اردشیر بابکان و خلیج فارس

مقدمه:

در تاریخ پرفراز و نشیب ایران خلیج فارس و موقعیت استراتژیکی آن از اهمیت بالایی برخوردار است. هیچ حکومت قدرتمندی در تاریخ ایران از تسلط بر این دریای مهم صرفنظر نکرده است. از هخامنشیان ( قرن 6 تا 4 پ.م ) تا عصر حاضر، تمامی سلسله های حکمران ایران خلیج فارس را در اختیار داشتند. درست است که در حال حاضر اهمیت این خلیج بواسطه وجود نفت دوچندان شده، اما در روزگار باستان اهمیت آن به دلایل دیگری وابسته بود که در این پژوهش کوتاه سعی می شود به آن پرداخته شود.

اردشیر پاپکان و خلیج فارس
بر طبق کتاب کارنامه اردشیر پاپکان، هنگامی که اردشیر با کنیز اردوان فرار می کرد در طی راه به دو زن برخورد کرد. یکی از زنان در بندی که به اردشیر می دهد می گوید" بشتاب به دریا تا که دریات به چشم آید مپای، که دریات چون به چشم افتاد رستی از بیم دشمن"1
گرچه مطالب کارنامه اردشیر پاپکان بیشتر به افسانه می ماند، اما از میان سطور آن می توان حقایقی را کشف کرد که یکی از این حقایق اهمیت خلیج فارس و لزوم تسلط بر آن توسط بنیانگذار دودمان ساسانی است که در کتاب کارنامه به صورت فرار اردشیر به سمت دریا برای رهایی از دست اردوان اشکانی و مبارزه وی با حکمرانی به نام هفتواد که حکمران سواحل دریا است جلوه گر می شود. پیش از پرداختن به موضوع اردشیر پاپکان و اهمیت خلیج فارس برای وی، باید توضیح مختصری در مورد لزوم این کار توسط وی داده شود. پادشاهان ایران ( خصوصا بنیانگذاران سلسله ها) به دلیل واقع شدن سرزمین تحت حکومتشان در منطقه ای خاص و محصور بودن در میان مرزهای بحرانی شرقی، شمالی و غربی و جنوبی نسبت به دیگر حکمرانان جهان باستان دیدی متفاوت نسبت به سیاست، حکومت، اقتصاد و جامعه داشتند. آنان ناچار بودند در این چهارراه جهانی برای بقا و ادامه حیات، تمامی جوانب را در تمام مرزهای گسترده سرزمین خود در نظر بگیرند. همین دلیل یکی از دلایل بسیاری بود که پادشاهان ایران را ناچار می کرد علاوه بر پادشاه و نماینده خدا در رومی زمین بودن، یک سردار جنگی بزرگ، یک ساستمدار برجسته و یک استراتژیست بین المللی نیز باشند که البته در پشت همه این خصوصیات نباید یک بازرگانی تیزهوش را نیز از یاد برد. در پی این موضوع اکثر شاهان ایران در پی یافتن راهی برای کاهش هزینه ها و نیروها در دفاع از سرزمینشان بودند. در این میان می توان از کوروش بزرگ بنیانگذار هخامنشیان و توجه وی به مرزهایی که به طور طبیعی یک دفاع استراتژیک را به حکمران و سرزمینش ارائه داد نام برد.2 با آن که کلمه استراتژی در آن روزگار باستان فقط به معنای علم جنگ و دانش تهیه طرحها و خط مشی واحدهای نظامی بود،3 با این حال رفتار و اعلال شاهان ایران چنان می نماید که آنان استراتژی را در معنای گسترده امروزی آن مورد استفاده قرار می دادند که عبارت است از فن توزیع و به کار بردن وسایل نظامی برای رسیدن به موضعهایسیاسی4 و حتی بالاتر از آن رسیدن به صلح از طریق استراتژی موثر و کارآمد.5 با این توضیح کوتاه نگاهی می کنیم به عملکرد سیاستمدار، سردار و پادشاه برجسته ایران زمین در قرن سوم میلادی ، موبد شمشیر کمر بسته : اردشیر پاپکان. اردشیر پاپکان ( 242-224 م ) پس از طغیان بر علیه خاندان اشکانی قبل از آنکه با آخرین شاهنشاه اشکانیان یعنی اردوان پنجم ( 224- 216 م ) پنجه در پنجه افکند، لازم دید تا برخی حکمرانان اطراف مقر خود را مطیع کرده تا از پشت سر خود مطمئن گردد. وی پس از سرکوب برخی از این حکمرانان توجه خود را به کرمان و سواحل دریایی