مطالعه نيازهاي اکولوژيکي و پراکنش گونه Eremurus spectabilis در استان خراسان

مجيد دشتي1 ، حامد ظريف کتابي 1، حسين توکلي1 و اصغرپارياب2
1- اعضاي هيأت علمي 2- کارشناس پژوهشي مرکز تحقيقات کشاورزي و منابع طبيعي خراسان
مشهد- بزرگراه شهيد کلانتري، حد فاصل ميدان جمهوري اسلامي و جهاد، مرکز تحقيقات کشاورزي و منابع طبيعي خراسان
ص پ:1148-91735



خلاصه


سريش تماشايي با نام علمي Eremurus spectabilis گياهي چند ساله از خانواده Liliaceae است. ريشه‌هاي اين گياه پس از خشك شدن به سادگي پودر شده و در مجاورت با آب چسبناك مي‌شود. در اين تحقيق خصوصيات رويشگاههاي گونه در استان به منظور تعيين نيازهاي اکولوژيکي و نيز مناطق پراکنش آن در سطح استان خراسان مورد مطالعه قرار گرفت. نتايج نشان دادند كه دامنه ارتفاعي رويشگاههاي اين گونه از حداقل 900 تا 3000 متر مشاهده مي‌شود. اين گياه در اراضي كم عمق و سنگلاخي در تمام جهات جغرافيايي و شيب 12 تا 68 درصد ديده مي‌شود. ميزان نوسانهاي بارندگي در رويشگاهها، از حداقل 200 تا 600 ميلي متر و متوسط درجه حرارت سالانه بين 5 تا 15 درجه سانتيگراد متغير است. بر اساس روش طبقه‌بندي اقليمي دومارتن توسعه يافته ، حدود 50 درصد رويشگاههادر اقليم نيمه خشك سرد قرار دارد.گونه فوق ،خاكهاي كم عمق و سنگلاخي با بافت لومي شني تا لومي سيلتي بدون گچ با اسيديته حدود خنثي كه به خوبي زهكشي شده اند را ترجيح مي‌دهد. پايين بودن هدايت الكتريكي (EC) خاك بيانگر مقاومت كمتر اين گونه به شوري است.
واژه‌هاي كليدي: سريش، نيازهاي اكولوژيكي، خراسان.


مقدمه


استفاده از گياهان فرعي مراتع به منظور دارو و يا صنعت از دير زمان مورد توجه بشر بوده است. با وجود اين برداشت غير اصولي از اين منابع ارزشمند باعث شده تا در مناطقي كه امكان حضور آنها قطعي به نظر مي‌رسد، اين گونه‌ها حذف و يا در حد تك بوته‌هايي بر جاي نمانند. سريش تماشايي ( Eremurus spectabilis) گياهي پايا، تك لپه و متعلق به خانواده لاله مي‌باشد كه در ايران و برخي ديگر ازکشورها برگهاي جوان آن دراوايل فصل بهار به‌عنوان سبزي خوراكي استفاده مي شود (هدريك، 1972وآباك ودوزنلي،1989). ريشه هاي اين گونه چسبناک بوده واين چسب با نام محلي سريش ويا تغييراتي در نام آن خوانده مي‌شود( رشينگر، 1982) علاوه بر اين مصرف دارويي آن در تركيب با ساير گياهان دارويي ارزش آن را مضاعف ساخته است. متأسفانه در طي سالهاي اخير به دليل عدم نظارت دقيق و اعمال روشهاي غيرعلمي در بهره برداري اين محصول، رويشگاههاي منطقه آسيب ديده وعلاوه برافت محصول، تخريب مراتع را بدنبال داشته است. اين تحقيق با هدف بررسي نيازهاي اکولوژيکي گونه ونيز شناسايي رويشگاههاي آن در استان خراسان انجام گرديد.

مواد و روشها


براي اين منظور بااستفاده از منابع موجود (مبين، 1358 و رشينگر،1982) ونيز گزارشهاي طرحهاي شناخت مناطق اكولوژيكي مناطق احتمالي رويش اين گونه تعيين وپس از كنترل وتطبيق آن رويشگاهها با انجام مشاهدات صحرايي، نقشه مقدماتي رويشگاههاي گياه تهيه گرديد. در تكميل مطالعه فوق با استفاده از نقشه‌هاي 50000/1 و250000/1 توپوگرافي سازمان جغرافيائي كشور مناطق ديگري از رويشگاههاي گونه فوق درطي سالهاي مختلف اجراي طرح تعيين وبرروي نقشه ثبت گرديد. به منظور مطالعه مؤلفه‌هاي هواشناسي از آمار طويل المدت نزديكترين ايستگاههاي موجوددرمنطقه طرح استفاده گرديد. همچنين لايه‌هاي اطلاعاتي رقومي شده جاماب (خليلي، 1370) برروي نقشه رويشگاههاي گونه در سطح استان ترسيم گرديد ، نمونه‌هاي خاك از مناطق مختلف استان جهت تجزيه وتحليل خصوصيات خاک‌شناختي جمع آوري گرديد. خصوصيات سازندهاي زمين شناسي بستر رويشگاهها ، با استفاده از نقشه‌هاي سازمان زمين شناسي (مقياس250000/1) و نيز نقشه‌هاي ارزيابي منابع و قابليت اراضي استان مطالعه گرديد

