ارسلان افشار* بعد از انقلاب صنعتي و تشكيل شركت‌‌هايي با سهامداران زياد وسرمايه هنگفت، جدايي مالكان(سهامداران) ومديران، موضوعي جدايي‌ناپذير از فعاليت‌‌هاي اقتصادي شد. اين موضوع در عصر جهاني شدن سرمايه و تاسيس شركتهاي سهامي چندين هزار سهامداري كه ممكن است در يك كشور نباشند تشديد شده است.
به دليل اين جدايي،سهامداران و مالكان براي اطمينان از حفظ ثروتشان و انجام امور شركت طبق اهداف تعيين شده كه مهمترين آنها افزايش ثروت مالكان است به فكر چاره افتادند كه در نهايت به بهترين و كم هزينه ترين راه حل، يعني مراجعه به افرادي مستقل،كار آزموده وامين به نام حسابرس مستقل منتج شد.
يكي از مهمترين منابع اطلاعاتي تصميم گيري سرمايه‌‌گذاران، مديران، اعتباردهندگان،نهادهاي نظارتي، اتحاديه‌‌هاي صنفي وكارگري، تحليل‌گران مالي، دولت و...صورتهاي مالي تهيه شده توسط مديران است.اين تهيه كنندگان به دلايلي از جمله تضاد منافع احتمالي با ساير گروههاي استفاده كننده اطلاعات، جانبداري ازمنافع يكي از گروههاي استفاده كننده اطلاعات،منافع شخصي يا سازماني،خوب جلوه دادن وضعيت شركت، دريافت اعتبار با نرخ بهره مناسب، كاهش ماليات،افزايش پاداش،تداوم مديريت و...ممكن است اقدام به انتشاراطلاعاتي كنند كه باعث گمراهي استفاده كنندگان شود. بيشترين استفاده كنندگان اطلاعات صورتهاي مالي يعني سرمايه‌‌گذاران و صاحبان موسسات براي جلوگيري از دستكاري احتمالي اطلاعات توسط تهيه كنندگان و اطمينان از نمايش مطلوب وضعيت موسسات خود در صورتهاي مالي، بررسي مطلوبيت صورتهاي مالي را به حسابرسان مي‌‌‌‌سپارند. بررسي جستجوگرانه مدارك حسابداري و ساير شواهد زيربناي صورتهاي مالي از طريق كسب آگاهي از سيستم كنترلهاي داخلي و بازرسي مدارك، مشاهده دارايي‌ها، پرسش از منابع داخل و خارج موسسه مورد رسيدگي واجراي ساير روش‌هاي رسيدگي توسط فردي غير از تهيه‌كنندگان صورتهاي مالي به منظور اظهارنظر حرفه‌اي نسبت به مطلوبيت ارائه صورتهاي مالي طبق استانداردهاي حسابداري بر اساس حسابرسي به عمل آمده را حسابرسي ميگويند.صورتهاي مالي موسسات براي بهره‌مندي از كيفيت مطلوب، قابليت مقايسه عملكرد سال‌‌هاي مختلف يك شركت با خود و شركتهاي ديگر بايد طبق اصول وخط مشي‌‌هايي كه به آن اصول حسابداري ميگويند تهيه شود. حسابرسان موظفند حسابرسي خود را چنان برنامه‌ريزي كنند كه اطميناني معقول براساس حسابرسيشان به استفاده كننده اعطا كنند كه صورتهاي مالي حسابرسي شده وضعيت مالي شركت را طبق اصول پذيرفته شده حسابداري به نحو مطلوب نمايش مي‌‌‌دهد.با توجه به تعريف حسابرسي و توضيحات ذكر شده حسابرسان براي يافتن تقلب و مچ‌گيري فعاليت نمي‌‌‌كنند. بلكه وظيفه اصلي آنها اظهار نظر حرفه‌اي درباره مطلوبيت ارائه اطلاعات در صورتهاي مالي است. حسابرسان با توجه به نوع رسيدگي‌‌هايشان كه نمونه‌اي است نمي‌‌‌توانند اطميناني 100درصد از عاري بودن صورتهاي مالي از تقلب واشتباه به استفاده‌كنندگان بدهند.اما حسابرسان در بررسيهاي خود ممكن است اشتباهات و تقلب‌‌هايي را كشف كنند. حتي در صورتي كه حسابرسان با صرف وقت طولاني وهزينه فراوان تمام اسناد مالي را بررسي كنند هم نمي‌‌‌توانند اطمينان 100درصدي بدهند زيرا حسابرسان قادر به كشف تقلبات دسته‌جمعي(تباني)نخواهند بود.
