مقدمه
کنار آمدن و انطباق با تغییرات و صدمات، بخش ناگزیری از زندگی همه آدم‌هاست. هر کس، در مقطعی از زندگی خود، ضایعه‌ای راتجربه می‌کند. البته شدّت این ضایعه‌ها متفاوت است. برخی از آن‌ها نسبتاً خفیف هستند (مثل ناکامی در ثبت‌نام کلاسی که می‌خواستیم شرکت کنیم) و برخی دیگر شدیدتر و گاه فاجعه‌بار (مثل سیل و زلزله). چگونگی کنار آمدن ما با این مسائل، می‌تواند نقش مهمی نه تنها در عواقب آن، بلکه در پیامدهای روان‌شناختی بلند مدت آن ایفاء کند.
بهبودپذیری چیست؟
آیا تا کنون متوجه شده‌اید که بعضی از افراد به هنگام روبرو شدن با یک مصیبت و فاجعه آرامش خود را حفظ می‌کنند در حالی که برخی دیگر بی‌تاب می‌شوند و در هم می‌شکنند؟ روان‌شناسان به قابلیت انطباق با مسائل و شکست‌ها، «بهبودپذیری» می‌گویند. افراد بهبودپذیر قادرند با به کارگیری مهارت‌ها و نقاط قوت خود، با مشکلات و چالش‌های زندگی نظیر از دست دادن شغل، مشکلات مالی، بیماری، بلایای طبیعی، اورژانس‌های پزشکی، طلاق یا مرگ عزیزان، کنار آیند و دوباره به حالت عادی اولیه بازگردند.
کسانی که فاقد این بهبودپذیری باشند ممکن است در برخورد با این گونه مشکلات از پا درآیند. آن‌ها ممکن است مدت‌ها با مشکلات و مسائل، درگیری ذهنی داشته باشند و از سازوکارهای ناسالم برای انطباق با این چالش‌ها استفاده کنند. به طور کلی، این گونه افراد دیرتر به حالت عادی باز می‌گردند و در نتیجه ممکن است ناراحتی‌های روان‌شناختی بیشتری را تجربه کنند.
بهبودپذیری باعث از بین بردن استرس یا حل مشکلات زندگی نمی‌شود. بلکه به افراد این توانایی را می‌بخشد که با مشکلات پیش‌رو برخورد کنند، بر گرفتاری‌ها و سختی‌ها فائق آیند و جریان زندگی‌شان را پی بگیرند. تا کنون بسیاری از مردم در مواجهه با حوادث مصیبت‌بار توانسته‌اند رفتارهای بهبودپذیر از خود نشان دهند. حتی در شرایط کاملاً غیرمنتظره نیز افراد می‌توانند خونسردی خود را حفظ کرده، تمرکزشان را از دست ندهند و نه تنها نجات یابند بلکه از موقعیت به دست آمده نیز استفاده کنند.
برخی از افراد به طور طبیعی و ذاتی دارای این قابلیت هستند و ویژگی‌های شخصیتی کمکشان می‌کند که در برخورد با چالش‌ها تمرکزشان را از دست ندهند. امّا این رفتارها، ویژگی‌های مادرزادی نیستند که فقط در عده معدودی وجود داشته باشند. به عقیده بسیاری از خبرگان و صاحب‌نظران، بهبودپذیری بسیار متداول است و همه افراد می‌توانند مهارت‌هایی را بیاموزند که آنان را بهبودپذیرتر سازد.
ویژگی‌های بهبودپذیری
با وجودی که مهارت‌های انطباقی افراد در مواجهه با شرایط بحرانی، بسیار متفاوت است امّا چند ویژگی کلیدی برای بهبودپذیری وجود دارد. بسیاری از این مهارت‌ها قابل پرورش دادن است و باعث افزایش توانایی ما در مواجهه با شکست‌ها و ناکامی‌های زندگی می‌گردد.
