برای تجربه شیوه‌های تولید سفال در كلپورگان
گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