تهيه كنندگان اطلاعات در دنيايي كه تجارت وسرمايه‌گذاري در آن جهاني شده، از سوي استفاده‌كنندگان اطلاعات به شدت تحت فشار هستند و مي‌خواهند اطلاعات جديد و به موقع، در عين حال قابل اتكا(قابل اطمينان) دريافت كنند. حسابرسان براي رفع نيازاستفاده كنندگان در حسابرسي خود به جاي سندرسمي تمام مدارك پشتوانه صورتهاي مالي مجبورند از حسابرسي مبتني بر سيستم كنترلهاي داخلي شركت مورد رسيدگي يا حسابرسي مبتني بر ريسك استفاده كنند.
حسابرسي مبتني بر سيستم كنترلهاي داخلي شركت مورد رسيدگي: حسابرسان با بررسي، مداقه و شناخت سيستم كنترلهاي داخلي، جايگاه حسابرس داخلي و نوع فعاليت شركت و غيره ممكن است با اتكا بر سيستم كنترلهاي داخلي شركت مورد رسيدگي، با بررسي تعداد محدودي از مدارك با استفاده از تجربه و قضاوت حرفه‌اي با صرف كمترين وقت وهزينه اظهار نظر حرفه‌اي كنند يا با عدم اتكا بر سيستمهاي كنترل داخلي موسسه مورد رسيدگي به علت ضعف يا عدم اجراي مناسب آن كنترل‌ها باصرف وقت وهزينه فراوان پس از بررسيهاي زياد اظهار نظر حرفه‌اي كنند.
حسابرسي مبتني بر ريسك: حسابرس با احتمال خطر حسابرسي كه شامل احتمال خطر ذاتي، احتمال خطر كنترل واحتمال خطر عدم كشف است روبه‌رو است. احتمال خطر حسابرسي يعني حسابرس نادانسته نظر خود را درباره صورتهاي مالي حاوي خطاي (تحريف )با اهميت بطور مناسب تعديل نكند.در حسابرسي مبتني بر ريسك حسابرس با برآورد ريسك هر گروه از حساب‌‌هاي ترازنامه، سود وزيان و... حسابرسي رابرنامه ريزي وميزان رسيدگي ها را تعيين مي‌‌‌كند.
حسابرسان علاوه بر اظهار نظر حرفه‌اي درباره مطلوبيت صورتهاي مالي مي‌‌‌توانند صاحبكار را در شناخت نقاط ضعف سيستمهاي كنترل داخلي وتهيه صورتهاي مالي مطلوب‌‌تر ياري كنند. حضور حسابرسان در موسسات مورد رسيدگي از نظر رواني حضور فردي كارآزموده ومراقب را براي كاركنان موسسه تداعي مي‌‌‌كند تا آنها را به انجام امور به نحو مطلوب وطبق مقررات تشويق كند.مهمترين وظيفه حسابرسان تهيه گزارش حسابرسي است كه در آن اظهار نظر حرفه‌اي خود را درباره مطلوبيت ارائه صورتهاي مالي طبق استانداردهاي حسابداري به صراحت اعلام مي‌‌‌كنند.اظهار نظر حسابرسان ممكن است يكي از 4 نوع الف) مقبول ب)مشروط ج)مردود ه)عدم اظهار نظر باشد.
الف)نظر مقبول: يعني به نظرحسابرس، صورتهاي مالي واحد مورد حسابرسي وضعيت مالي شركت را طبق استانداردهاي حسابداري به نحو مطلوب نمايش مي‌‌‌دهد.