• آگاهی
افراد بهبودپذیر نسبت به وضعیت و شرایط، واکنش‌های هیجانی خود و رفتارهای افراد پیرامون خود، آگاهی دارند. به منظور مدیریت احساسات، درک این که چه عاملی باعث به وجود آمدن آن‌ها می‌شود و چرا، ضرورت دارد. افراد بهبودپذیر با داشتن چنین آگاهی می‌توانند کنترل خود بر اوضاع را حفظ کنند و به راه‌های جدیدی برای برخورد با مسائل و مشکلات بیندیشند.
• درک این که شکست جزئی از زندگی است
یکی دیگر از ویژگی‌های بهبودپذیری، درک این نکته است که زندگی پر از چالش‌هاست. با وجودی که نمی‌توانیم جلوی بسیاری از این مشکلات را بگیریم امّا می‌توانیم با حفظ آرامش و انعطاف‌پذیری، با تغییرات کنار آئیم.
• وجود یک کانون داخلی کنترل
آیا فکر می‌کنید که بر روی زندگی خود کنترل دارید؟ یا این که دلایل و منابع خارجی را عامل شکست‌ها و مشکلات خود می‌دانید؟ به طور کلّی، افراد بهبودپذیر دارای آن چیزی هستند که روان‌شناسان به آن «کانون داخلی کنترل» می‌گویند. این افراد معتقدند که اقدامی که می‌کنند بر نتیجه یک پیشامد تاثیر می‌گذارد. البته، برخی عوامل، مثل بلایای طبیعی، خارج از کنترل شخصی ما می‌باشند. با وجودی که همیشه می‌توان عوامل خارجی را مقصر دانست و مورد شماتت قرار داد امّا این که حس کنیم که قدرت تصمیم‌گیری برای اثرگذاری بر روی شرایط، بر روی نحوه انطباق و بر روی آینده خود داریم، بسیار اهمیت دارد.
• مهارت‌های حل مساله
هنگام بروز بحران، تا چه حدّ قادریم راه حلی که ما را به ساحل نجات می‌رساند بیابیم؟ مردم، در شرایط بحرانی، گاهی اوقات یک بُعدی‌نگر می‌شوند و در توجه به جزئیات مهم یا استفاده از فرصت‌ها ناکام می‌مانند. افراد بهبودپذیر قادرند با حفظ آرامش و تمرکز خود، مساله را به دقت در نظر گرفته و راه حل مناسبی برای آن بیابند.
• داشتن ارتباطات اجتماعی قوی
همیشه به هنگام دست و پنجه نرم کردن با یک مشکل، داشتن افراد پشتیبان بسیار مهم است. صحبت کردن درباره چالش‌های پیش‌رو، راه خوبی برای به دست آوردن دیدگاه بهتر، جستجوی راه‌حل‌های جدید و یا حداقل تخلیه هیجانات است.
• نجات یافته نه قربانی
به هنگام مواجهه با هر بحران بالقّوه، ضروری است خود را به عنوان نجات یافته در نظر بگیریم. باید از فکر کردن مانند یک قربانی شرایط پرهیز کرد و به جای آن به دنبال راه‌هایی برای حل مشکل بود. با وجودی که وضعیت و شرایط ممکن است غیرقابل اجتناب باشد امّا هنوز می‌توان بر روی یک پیامد مثبت تمرکز کرد.
• توانایی برای کمک خواستن
با وجودی که داشتن تدبیر و ابتکار بخش مهمی از بهبودپذیری است، امّا دانستن این که چه موقع درخواست کمک کنیم نیز بسیار اهمیت دارد. در شرایط بحرانی، کمک گرفتن از روان‌شناسان و مشاورانی که به طور خاص برای مواجهه با این گونه شرایط آموزش دیده‌اند، می‌تواند مفید باشد. سایر منابع بالقوه کمک‌رسان عبارتند از:
- کتاب: مطالعه تجربیات افراد دیگری که چنین شرایطی داشته‌اند و موفق به غلبه بر مشکلاتشان شده‌اند هم تولید انگیزه می‌کند و هم ایده‌های جدیدی را در اختیار می‌گذارد.
