حسابداری: رویکرد اسلامی یا رویکرد سرمایه داری؟
سعید محسنی نیا
1. مقدمه
ایرانیان با آگاهی و انتخاب خویش دین مبین اسلام را برگزیده اند و آن را در تمامی شئون زندگی فردی و اجتماعی سرلوحه خویش قرار داده اند. آنان رعایت كامل قوانین و مقررات شرع را بر خود لازم و واجب می دانند و اعتقاد دارند اسلام به عنوان دین خاتم به منظور به تعالی رساندن انسان به بشریت عرضه شده است و بدین جهت در تمامی ابعاد زندگی از جمله اقتصاد، برنامه های مدون و دقیقی را طراحی نموده است.
بنابر تعالیم موجود در نظام اقتصادی اسلام، انسان مالك اصلی محسوب نمی شود بلكه مالك اصلی، خداوند متعال است و انسان امانتدار می باشد. در این نظام ربا به شدت تحریم شده است، برخی معاملات و عقود مانند معامله مشروبات الكلی ممنوع هستند، مالیات هایی همچون خمس و زكات رایج می باشد.
حال این سوال مطرح می شود و آن اینکه چرا علی رغم وجود فرهنگ غنی اسلامی و معارف والای آن، رویکرد حاکم بر حسابداری موجود در ایران، بیگانه از معارف اسلامی می باشد ؟
آیا در نظام اقتصادی اسلام، از حسابداران این انتظار نمی رود که خود را در برابر موارد خلاف قوانین شرع معذور ندانند و شعار ناصحیح « مأمورم و معذور » را بکار نبرند و در نتیجه حسابداران خویش را ملزم به خودداری از ثبت معاملات و رویدادهای نامشروع نمایند ؟
آیا در نظام اقتصادی اسلام که در آن مالیات های اسلامی خمس و زکات واجب و لازم است، از حسابداران این انتظار نمی رود گزارش های مالی به منظور محاسبه این دو فریضه الهی را تهیه و افشا نمایند ؟
آیا در نظام اقتصادی اسلام که در آن ربا به شدت تحریم شده است، حسابداران می توانند اقدام به مشاركت در اخذ و ثبت وام ها و معاملات ربوی نمایند ؟
پاسخ به سؤالات فوق، ضرورت توجه به رویكرد اسلامی در حسابداری را بیان می نماید.
2. نقدی بر رویكرد حاكم بر رشته حسابداری
در قرون اولیه هجری شاهد اوج تمدن اسلامی بوده ایم به گونه ای كه كتب و آثار دانشمندان مسلمان همچون ابوعلی سینا و ... در دانشگاه ها و محافل علمی غرب به عنوان منبع علمی مورد توجه قرار می گرفت لیكن متأسفانه امروزه این امر به گونه ای دیگر شده است.
مقام معظم رهبری در دیدار با اساتید دانشگاهها از تعداد فراوان دانشجویانی كه در رشته های علوم انسانى تحصیل می كنند، ابراز نگرانی كردند. ایشان در این رابطه این گونه بیان داشتند كه مگر ما در زمینه علوم انسانى، كار بومى و تحقیقات اسلامى چقدر داریم؟ مگر در این زمینه، كتاب آماده چقدر داریم؟ استاد مبرزى كه معتقد به جهانبینى اسلامى باشد و بخواهد جامعهشناسى یا روانشناسى یا مدیریت یا غیره درس بدهد، چقدر داریم كه این همه دانشجو براى این رشتهها گرفته می شود.
ایشان علت نگرانی شان را این گونه بیان نمودند كه بسیارى از مباحث علوم انسانى، مبتنى بر فلسفههائى هستند كه مبنایش مادیگرى است، مبنایش حیوان انگاشتن انسان است، عدم مسئولیت انسان در قبال خداوند متعال است، نداشتن نگاه معنوى به انسان و جهان است. حال با ترجمه این علوم و آنچه را كه غربىها گفتند و نوشتند و با تعلیم عینی آن به جوانان، در واقع شكاكیت، تردید و بىاعتقادى به مبانى الهى و اسلامى و ارزش هاى خودمان در قالب هاى درسى به جوان ها منتقل می شود. (khamenei.ir)
باید با تأسف بیان كرد كه رشته حسابداری نیز از این مقوله جدا نمی باشد. امروزه متون تخصصی قابل تدریس رشته حسابداری در دانشگاه ها، ترجمه شده متون غربی است كه نشان از رویكرد سرمایه داری و كاپیتالیستی در این رشته دارد و متأسفانه اثر قابل محسوسی از رویكرد اسلامی در آن مشاهده نمی شود.