آنجا نمود ( در روزگار ساسانیان استان هرمزگان متعلق به کرمان بود) در آنجا با حکمرانی که بنا به گفته طبری مردم او را می پرستیدند جنگید6 و وی را شکست داده و به جای وی جانشینی از جانب خود گماشت.7 این اولین رویکرد اردشیر به جانب خلیج فارس بود. این حادثه در روایت کارنامه اردشیر پاپکان به صورت نبرد اردشیر با هفتواد یا هفتان بخت ذکر شده است.8 در این روایت اردشیر به آن آسانی که منابع می گویند بلکه با زحمت و سختی بسیار پس از دوبار جنگیدن توانست که هفتان بخت را شکست دهد.9 کارنامه ذکر می کند که در میان لشکریان هفتان بخت که به جنگ اردشیر آمده بودند تازیان و عمانیان نیز وجود داشتند.10 وجود تازیان ( اعراب ) و عمانیان یادآور این مطلب است که هفتان بخت نه تنها بر سواحل شمالی خلیج فارس که بر سواحل جنوبی این خلیج نیز تسلط داشته است و بدین ترتیب تجارت پرسود خلیج فارس را کاملا در دست داشته. چه احتمال می رود که اردشیر هم برای ایمن شدن از پشت سر خود ( برای جنگ با اردوان ) و هم برای کسب غنیمت و به دست آوردن یک منبع بزرگ اقتصادی دست به این کار زده باشد. چرا که تازمانی اردشیر در پارس می ماند منبع درآمدی برای ادامه جنگ با اردوان یا دیگر حکمرانان اشکانی نمی داشت. تمامی منابع ذکر می کنند که حکمرانی را که اردشیر در سواحل دریای پارس شکست داد دارای گنجینه های بسیار بود.11 از سویی دیگر مناطق ساحلی خلیج فارس به راحتی می توانست امنیت داخلی پارس را به خطر اندازد، چرا که دیدیم حتی آن سوی خلیج نیز در قلمرو هفتان بخت بوده و وی می توانست با سپاهی بزرگ به راحتی به درون پارس رخنه کند. اگر اردشیر پاپکان قبل از جنگ با اردوان به سرکوبی هفتان بخت اقدام نمی کرد، زمانی که در حال جنگ با اردوان بود، پارس به راحتی به تصرف این حکمران ساحلی در می آمد. این موضوع کاملا از متن کارنامه اردشیر پاپکان مشخص است. جایی که اردشیر در ابتدا قصد دارد به سمت ارمنستان و آذربادگان (آذربایجان) رود اما می اندیشد که ابتدا باید کار پارس را پیراسته دارد و از دشمنان آسوده گردد.12 اردشیر پاپکان پس از این کار و سرکوب برخی حکمرانان دیگر اشکانی چون حکمران اصفهان و اهواز،13 به جنگ سرنوشت ساز با اردوان پنجم اشکانی رفت و وی را شکست داد.14 پس از این کار غرب ایران را نیز تصرف کرد. در این زمان اردشیر احساس کرد که بدون وجود بنادر نظامی در سواحل شمالی و جنوبی خلیج فارس نیم تواند کنترل نیرومندی بر این دریا داشته باشد. بنابراین ابتدا از مداین به بحرین لشکرکشید و پادشاه آنجا را که سنتروک نام داشت شکست داد و نواحی بحرین تا یمامه را تصرف کرد.15 وی در بحرین شهری ساخت که برخی مورخان آنرا بتن اردشیر16 می نامند و دیگران نامهای دیگری چون فوران17، اشترآباد18 و خط19 بر آن می نهند. پژوهشگران ذکر می کنند که شهری که اردشیر در بحرین ساخت بنیاد اردشیر نام داشته و معتقدند که این امیرنشین به اشکانیان متعلق بوده20 که از نام حکمران آن (سنتروک) نیز تا حدی این مطلب به اثبات می رسد.21 اردشیر در پی ایجاد بنادر نظامی- تجاری در خلیج فارس اقدام دیگری نیز انجام داد و آن لشکرکشی به منطقه ای از سواحل اردشیر خوره به نام کوچاران بود. که در آنجا زنی پادشاهی می کرد و مردم او را می پرستیدند. اردشیر وی را نیز شکست داد و پیروان دین وی را مطیع خود ساخت و ناحیه حرم ساحلی اردشیر خوره را تصرف کرد.22 بدین ترتیب تمامی خلیج فارس در قبضه قدرت ساسانیان افتاد و تجارت پرسود این منطقه کاملا در دستان اردشیر پاپکان و جانشینانش قرار گرفت. اردشیر با