- اجتماعات برخط: اجتماعات برخط می‌توانند پشتیبانی مداوم در اختیار بگذارند و مکانی برای بحث درباره موضوعات مختلف با افرادی باشند که آن‌ها نیز شرایط مشابهی را تجربه کرده‌اند.
- گروه‌های پشتیبان: حضور در جلسات گروه‌های پشتیبان وسیله خوبی برای صحبت کردن درباره چالش‌های پیش‌رو و یافتن شبکه‌ای از افرادی است که می‌توانند همدردی و پشتیبانی کنند.
- روان‌درمانی: اگر در انطباق با شرایط بحرانی مشکل دارید، مشاوره با یک متخصص سلامت روان به شما کمک می‌کند تا با مشکل روبرو شوید، نقاط قوت خود را بشناسید و مهارت‌های انطباقی تازه‌ای در خود به وجود آورید.
10 راه برای بهبودپذیری بیشتر
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که با وجودی که برخی از افراد به طور طبیعی بهبودپذیری بیشتری دارند امّا این رفتارها قابل یادگیری نیز می‌باشد. آنچه در زیر آمده، چند روش برای تقویت بهبودپذیری در افراد است.
1- اعتقاد به توانایی‌های خود
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که اتکاء به نفس و خودباوری نقش مهمی در مواجهه با استرس و التیام یافتن پس از سختی‌های زندگی دارد. دستاوردها و نقاط قوتتان را برای خود یادآوری کنید. اعتماد داشتن به توانایی خود برای مواجهه با بحران‌ها، شیوه‌ای عالی برای ایجاد و تقویت بهبودپذیری برای آینده است.
2- یافتن حس هدفمندی
کندیس‌لایتر پس از آن که دختر 13 ساله‌اش توسط یک راننده مست کشته شد، بنیاد «مادران علیه رانندگان مست»را بنا نهاد. او که از جریمه سبک راننده در دادگاه ناراحت شده بود تصمیم گرفت انرژی خود را برآگاهی بخشی و اطلاع‌رسانی در مورد خطرات رانندگی در شرایط مستی، متمرکز سازد. او در روز مرگ دخترش به خود قول داد که در این راه به مبارزه برخیزد و برای سال‌های پیش رو دستاورد مثبتی کسب کند. در مواجهه با بحران یا تراژدی، یافتن حس هدفمندی می‌تواند نقش مهمی در بهبود شخص ایفاء کند.
3- ایجاد شبکه اجتماعی
داشتن افراد پشتیبان در پیرامون خود به مثابه یک عامل حفاظت کننده در شرایط بحرانی عمل می‌کند. داشتن افرادی که بتوانید به آن‌ها اعتماد کنید بسیار مهم است. با وجودی که حرف زدن درباره یک وضعیت با یک دوست، مشکل را برطرف نمی‌کند امّا به شما اجازه می‌دهد که احساستان را با او به اشتراک بگذارید، پشتیبانی کسب کنید، بازخورد مثبت به دست آورید و احتمالاً راه‌حل‌هایی برای مشکلتان بیابید.
4- پذیرفتن تغییر
انعطاف‌پذیری بخش مهمی از بهبودپذیری است. با یادگرفتن انطباق‌پذیری بیشتر، برای مواجهه با بحران‌های زندگی مجهزتر می‌شوید. افراد بهبودپذیر معمولاً ازاین رویدادها به عنوان فرصتی برای در پیش گرفتن راهی تازه استفاده می‌کنند.