حتی در مواردی بسیار، متأسفانه شاهد آنیم كه در كتب حسابداری موارد خلاف قوانین شرعیت مورد بحث و تدریس قرار می گیرند. به عنوان مثال در موضوع اوراق قرضه همواره شاهد بیان نرخ بهره می باشیم. مسلماً این مورد از مصادیق بارز رباست.
طبقه بندی برخی از تسهیلات مالی مانند مضاربه و اوراق مشاركت در ذیل سرفصل بدهی ها نیز نشان از رویكرد سرمایه داری در حسابداری است، چرا كه مضاربه و اوراق مشاركت از لحاظ ماهیت، بدهی محسوب نمی شوند. مطمئناً چگونگی نحوه صحیح ثبت و گزارشگری موارد فوق، نیازمند تحقیق و بررسی می باشد.
مسلماً دستاوردهای علمی غرب، غیر قابل اغماض و در موارد بسیاری قابل تقدیر می باشد. حسابداری نیز از این مقوله مستثنی نمی باشد لیکن نباید فراموش كرد، آنچه را که نظریه پردازان علم حسابداری در غرب بنا نهاده اند، بر اساس رویکرد حاکم بر آن نظام که همانا رویکرد سرمایه داری و لیبرالیستی است، بوده است.
3. ضرورت توجه به رویكرد اسلامی در حسابداری
حسابداری و اهداف آن در نظام های اقتصادی مختلف، به گونه های متفاوتی می باشد. بایلی (1988) معتقد است كه در یک جامعه سوسیالیستی، هدف حسابداری تقویت کنترل مقامات ارشد بر فعالیت های واحدهای تجاری است. بنابراین در طراحی سیستم های استاندارد حسابداری، مقامات ارشد به عنوان استفاده کنندگان اصلی معرفی می شوند در صورتی که در جوامع سرمایه داری، سرمایه گذاران از چنین جایگاهی برخوردارند. حمید (2001) این نتیجه را بیان می كند كه جهان بینی و ارزش های مختلف، سیستم های اقتصادی مـتفاوتی را طلب می كند و سیستم اقتصادی به نوبه خود سیستم حسابداری خاص خود را نیاز دارد. (بزرگ اصل، 1384)
بنابراین از آنجا كه وجود نظام اقتصادی با نام نظام « اقتصاد اسلامی » ثابت شده است، در این راستا موضوعی به نام «حسابداری اسلامی» كه همانا توجه به رویكرد اسلامی در حسابداری می باشد، مطرح می شود.
البته بحثی در برخی محافل مطرح است و آن اینكه حسابداری متشكل از ثبت های بدهكار و بستانكار است و بدین جهت عناوینی به نام حسابداری اسلامی و غیر اسلامی موضوعیت پیدا نمی كند. بر این تفكر نقدی به نظر می رسد كه در ذیل به آن اشاره می گردد:
حسابداری تنها منحصر به ثبت های بدهكار و بستانكار نمی باشد بلكه پاسخگویی در قالب ارائه گزارش های مختلف مالی نیز از وظایف مهم حسابداری محسوب می شود.
در نظام اقتصادی اسلام، انسان مالك اصلی محسوب نمی شود بلكه مالك اصلی، خداوند متعال است و انسان امانتدار می باشد. در این نظام ربا به شدت تحریم شده است، برخی معاملات و عقود مانند معامله مشروبات الكلی ممنوع هستند، مالیات هایی همچون خمس و زكات رایج می باشد.
بنابراین از آنجا كه در رأس هرم پاسخگویی نظام اقتصادی اسلام، خداوند متعال می باشند و كارفرما در ذیل آن قرار دارد، مسئولیت پاسخگویی حسابداران علاوه بر كارفرما، متوجه خالق هستی نیز می باشد. مسئولیت پاسخگویی در برابر خداوند و همچنین اعتقاد به روز جزا، سبب می شود تا حسابداران تنها رویدادها و آثار مالی ناشی از معاملات و عقود مشروع را ثبت نمایند و در مقابل، از ثبت اطلاعات مالی خلاف قوانین شریعت ممانعت ورزند.