ایجاد پاسگاههای دریایی در طول سواحل دریا امنیت این منطقه را ایجاد کرد. این اقدام وی باعث گشت تا که ساسانیان از این پاسگاهها مواضع بازرگانی اقیانوس هند را زیر نظارت خود بگیرند و جای پایی در نواحی حاصلخیز حضرموت و یمن که به عربستان سعید معروف بوده به دست آورند.23 در این میان نام برخی از این بنادر و مراکز نظامی در منابع زیاد به چشم می خورد. یکی از این بنادر ابٌله نام دارد که در منتهی الیه شمال خلیج فارس قرار داشته و حلقه ارتباطی میان تجارت سوریه و شام تا هند و چین بوده است(.24) ابن خردادبه جغرافیدان بزرگ قرن سوم هجری وصفی از مسیر تجاری بازرگانان یهودی در آن روزگار می کند که طی آن در مسیر بازگشت این بازرگانان از غرب ( بیزانس) به شرق چنین می گوید:
" پس از آن به انطاکیه مراجعت می کنند و از راه زمین پس از طی سه مرحله به جابیه می رسند. پس از آن در فرات سوار کشتی می شوند و به بغداد می آیند، از بغداد با کشتی از راه دجله به ابٌله می رسند و از ابله به سوی عمان و سند و هند و چین حرکت می کنند.تمام این راهها به یکدیگر متصلند."25 مرکز دیگر مهم نظامی- تجاری خلیج فارس را عمان ذکر می کنند. ایرانیان آن را مٌزون می نامیدند که پایتخت آن صعار یا شعار بوده است.26 اردشیر پاپکان قبیله ای از عرب را به آنجا کوچاند که در کار ملاحی و جاشویی کشتی کار کنند.27 صعار مرکز بزرگ بازرگانی ایرانیان در عمان بود که برای حفظ آن پادگانهایی نیز در آنجا ایجاد شد.28 به دلیل موقعیت برجسته عمان در مسیر بازرگانی خلیج فارس این منطقه به یک مرکز نیرومند اقتصادی مبدل شد به طوری که اصطخری جغرافیدان قرن سوم و چهارم هجری در مورد آن می گوید که در عمان و بر کرانه دریای فارس هیچ شهری آبادان تر و توانگرتر از صعار نیست. 29 این تسلط ساسانیان بر خلیج فارس و اهمیتی که به آن می دادند تا پایان روزگار آنان ادامه داشت و رقیب تجارت دریایی رومیان از طریق تنگه باب المندب و دریای سرخ بود. ادامه برتری ساسانیان بر خلیج فارس و مسیرهای دریایی این دریا با نقاط تجاری مشرق به آنجا کشید که برخی مورخان گمان می کردند که ایرانیان در زمان انوشیروان سرتیپ ( سیلان) را به تصرف درآورده اند.30 در حالیکه ایرانیان هیچگاه به آنجا لشکرکشی نکردند بلکه این قدرت اقتصادی ایرانیان بود که در آن نواحی قدرت نمایی می کرد. این اقتدار تا بدانجا کشید که حتی ایرانیان در تجارت ابریشم و کالاهایی که از هند به حبشه نیز می آوردند دخالت کنند. روایت مستقیم پروکوپیوس مورخ بیزانسی در قرن ششم میلادی حاکی از تسلط بازرگانان ایرانی بر تجارت حبشه دارد.31 با دخالت مستقیم در خرید ابریشم از هند و کوتاه کردن دست بازرگانان دیگر این اقتدار و تسلط بر دریاها از جمله خلیج فارس را ساسانیان مدیون بنیانگذار بزرگ خود اردشیر پاپکان بودند. کسی که اززمانخودجلوتربودو همواره به فرداها فکر میکرد.32 (پاینده ایران)



1-کارنامه اردشیر پاپکان ، برگردان از پهلوی قاسم هاشمی نژاد ، چاپ اول ، چاپ نشر مرداز، تهران ، سال 1369، ص 39 2-برای آگاهی بیشتر از این موضوع ن. ک اصغر محمودآبادی، پژوهش هایی در تاریخ، فرهنگ و سیاست ایران باستان ( دفتر پارینه) ، چاپ اول، چاپ انتشارات مهزیار، اهواز، سال 1378، ص 24 مقاله کورش و مرزهای دفاع استراتژیک. 3-ن. ک نصرت الله بختورتاش، حکومتی که بر جهان دستور می نوشت، چاپ اول، چاپ انتشارات فروهر، تهران ، سال 1374، ص 8 4-ن. ک بختورتاش ، پیشین ،ص 10 5-ن. ک رامین جهانبگلو ، گلاوزوینس و نظریه جنگ ، چاپ اول، چاپ انتشارات هرمس ، تهران ، سال 1378 ، ص 40 توجه: 6- ن.