5- خوش بینی
مثبت باقی‌ماندن در دوره‌های تاریک و سخت زندگی، دشوار است امّا حفظ امیدواری بخش مهمی از بهبودپذیری است. خوش‌بین بودن به معنی نادیده گرفتن مشکل و تمرکز بر پیامدهای مثبت آن نیست. خوش‌بین بودن یعنی درک این که ناکامی‌ها و شکست‌ها گذرا هستند و این که مهارت‌ها و توانایی‌هایی برای مقابله با چالش‌های پیش‌رو در اختیاردارید. شرایطی که در آن قرار دارید ممکن است بسیار سخت باشد امّا آنچه اهمیت دارد این است که در باره آینده روشن‌تر امیدوار و مثبت باقی بمانید.
6- پرورش خود
هنگامی که استرس دارید به سادگی ممکن است از نیازهای شخصی خود غافل شوید. از دست دادن اشتها، کنار گذاشتن ورزش و خواب کافی نداشتن، همگی واکنش‌های شایع در یک شرایط بحرانی هستند. هرگز از پرورش و رسیدن به خود غافل نشوید. همیشه زمان‌هایی را برای فعالیت‌هایی که از آن لذت می‌برید کنار بگذارید. با مراقبت از نیازهای خود، می‌توانید سلامت عمومی و بهبودپذیری خود را تقویت کنید و برای مواجهه با چالش‌های زندگی آمادگی لازم را به دست آورید.
7- تقویت مهارت‌های حل مساله
هرگاه با چالش جدیدی مواجه شدید، فهرستی از راه‌های بالقوه‌ای که برای حل مساله به نظرتان می‌رسد درست کنید. راهبردهای متفاوت را آزمایش کنید و بر روی ایجاد روشی منطقی برای حل مساله تمرکز نمائید. با پرورش مرتب مهارت‌های حل مساله در خود، برای انطباق با چالش‌هایی که بروز می‌کند آماده‌تر می‌شوید.
8- هدف گذاری
شرایط بحرانی، هراس‌آور و هولناک هستند. گاهی اوقات ممکن است حتی حل نشدنی به نظر آیند. افراد بهبودپذیر قادرند به این شرایط به شیوه واقعی‌تری بنگرند و آنگاه هدف‌های منطقی برای مواجهه با مسائل قرار دهند. هنگامی که خود را ناتوان و درهم شکسته یافتید، یک قدم به عقب بردارید و آنچه در پیش رو دارید را ارزیابی کنید. راه‌حل‌های ممکن را در نظر بگیرید و سپس آن‌ها را به گام‌های قابل مدیریت بشکنید.
9- اقدام برای حل مساله
منتظر شدن برای این که یک مساله خود به خود برطرف گردد، تنها باعث طولانی‌تر شدن بحران می‌شود. به جای این کار، فوراً شروع به کار کردن بر روی راه حل‌ها بکنید. هر چند ممکن است راه‌حل فوری و ساده‌ای وجود نداشته باشد امّا می‌توان به صورت گام به گام برای بهتر کردن شرایط اقدام کرد. بر روی پیشرفت‌های به عمل آمده تمرکز کنید و سپس برای گام بعدی برنامه‌ریزی کنید. به حجم زیاد کارهایی که هنوز باقی مانده است فکر نکنید.
10- پرورش مهارت‌ها
ایجاد بهبودپذیری در خود، فرایندی طولانی است. بنابراین اگر هنوز برای انطباق با شرایط بحرانی مشکل دارید ناامید نشوید. به گفته دکتر راس‌نیومن: «پژوهش‌ها نشان داده‌اند که بهبودپذیری یک چیز غیرعادی نیست بلکه بر عکس، کاملاً عادی است و اغلب افراد می‌توانند آن را بیاموزند» (2002). بهبودپذیری مستلزم اقدامات یا رفتارهای خاص نیست بلکه از یک نفر به نفر دیگر می‌تواند کاملاً فرق کند. ویژگی افراد بهبودپذیر را تمرین کنید و به یاد داشته باشید که این مهارت‌ها را با توجه به نقاط قوت موجود خود پرورش دهید.