نتايج و بحث


گونه فوق از پراکنش قابل ملاحظه اي در ارتفاعات شمالي و جنوبي بينالود، ارتفاعات تربت حيدريه، تربت جام ، فريمان و نيز ارتفاعات هزار مسجد و پارک ملي گلستان برخور دار است.
دامنه ارتفاعي رويشگاههاي اين گونه از حداقل 900 تا حداكثر 3000 متر در استان خراسان مشاهده گرديد. چنين به‌نظر مي‌رسد كه در ارتفاعات بالاتر از 3000 متر نيز ديده شود. رشينگر (1982) نيز دامنه ارتفاعي اين گونه را از حداقل 900 متر در شمال ايران (غرب چالوس) تا 3600 متر در استان چهارمحال بختياري،دماورگزارش نموده است.



گياه عمدتا، داراي بافت لومي شني تا لومي سيلتي سنگريزه‌اي بدون گچ مي‌باشد. پايين بودن مقدار سديم و به تبع آن EC خاک رويشگاهها بيانگر مقاومت كمتر اين گونه به شوري مي‌باشد. بررسي‌هاي زمين شناسي نشان دادند که پراکنش اين گونه ارتباط تنگاتنگي با مناطق صخره‌اي وبويژه سنگريزه‌اي دارد. سازندهاي شيلي، ‌آهكي، ماسه سنگي و سنگهاي آذرين حدواسط در قسمتهاي مختلف استان خراسان بويژه شمال استان بستر اصلي استقرار گياه به شمار مي‌روند.
اين گياه در اراضي كم عمق و سنگلاخي با شيب حداقل 12 تا 68 درصد و در تمام جهات جغرافيايي حضور دارد، ولي به‌نظر مي‌رسد كه بيشترين تراكم را در جهات شرق و شمال شرق داشته باشد. براساس اطلاعات حاصل از خطوط همباران،‌ هم تبخير و هم اقليم جاماب ، دامنه تغييرات بارندگي در مناطق پراكنش از حداقل 200 تا 600 ميليمتر نوسان دارد. بر همين اساس متوسط درجه حرارت سالانه نيز از حداقل 5 تا 15 درجه سانتيگراد متفاوت است. نتايج نشان دادند كه حدود 50 درصد از رويشگاههاي اين گياه در اقليم‌ نيمه خشك فرا سرد قرار گرفته اند. گونه فوق به‌طور عمده در زمين‌هاي سنگلاخي و سنگريزه‌دار با عمق كم و بافت متوسط تا سبك مشاهده مي‌شود.


منابع


1- خليلي ، الف. 1370. طرح جامع آب ايران. شناسايي اقليم. جاماب(1-4). وزارت نيرو.
2- مبين، صادق. 1358. رستني‌هاي ايران. فلور گياهان آوندي. جلد 2. انتشارات دانشگاه تهران
3- Abak ,k. and A. Duzenli. 1989. Utilization of some wild plants as vegetables in Turkey. Acta-Horticulture No. 242. Department of Hurticalture, University of Cukurova , Adana, Turkey.
4-Hedrick, U.P. 1972. Sturtevant-s Edible plants of the world. Dover publication ISBN 0-486-20459-6
5-Rechineer, K.H. 1982. Flora Iranica. Liliaceae. No. 151. page. 1-31



Echological characteristics and distribution of Eremurus spectabilis in Khorasan province



Abstract
Foxtail lilly (Eremurus spectabilis) is a perennial plant, Liliaceae family. Its dried roots are sticky when powdered and exposed to water. This research was conducted to study echological characteristics and distribution in Khorasan. Results showed that, These species exist in rocky foothills in all geographical orientations and slops of 12% to 68%. Precipitation varies from 200 to 600 mm and annual mean temperature is between 5-15 degree centigrade.50 percent of locations are located in cold semi arid climate. These species prefersandy loam, silty loam and well drainaged soil with pH=7. Low EC indicates less salt-tolerance of this species.
Keywords: Eremurus spectabilis, Echological characteristics, Khorasan