ک گردانیده منسوب به بلعمی ، تاریخنامه طبری، به تصحیح و محمد روشن چاپ سوم ، چاپ انتشارات سروش، تهران، سال 1380 ، مجلد اول، ص 602 6-ن. ک تئودورنلد که ، تاریخ ایرانیان و عربها و زمان ساسانیان ، ترجمه عباس زریاب، چاپ اول، چاپ سلسله انتشارات ، انجمن آثار ملی، تهران ، سال 1360 ، ص 45 8-ن.ک . کارنامه ی اردشیر پاپکان صص 45 و 46 9-ن. ک کارنامه ی اردشیر پاپکان ، صص 54 الی 49 10-ن. ک کارنامه ی اردشیر پاپکان ، ص 47 11- ن. ک تلد که ، پیشین ، ص 45، بلعمی، پیشین، ص 62، عزالدین ابن اثیر، تاریخ کامل ، ترجمه محمد حسین روحانی ، چاپ دوم، چاپ انتشارات اساطیر،تهران ، سال 1347، جلد اول ، ص 443 12-ن. ک کارنامه ی اردشیر پاپکان، ص 46 13-ن. ک . بلعمی، پیشین ، صص 63 و 62 14-ن. ک . بلعمی پیشین ص 63 15-ن. ک . ابوحنیفه احمدبن داود تیموری، اخبارالطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، چاپ دوم ، چاپ نشر نی ، تهران، سال 1366 ، ص 69 ، نلد که ، پیشین،ص 48، بلعمی، پیشین، ص 64، ابن اثیر، پیشین ، ص 445 16-بتن اردشیر شهری از بحرین است و علت تسمیه بدین نام این است که اردشیر باروی آن را بر روی تنهای مردم از وی فرمان نبرده بودند نهاد و یک ردیف خشت و یک ردیف جسد قرارداد بدین سبب تن اردشیر خواندند. ن. ک . حمزه بن حسن اصفهانی، تاریخ پیامبران و شاهان ، ترجمه جعفر شعار، چاپ دوم ، چاپ انتشارات امیرکبیر، تهران ، سال 1367 ، صص 46 و 45 17- ن. ک . دینوری ، پیشین ، ص 72 18- ن. ک . تلدکه ، پیشین ، ص 48 19-ن. ک. ابن خرداد به، المسالک و الممالک ، ترجمه حسین قره چانلو، چاپ اول، ناشر مترجم، تهران، سال 1370، ص 126، ابن بلغی، فارسنامه ابن بلغی، بر اساس متن مصحح لسترنج و نیکلاس ، توضیح و از منصور رستگار فسیلی، چاپ اول ، چاپ بنیاد فارس شناسی ، شیراز ، سال 1374، ص 171 20-ن. ک . یوزفها رکوارت، ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمه مریم میراحمدی، چاپ اول، چاپ انتشارات اطلاعات ، تهران، سال 1373، صص 94 و 93 21-ن. ک .نلدکه، پیشین ، ص 48، و صفحه 69 تعلیقات فصل اول شماره 67، دینوری،پیشین، ص 69، مارکوارت ، پیشین ، ص 94 22-ن. ک. فلدکه ، پیشین ، ص 48 23-ن. ک پژوهش دانشگاه دامبریج، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، چاپ دوم ، چاپ انتشارات امیرکبیر ،تهران، سال 1373 جلد سوم ، قسمت اول ، صص 717 و 716 24-ن. برای آگاهی بیشتر در مولد ابله ن. ک محمد محمدی، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، چاپ اول، چاپ انتشارات توس ، تهران ، سال 1369، جلد دوم ، دل ایرانشهر، بخش اول، صص 365-360 25-ابن خرداد به پیشین، ص 129 26-ن.ک مارکوارت، پیشین ، ص 95، کمبریج، پیشین ، ص 716 27-ن.ک محمد محمدی ، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، چاپ اول، چاپ انتشارات توس، تهران ، سال 1379، جلد سوم ، دل ایرانشهر، بخش دوم، ص 116 28- ن.ک کمبریج، پیشین، ص 717 29- ن.ک ابواسحق ابراهیم اصطفری، مسالک و ممالک ، به اهتمام ایرج افشار، چاپ سوم، چاپ انتشارات علمی و فرهنگی، تهران ، سال 1370، ص 27 30- ن. ک حمزه اصفهانی ، پیشین ، ص 56 31- ن. ک پروکوپیوس، جنگهای ایران و روم ، ترجمه محمد سعیدی ، چاپ دوم ، چاپ بنگاه ترجمه و ناشر داناب، تهران، سال 1347، ص 99 32- برای آگاهی از اندیشه های اردشیر پاپکان ن. ک عهد اردشیر ، پژوهش عربی احسان عباس، ترجمه محمد علی امام شوشتری، چاپ اول، چاپ سلسله انتشارات انجمن آثار ملی ، تهران، سال 1348.