ب)نظر مشروط: حسابرس در حسابرسي خود به مواردي پي برده كه نه آنقدر مهم است كه درباره صورتهاي مالي مجوز اظهار نظر مردود يا عدم اظهار نظر بدهد نه آنقدر بي‌اهميت كه اجازه اظهار نظر مقبول دهد.
ج)نظر مردود: حسابرس در حسابرسي خود به موارد بسيار مهمي(اساسي) پي برده است كه صورتهاي مالي، استفاده‌كنندگان را گمراه خواهد كرد و مديران موسسه مورد حسابرسي حاضر به اصلاح آنها نشده‌اند. (توافق نكردن مديران موسسه مورد حسابرسي و حسابرس مثلا در اجراي يكي از اصول حسابداري و...)
د)عدم اظهار نظر: حسابرس به دلايلي از جمله ابهام بسيار با اهميت اساسي يا زير سوال رفتن فرض تداوم فعاليت يا عدم قابليت اتكا بر سيستم كنترل داخلي نمي‌‌‌تواند اظهار نظري ارائه كند.حسابرسان با حسابرسي به عمل آمده سهامداران خرد و بدون نفوذ را مطمئن مي‌‌‌كنند كه فردي ناظر، متخصص و مستقل مي‌‌تواند از حقوق آنها دفاع كند. همچنين مديران شركتهاي مورد حسابرسي مي‌‌‌توانند با استناد به گزارش حسابرسان مستقل امانتداري،بهره وري و اثر بخشي فعاليت‌ها و تصميمات خود را نشان بدهند. دولت‌ها مي‌‌‌توانند بدون صرف هزينه‌اي با اتكا بر گزارش حسابرسان مستقل و با اطمينان معقولي كه به صورتهاي مالي حسابرسي شده خواهند داشت مبلغ سود و زيان شركت‌‌‌ها را طبق صورتهاي ماليشان قبول و به در آمد مالياتي كه مورد توافق دولت و شركت‌‌‌ها خواهد بود دست يابند.موسسات مورد حسابرسي نيز با اتكا به گزارش حسابرسان مي‌‌‌توانند به تامين مالي با نرخ‌‌هاي كمتر دست يابند و از پرداخت هزينه‌‌هاي تامين مالي زياد بپرهيزند.همچنين اعتبار دهندگان نيز با اطمينان از وصول مطالبات به موسساتي كه گزارش حسابرسي آنان مقبول يا بدون بند است با خيال راحت از بازپرداخت تعهدات به موسسات مورد حسابرسي تسهيلات پرداخت كنند.جامعه حسابرسان براي حفظ اعتماد جامعه، حفظ استقلال و نمايش آن اقدام به تشكيلngoهاي خود انتظامي كرده‌اند كه اين ngoها وظيفه تعيين صلاحيت، تنبيهات متخلفان اين حرفه را بر عهده دارند. (مثل:انجمن حسابداران رسمي،انجمن حسابداران خبره...).
حال با توجه به توضيحات گفته شده مي‌‌توان نتيجه گرفت كه حسابرسان مستقل با حسابرسي خود و نتيجه آن كه گزارش حسابرسي است در انجام امور زير نقش عمده و مهمي‌‌‌بر عهده دارند:
- افزايش اطمينان به اطلاعات مندرج در صورتهاي مالي براي تصميم گيري فعالان اقتصادي و سرمايه‌‌گذاران حال وآتي.
- اطمينان دهي به مالكان در انجام امور موسسه طبق خط مشي تعيين شده وگزارش آن طبق استانداردهاي حسابداري.
- اطمينان مديران از نمايش مطلوب و بدون غرض تلاش‌ها و فعاليتشان.
كمك به دولت در دريافت ماليات بدون صرف هزينه وصول آن.
- كمك به اعتبار دهندگان در اعطاي اعتبار با نرخ‌‌هاي معقول واطمينان از وصول آنها.
- كمك به گسترش حرفه حسابرسي، حسابداري و اشتغال زايي.
- تعديل منافع گروههاي مختلف استفاده كننده از صورتهاي مالي و جلوگيري از جانبداري صورت‌‌ها از منافع يك گروه.
- كمك به موسسات حسابرسي شده براي دريافت اعتبارات مورد نياز با حداقل هزينه.