در نظام اقتصادی غرب به دلیل حاكمیت رویكرد سكولار و سرمایه داری، پاسخگویی حسابداران در برابر خداوند متعال مطرح نمی باشد. متأسفانه به دلیل استفاده بی چون و چرا از متون ترجمه شده غرب در دروس حسابداری، برخی نیز در كشور ما دارای این تفكر هستند اما حسابداران مؤمن و مسلمان كه اكثریت را تشكیل می دهند، خداوند متعال را در هر مكان و هر زمانی ناظر و شاهد اعمال خویش می بینند و معتقدند كه مأمور در مواقعی كه مأموریتش خلاف دستورات الهی باشد، معذور نیست. این اعتقاد سبب می شود تا آنان به خود اجازه انجام امور خلاف قوانین شریعت را ندهند.
همچنین در این نظام اقتصادی از حسابداران انتظار است تا اطلاعات مالی لازم جهت محاسبه مالیات های اسلامی خمس و زكات را ارائه و افشا نمایند.
طبیعتاً در چنین نظام اقتصادی به جهت وجود تفاوت ها، نحوه پاسخگویی حسابداران نیز متفاوت با نظام های سوسیالیستی و سرمایه داری خواهد بود و این خود دلیلی است بر ضرورت وجود حسابداری اسلامی.
در این راستا و به منظور تأیید هر چه بیشتر این موضوع، نظرات برخی از محققین بیان می گردد:
حمید (2000) بیان می كند كه بسیاری از اندیشمندان مسلمان عقیده دارند که نظام حسابداری باید به آموزههای دین اسلام متصل گردد و ایـن چیـزی اسـت کـه حسـابـداری اسـلامـی نـامیده می شود.
وی مطالعات مبسوطی در این زمینه انجام داده است. نتایج این مطالعات، گرایش مـثبـت حسابداران مسلمان را به ارزش های اسلامی در حوزه حسابداری نشان می دهد. (بزرگ اصل، 1384)
الخدش (2001) عـلاوه بر مشروعیت، مسئـله زکـات را در تعریف حسابـداری اسلامی گنجـانـده است.
حسابداری اسلامی عبارت است از فرایند شناسایی، اندازه گیری و گزارشگری مشروعیت فعالیت های مالی که برای تصمیم گیری، محاسبـه زکات و محاسبه سود واقعی عملیات سرمایه گذاری اسلامی براساس دستورات اسلام، مفید باشد. (بزرگ اصل، tarazname.com)
به دنبال تعریف ارائه شده از حسابداری محققان شروع به جستجو جهت بسط اهداف حسابداری اسلامی کردند. گمبلینگ و کریم، و بایدون و ویلت تأیید کردند که زکات یکی از اهداف اصلی حسابداری است. آنها معتقدند که تعیین الزاماتی برای محاسبه و پرداخت زکات به عنوان هدف اصلی، سبب ممانعت از عمل ناخواسته فریبکاری (تقلب) در هر شکل می شود، زیرا هیچ چیز از خداوند مخفی نمی ماند. (ولایوثام، 1383)
نتایج تحقیق عدنان و گافیکین نشان میدهد که هدف اصلی اطلاعات حسابداری اسلامی، ارائه اطلاعات برای ایفای تعهد پاسخگویی به صاحب اصلی یعنی خداوند متعال است. بنابراین، پاسخگویی کلی زمانی در عمل محقق می شود که در راستای ایفای تعهد زکات باشد چرا كه اگر زکات به عنوان هدف اولیه قرار گیرد هر شخص از فریبکاری یا ظاهر آرایی ناخواسته پرهیز می کند، زیرا همیشه خدا را ناظر اعمال خود می بیند. در نتیجه، اطلاعات حـسابداری بــه طور غیرمـستقیم هـم پـاسخگـوی نیازهای استفاده کنندگان است و هم پاسخگوی مسئولیت اجتماعی. (بزرگ اصل، 1384)
این نكته حائز اهمیت است كه بحث در رابطه با عنوان « حسابداری اسلامی » نباید به گونه ای گردد كه موجب غفلت از محتوای آن شود. آنچه دارای اهمیت است محتواست و شكل و نام آن در درجه بعد قرار دارد.
طبق آنچه كه از نظریات محققین بدست می آید، محتوای « حسابداری اسلامی » آشنایی حسابداران با آموزه های اسلامی كه مرتبط با رویدادهای مالی باشند، می باشد. به عبارت دیگر، توجه به رویكرد اسلامی در حسابداری، محتوای اصلی حسابداری اسلامی محسوب می شود.
در این راستا آشنایی حسابداران با انواع عقود و معاملات اعم از عقود و معاملات مشروع و عقود و معاملات نامشروع ضروری به نظر می رسد. همچنین آشنایی آنان با خمس و زكات و نحوه محاسبه آن نیز مورد توجه در حسابداری اسلامی می باشد.
شایان ذكر است كه در كلام محققین مذكور تنها به موضوع زكات توجه شده است و موضوع خمس طرح نگردیده است. علت را با نگاهی اجمالی به موضوع در می یابیم. محققین مذكور پیروی مكتب اهل سنت می باشند و در این مكتب، خمس به موارد محدودی تعلق می گیرد كه امروزه كاربرد چندانی ندارند لیكن در مكتب تشیع دایره تعلق خمس بسیار وسیع تر می باشد به گونه ای كه كمتر كسی یافت می شود با این موضوع سر و كار نداشته باشد.
موضوع دیگری كه در بحث حسابداری اسلامی قابل طرح است، موضوع ارث می باشد. ارث از مواردی است كه در قرآن كریم و به تبع آن، در فقه اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. از آنجا كه در مسأله ارث عموماً مباحث مالی مطرح می باشد و بعضاً پیچیدگی هایی در محاسبات آن وجود دارد، آشنا شدن حسابداران با آن ضروری به نظر می رسد.
از دیدگاهی دیگر می توان ضرورت آشنایی حسابداران با چگونگی محاسبه ارث را این گونه بیان نمود:
با نگاهی به قانون مالیات های مستقیم در می یابیم كه یك باب آن در رابطه با مالیات بر ارث می باشد كه در آن، چگونگی محاسبه مالیات بر ارث مورد بررسی قرار گرفته است. حسابداران این مباحث را در درس حسابداری مالیاتی مطالعه می نمایند. برای محاسبه مالیات بر ارث، در ابتدا باید سهم الارث هر فرد مشخص شود و سپس مالیات آن معین گردد. حال سؤال این است كه چگونه حسابداران باید مالیات بر ارث را محاسبه نمایند در حالی كه نمی توانند سهم الارث هر فرد را مشخص كنند؟
موضوع دیگری كه در بحث حسابداری اسلامی مطرح شده است، موضوع وقف است. وقف از موارد مورد توجه در فقه اسلامی می باشد. در فقه تأكید بسیار بر حفظ موقوفات و تأمین نظر واقفین شده است. دستیابی به این هدف مستلزم سیستم حسابداری است كه بتواند درآمدها و هزینه ها را به نحو صحیح شناسایی و در مسیر مشخص شده صرف نماید. از این رو موضوع حسابداری موقوفات مطرح گردیده است.
4. نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات
در انتهای مقاله به منظور توجه هر بیشتر به رویكرد اسلامی در حسابداری پیشنهاداتی ارائه گردیده است. از جمله این پیشنهادات، افزودن دروس و سرفصل هایی تحت عناوین «حسابداری مالیات های اسلامی»، «حسابداری موقوفات»، «حسابداری ارث»، «حسابداری بانك ها و مؤسسات مالی اسلامی»، «عقود و معاملات اسلامی»، «بانكداری اسلامی»، «اقتصاد اسلامی»، «مدیریت مالی اسلامی» و «اخلاق در حسابداری» به رشته حسابداری می باشد.
همچنین تأسیس انجمنی تحت عنوان «انجمن حسابداران اسلامی» نیز از جمله پیشنهادات قابل ارائه می باشد. با تأسیس این انجمن، زمینه گردآمدن كلیه حسابداران با اندیشه های نو و خلاق فراهم می شود به گونه ای كه با بهره گیری از کلیه توان انسانی و پرورش ایده ها و نظریات مربوطه، توسعه و ارتقا هر چه بیشتر امر حسابداری اسلامی را فراهم می گرداند.
